Դանիէլ Վարուժան` հայերէնով ու թրքերէնով

Պոլսոյ «Արաս» հրատարակչատան հայերէն թէ թրքերէն բազմապիսի հրատարակութիւնները մի՛շտ ալ կ՛ուրախացնեն մեզ: Շահեկան, գունագեղ եւայժմէական:

Կարելի է անվարան ըսել, որ պոլսահայ կեանքի վերջին քառորդ դարու ամէնէն դրական եւ օրինակելի երեւոյթներէն մէկը եղաւ «Արաս», որ մէկ կողմէ հայ գրականութիւնն ու պատմութիւնը մատչելի դարձուց թրքախօս լայն զանգուածներուն, մէկ կողմէ ալ գոհացում տուաւ հա՛յ ընթերցողին:

«Արաս»-ի հրատարակութիւնները այլեւս կրնան լեցնել ամբողջ գրադարան մը:

Այս աշխուժ ու նպատակասլաց հրատարակչատան ամենավերջին արտադրութիւնը (ապրիլ, 2019) զարմացուց մեզ. նահատակ բանաստեղծ Դանէիլ Վարուժանի «Հացին երգը»: Եւ` երկու լեզուով, հայերէն բնագրով ու թրքերէն թարգմանութեամբ (թարգմանիչ` Յովհաննէս Շաշքալ):

Օ՜, գիտեմ, որ Պոլսոյ մէջ, առ այսօր, տեւական հետաքրքրութիւն մը կամ գուրգուրանք մը կայ Բրգնիկ գիւղի նահատակ մեծ զաւկին անունին ու վաստակին նկատմամբ: Գիտեմ, որ տասնամեակ մը առաջ Շիշլիի հայոց գերեզմանատան մէջ գեղեցիկ յուշադամբան մը կանգնեցուեցաւ բանաստեղծին յիշատակին յաւերժացման համար: Գիտեմ, որ անոր «Հեթանոս երգեր»-ը վերահրատարակուեցաւ Թրքահայ ուսուցչաց հիմնարկին նախաձեռնութեամբ, կարճ ժամանակ առաջ, 2006-ին: Կը կարդամ ու կ՛իմանամ, որ անոր դժուարիմաց բանաստեղծութիւնները մերթ ընդ մերթ կ՛արտասանուին պոլսահայ դպրոցներու բեմերուն վրայ:

Միշտ ըսուած է ու կը կրկնուի, որ Վարուժան մեր արեւմտահայ բանաստեղծութեան գագաթներէն մին է: Անկասկա՛ծ: Սակայն այսօր, սփիւռքեան տարածքի վրայ, քանի՞ հայորդի ձեռք կ՛առնէ Վարուժանի քերթողագիրքերէն մին ու կը փորձէ կարդալ զայն: Կամ քանի՞ գրասէր հայ մարդ կրնայ հեզասահ կարդալ մեծանուն բանաստեղծին քերթուածները` «Հեթանոս երգեր»-ը կամ «Ցեղին սիրտը»` առանց բառարանի մը մշտատեւ օժանդակութեան… Իր ճոխ ու հարուստ բառամթերքը կը շշմեցնէ մեզ: 25-30 տարեկան այս գիւղացի տղան (որ Մխիթարեաններու ափին մէջ կոփուեցաւ` Պոլսէն Վենետիկ), ինչպէ՞ս կրցաւ իւրացնել մեր հարուստ լեզուին բոլոր գանձերը…

Որքա՜ն լաւ է, որ մեր դպրոցական դասագիրքերուն մէջ միշտ ալ արդար տեղ տրուած է Դանիէլ Վարուժանին: Իմ փորձառութեամբ կրնամ վկայել, որ պատանի աշակերտները, մեծաւ մասամբ, կը սիրեն Վարուժանը, կ՛ախորժին անոր արտասովոր պատկերներէն, եթէ լա՛ւ բացատրուին կամ մեկնաբանուին անոր բանաստեղծութիւնները: Թութակային ընթերցումը չի տպաւորեր զիրենք, բայց լայն ու մանրազնին վերլուծումները (օրինակ` «Կարօտի նամակ»-ը կամ «Օրհնութիւն»-ը) կամաց-կամաց համակրանք մը կրնա՛ն ստեղծել աշակերտին մօտ`  100-110 տարի առաջ ապրած հի՜ն ու հնաբո՜յր բանաստեղծին նկատմամբ:

«Հացին երգը» Վարուժանի վերջին հրատարակուած գործն էր, լոյս տեսած` յետ մահու, 1921-ին, զինադադարի վաղորդայնին:

Մեծ եղեռնի օրերուն թուրք ոստիկաններու կողմէ գրաւուած էին այս անտիպ գործին անգին ձեռագրերը, սակայն կարելի եղած էր փրկագինով ազատել զանոնք կորուստէ… Իր տեսակին մէջ` եզակի գործ մը, ուր ցորեանի ոսկեծուփ արտերուն գովքը կը հիւսուի, կը նկարագրուի գիւղացիին կամ մշակին սրբազան աշխատանքը` հերկէն մինչեւ հունձք, կալերէն մինչեւ աղօրիք: Այլ խօսքով, բանաստեղծօրէն կը պատկերացուին հողին հրաշալի կերպարանափոխութիւններն ու մեր սեղանին դրուած հանապազօրեայ հացին պատրաստութիւնը:

Այս տարի` 2019, Վարուժանի ծննդեան 135-ամեակն է (1884-1915): Պոլսոյ «Արաս»-ին հրատարակած «Հացին երգը» առաջին արձագանգ մըն է այս յոբելեանին ու հրաւէր մը` յետադարձ հայեացքի ու վերընթերցումի:

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Ազդակ օրաթերթ