Լույս է տեսել իրանագետ Սարգիս Մկրտչյանի «Պանթյուրքական հոսանքները ժամանակակից Իրանում» գիրքը

Երևանում հրատարակվել է իրանագետ Սարգիս Մկրտչյանի «Պանթյուրքական հոսանքները ժամանակակից Իրանում» մենագրությունը: Հետազոտությունը կատարվել է Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում և տպագրվել ՀՀ Սփյուռքի նախարարության հովանավորությամբ: 

Ուսումնասիրությունը նվիրված է ժամանակակից Իրանում պանթյուրքական շարժումների պատմությանը, այդ շարժումները ղեկավարող կառույցների գործունեությանն ու գաղափարախոսությանը: Քննվող հարցերը հայ հանրությանն են ներկայացվում առաջին անգամ:

Ստորև ներկայացնում ենք մենագրության առաջաբանը.

ԵՐԿՈՒ ԽՕՍՔ

Պան­թիւր­քիզ­մի մա­սին լսե­լիս յա­ճախ մեր հա­յեացքն ուղղ­ւում է դէ­պի Թուր­քիա­յի Հան­րա­պե­տու­թիւն, իսկ վեր­ջին տա­րի­նե­րին՝ նաեւ Ադր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տու­թիւն։

Մերթ ընդ մերթ աշ­խա­տու­թիւն­ներ են հրա­տա­րակ­ւում նաեւ Մի­ջին Ա­սիա­յում եւ Չի­նաս­տա­նի Սինց­զեան նա­հան­գում պան­թիւր­քա­կան գոր­ծու­նէու­թեան վեր­բե­րեալ:

Ի­րա­նում պան­թիւր­քիզ­մի գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան եւ պան­թիւր­քա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի եւ գոր­ծիչ­նե­րի առ­կա­յու­թեան ու գոր­ծու­նէու­թեան մա­սին հայ­կա­կան մա­մու­լում եւ մաս­նա­գի­տա­կան աշ­խա­տու­թիւն­նե­րում շատ քիչ տեղ է յատ­կա­ցո­ւած։

Հայ քա­ղա­քա­կան եւ գի­տա­կան շրջա­նակ­նե­րի հետ իմ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի ժա­մա­նակ եր­բեմն ա­կա­նա­տես եմ ե­ղել, թէ ինչ­պէս են նրան­ցից շա­տե­րը զար­ման­քով լսում, որ նման հարց գո­յու­թիւն ու­նի Ի­րա­նում։ Պատ­ճա­ռը թե­րեւս այն է, որ հա­յե­րը Ի­րա­նը դի­տում են որ­պէս մէկ ու միաս­նա­կան ամ­բող­ջու­թիւն ու չեն պատ­կե­րաց­նում, որ Ի­րա­նում կա­րող են գո­յու­թիւն ու­նե­նալ ան­ջա­տո­ղա­կան մի­տում­ներ։ Պատ­ճա­ռ կա­րե­լի է հա­մա­րել, թե­րեւս, նաեւ այն վստա­հու­թիւ­նը, որ հա­յերն ու­նեն ի­րան­ցի­նե­րի նկատ­մամբ։ Կամ էլ հա­յե­րը Ի­րա­նը դի­տում են որ­պէս հզօր պե­տու­թիւն, ո­րը կա­րող է կան­խել նման վտանգ­նե­րը։

Ինչ էլ լի­նի պատ­ճա­ռը, ի­րա­կա­նու­թիւնն այն է, որ Ի­րա­նում գո­յու­թիւն ու­նեն պան­թիւր­քա­կան մի­տում­ներ, ո­րոնք խիստ վտան­գա­ւոր են ո՛չ միայն Ի­րա­նի ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան հա­մար, ո­րը Հա­յաս­տա­նին բա­րե­կամ եր­կիր է, այ­լեւ՛ Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան հա­մար։

20-րդ դա­րում այդ մի­տում­նե­րն­ առ­նո­ւազն եր­կու ան­գամ լրջա­գոյն խնդրի առ­ջեւ են կանգ­նեց­րել Ի­րա­նի պե­տու­թեանն ու ժո­ղովր­դին։ Ա­ռա­ջի­նը 1918 թո­ւա­կա­նին էր, երբ Ա­րաքս գե­տից հիւ­սիս ընկ­ած պատ­մա­կա­նօ­րէն Ա­ռան ու Շի­րո­ւան կո­չո­ւող տա­րածք­նե­րի վրայ հիմ­նադ­րո­ւեց Ադր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը։ Ա­նո­ւան ընտ­րու­թիւնն ինք­նին ակն­յայ­տօ­րէն խօ­սում էր այն նպա­տակ­նե­րի մա­սին, որ հե­տապն­դում էին այդ ար­հես­տա­ծին հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադ­րիր­նե­րը։ Դա լուրջ խնդիր ա­ռա­ջաց­րեց Ի­րա­նի Ատր­պա­տա­կա­նում, որն, ի­հար­կէ, պե­տա­կան այ­րե­րի ու ժո­ղովր­դի զգօ­նու­թեան շնոր­հիւ լու­ծո­ւեց։ Երկ­րոր­դը 1945 թո­ւա­կա­նին Էր, երբ Թաւ­րի­զում հիմ­նադ­րո­ւած Ատր­պա­տա­կա­նի դե­մոկ­րա­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նը, իր հիմ­նադ­րու­մից կարճ ժա­մա­նակ անց, յե­նո­ւե­լով Խորհր­դա­յին Միու­թեան վրայ, հռչա­կեց Ադրբեջանի Ինքնավար Հանրապետութիւնը։ Սա   ա­ւե­լի վտան­գա­ւոր ի­րա­վի­ճակ ստեղ­ծեց երկ­րում, ո­րը կրկին պե­տա­կան այ­րե­րի, ժո­ղովր­դի խե­լամ­տու­թեան եւ­ ար­տա­քին ճնշում­նե­րի շնոր­հիւ բա­րե­յա­ջող ա­ւարտ ու­նե­ցաւ։

Այդ մի­տում­նե­րը, տար­բեր ա­ռիթ­նե­րով եւ ուժգ­նու­թեամբ, 20-21-րդ դա­րե­րում ու­նե­ցել են նաեւ այլ դրսե­ւո­րում­ներ։

Վեր­ջին առ­նո­ւազն եր­կու տաս­նա­մեա­կում թէ՛ Իրանում,  թէ՛ արտասահմանում բազ­մա­թիւ գրքեր, գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ, վեր­լու­ծու­թիւն­ներ ու աշ­խա­տու­թիւն­ներ են հրա­տա­րա­կո­ւել այդ հար­ցե­րի վե­րա­բե­րեալ։ Կազ­մա­կերպ­ւում են նաեւ գի­տա­ժո­ղով­ներ, խորհր­դա­ժո­ղով­ներ, սե­մի­նար­ներ եւ­ այլն։ Հ­րա­տա­րա­կու­թիւն­ներն ու մի­ջո­ցա­ռում­նե­րն­ ի­րա­կա­նաց­ւում են պե­տա­կան եւ ոչ պե­տա­կան շրջա­նակ­նե­րի կող­մից։ Պե­տա­կան շրջա­նակ­նե­րի ներգ­րա­ւո­ւա­ծու­թիւնն այդ հար­ցե­րում վկա­յում է այն կար­ե­ւո­րու­թեան մա­սին, որ Ի­րա­նի պե­տու­թիւ­նը տա­լիս է այդ խնդրին։

Այս ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը հա­մեստ փորձ է՝   հայ հան­րու­թեա­նը ո­րոշ պատ­կե­րա­ցում տա­լու Ի­րա­նում գո­յու­թիւն ու­նե­ցող  պան­թիւր­քա­կան հո­սանք­նե­րի մա­սին։

Հետ­ե­ւե­լով Ի­րա­նում եւ Ի­րա­նից դուրս տե­ղի ու­նե­ցող      ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րին՝ ա­կա­նա­տես ենք դառ­նում այդ ուղ­ղու­թեամբ կա­տա­րո­ւող ո­րոշ գոր­ծըն­թաց­նե­րի։

Մի կող­մից՝ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ իրենց մասին են  յայ­տա­րա­րում աս­պա­րէզ ի­ջած նո­րա­նոր քա­ղա­քա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­ներ, ո­րոնց իս­կու­թիւ­նը ստու­գե­լը լուրջ աշ­խա­տանք է պա­հան­ջում։ Այդ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի գոր­ծու­նէու­թեան մա­սին տե­ղե­կու­թիւն կա­րե­լի է ձեռք բե­րել ի­րենց կայ­քե­րից, ո­րոնք գրան­ցո­ւած են Ի­րա­նից դուրս, կամ ըն­կե­րա­յին ցան­ցե­րում նրանց է­ջե­րից։ Այդ կազ­մա­կեր­պո­թիւն­ներն ի­րենց յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րով ու աշ­խա­տանք­նե­րի մա­սին լրատ­ւու­թեամբ ո­րոշ մթնո­լորտ են ստեղ­ծում եւ թող­նում են այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը, թէ ի­րենք շատ են, ի­րենք ճնշո­ւած են,  ի­րենք կազ­մա­կեր­պա­կան հսկա­յա­կան ցանց ու­նեն եւ­ այլն։

Միւս կող­մից՝ հա­մալ­սա­րա­նա­կան, ու­սա­նո­ղա­կան, գի­տա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ այլ ա­նուն­նե­րի տակ կազ­մա­կերպ­ւում են հա­մա­գու­մար­ներ ու խորհր­դա­ժո­ղով­ներ Ի­րա­նում եւ Ի­րա­նից դուրս, ո­րոնք ակն­յայ­տօ­րէն ան­ջա­տո­ղա­կան նպա­տակ­ներ են հե­տապն­դում։ Ար­ծարծ­ւում են Ի­րա­նը դաշ­նա­յին (ֆե­դե­րա­տիւ) մո­դե­լով կա­ռա­վա­րե­լու հար­ցը, Ի­րա­նի էթ­նիկ խմբե­րի ան­դամ­նե­րին մայ­րե­նի լե­զո­ւով կրթո­ւե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նից զրկե­լու եւ ն­մա­նա­տիպ բազ­մա­թիւ թեամ­ներ։ Ու­սա­նո­ղա­կան հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րում փա­ռա­բան­ւում է թուրք ազ­գը եւ­ այլն։

Ն­շեմ, որ այդ գրու­թիւն­նե­րում, զե­կոյց­նե­րում, ե­լեյթ­նե­րում եւ­ այլն ուղ­ղա­կի պան­թիւր­քա­կան ձե­ւա­կեր­պում­նե­րի դժո­ւար է հան­դի­պել, սա­կայն բո­լոր ծրագ­րե­րը, գա­ղա­փար­ներն ու մտքե­րը տա­նում են դէ­պի պան­թիւր­քա­կան մտայ­նու­թիւն ու նպա­տակ­ներ։

Եւ, ա­մե­նա­կար­ե­ւո­րը, ե­թէ ո­րոշ ժա­մա­նակ ա­ռաջ պան­թիւր­քա­կան աշ­խա­տանք­նե­րը կա­տար­ւում էին Ի­րա­նից դուրս՝ հա­մա­գու­մար­նե­րի, հար­ցազ­րոյց­նե­րի, հան­դի­պում­նե­րի եւ այլ ձե­ւե­րով, այ­սօր այդ աշ­խա­տանք­նե­րի մի մա­սը տար­բեր ձե­ւե­րով ու ա­նուն­նե­րի տակ կա­տար­ւում է Ի­րա­նում։ Հետ­ե­ւա­բար պան­թիւր­քա­կան հո­սանք­նե­րի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ու­սում­նա­սի­րու­թեան են­թա­կայ է թէ՛ Ի­րա­նից դուրս եւ թէ՛ Ի­րա­նում։

Վեր­ջում նշեմ, որ թէեւ աշ­խար­հագ­րա­կան, տնտե­սա­կան, քա­ղա­քա­կան, մշա­կու­թա­յին, ռազ­մա­կան եւ­ այլ պատ­ճառ­նե­րով ներ­կա­յում պան­թիւր­քիզ­մի ի­րա­կա­նա­ցու­մը ա­նի­րա­տե­սա­կան է դիտ­ւում, սա­կայն եր­բէք ու եր­բէք չպէտք է մտա­ծել, որ դա այ­լեւս ան­կեն­դան գա­ղա­փար է։ Ինչ­պէս կը տես­նենք այս հե­տա­զո­տու­թեան մէջ, այն ոչ միայն գո­յու­թիւն ու­նի, այ­լեւ կան կենտ­րոն­ներ, ո­րոնց կող­մից այդ գա­ղափ­արա­խօ­սու­թիւ­նը ար­դիա­կա­նաց­ւում եւ լայ­նօ­րէն տա­րած­ւում է։ Իսկ նման հե­տե­ւո­ղա­կան աշ­խա­տան­քի ար­դիւն­քում պա­տեհ ա­ռի­թի դէպ­քում այն մէկ ան­գամ եւս կա­րող է պա­տու­հաս դառ­նալ թէ՛ հա­յու­թեան ու Հա­յաս­տա­նի հա­մար եւ թէ՛ Ի­րա­նի։ Այս գիր­քը մի փորձ է՝ վերս­տին յի­շեց­նե­լու այդ վտան­գի եւ այն կան­խե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թեան մա­սին: