Ֆրանսիացի ականատեսը` հայերի հանդեպ թուրքերի քստմնելի հետապնդումների մասին

Աղբյուրը՝ Armeniangenocide100

Վերադարձ Կոստանդնուպոլսից

(Մի փրկվածի նոթեր)

Հետապնդումներ. մի դավադրության պատմություն

Շարունակելով Կոստանդնուպոլսին վերաբերող արժանահավատ տպավորությունների մասին ուշագրավ շարքը` պարոն Էմիլ Գալլին իր չորրորդ հոդվածում նկարագրում է հայերի եւ հույների նկատմամբ թուրքերի իրականացրած քստմնելի հետապնդումները` բնականաբար, համաձայնեցված Բեռլինի` իրենց տերերի հետ: Մասնավորապես` մի դավադրության ուսուցանող պատմություն:

Կոստանդնուպոլսում հեղինակություն վայելող դիվանագետներից մեկը 8 ամիս առաջ ինձ հետեւյալ հարցը տվեց.

- Չէք՞ կարծում, որ թուրքերը քրիստոնյաների` ընդհանրապես` հույների եւ մասնավորապես` հայերի դեմ իրենց արշավի արդյունքին հասնելու համար ունեն գերմանացիների խորհուրդների կարիքը:

Ես շփոթված ինքս ինձ խոստովանեցի, որ այդպես է:

Դիվանագետը շարունակեց.

-Թուրքերը դարեր շարունակ տանջել, բռնաբարել, սպանել են քրիստոնյաներին, որոնք դատապարտված էին ապրել նրանց լծի տակ: Սակայն այսպես հետապնդվող բնակչությունը մշտապես ոտքի է կանգնում ու դարձյալ բարգավաճում` համեմատած իր դահիճների թշվառ պայմանների հետ: Եվ հիմա գերմանացիները համարում են, որ թուրքերը չգիտեն հարվածել, քանի որ նրանց հարվածներն անարդյունավետ են:

-Ուրեմն գերմանացիներն ուզում են ոչնչացնե՞լ հույներին ու հայերին:

-Կարծես թե:

-Ինչո՞ւ:

-Որովհետև հայերն ու հույները նրանց չեն սիրում:

Եվ դիվանագետը ներկայացրեց գերմանացի գնդապետի ու օսմանյան խորհրդարանի հայ պատգամավորի հարցուպատասխանը: Այն տեղի էր ունեցել Թալեաթ բեյի կողմից «Cercle d’Orient»-ում տված պաշտոնական նախաճաշի ժամանակ, որին երկուսն էլ ներկա են եղել:

- Ես այրվում եմ Ձեզ մի հարց ուղղելու ցանկությունից, սակայն վախենում եմ աննրբանկատ լինել:

- Տվեք Ձեր հարցը, գնդապե՛տ, եթե կարողանամ` կպատասխանեմ:

- Ես նկատել եմ, որ Ձեր հայրենակիցները մեծ մասամբ թշնամաբար են տրամադրված: Գիտեք՞ պատճառները:

- Թշնամաբա՞ր: Դուք սխալվում եք: Դա պասիվություն է: Նրանք անտարբեր են, ոչ` թշնամաբար տրամադրված:

- Եթե այդպես լիներ: Փողոցում եւ ամենուր, որտեղ նրանց հանդիպում ենք, նրանք մեզ արհամարհանքով են նայում, ես կասեի` ատելությամբ:

- Ես շարունակում եմ պնդել, որ Դուք սխալվում եք, գնդապե՛տ:

- Ոչ, ոչ, իմ սպաներն էլ նույնն են հաստատում:

- Եթե այդքան համոզված եք…

- Այո, այո: Բայց ասացեք ինձ` ինչո՞ւ:

- Ես չեմ կարող բացատրել մի բան, որը համարում եմ` գոյություն չունի:

- Գոյություն ունի, գոյություն ունի: Հայերի մոտ այդպես է, ինչպես` հույների:

- Ահ, հույները նույնպե՞ս:

- Անշուշտ, բայց ինչո՞ւ:

Պատգամավորը հայտարարել է, որ չի կարող պատասխանել` հավելելով, որ, իր կարծիքով, ինչպես հույների, այնպես էլ հայերի դեպքում գնդապետին շփոթեցրել են խաբուսիկ դրսևորումները:

- Ոչ, ոչ,- պնդել է գնդապետը,- հայերն ու հույները մեզ թշնամի են համարում:

Նմանատիպ հարցուպատասխաններ, ըստ դիվանագետի, գերմանացի սպաների եւ հայերի կամ հույների միջեւ մեջբերում են շատերը: Դրանք տեղի են ունցել տարբեր միջավայրերում, հրահրվել բոլոր կոչումներ ունեցող գերմանացի սպաների կողմից: Գերմանացիներն, այսպիսով, եկել են այն համոզման, որ թե’ հայերը, թե’ հույներն իրենց ատում են, եւ դա նրանց համար տհաճ էր: Այնուհետեւ նրանք էլ որոշել են նրանց իրենց թշնամին համարել: Գերմանիայի դեսպան, բարոն Վագենհեյմի եւ Էնվերի փաշայի զրույցը լույս է սփռում այդ հարցի կապակցությամբ նրանց հոգեվիճակի վրա:

- Հույներն ու հայերը, -ասում է դեսպանը,- ձեր թշնամիներն են: Այն, ինչ ձեզ տրտմեցնում է, նրանց ուրախացնում է: Նրանք ձգտում են ձեզ քշել, որ ձեր տեղը զբաղեցնեն: Ամենատարրական զգուշությունը պահանջում է դեն նետել նրանց ձեր կրծքի վրայից:

- Անշուշտ,- պատասխանում է Էնվերը:

- Դրան հասնելու տարբեր ձևեր կան: Հարկավոր է ընտրել լավագույնը, եթե, իհարկե, նախընտրելի չհամարվի բոլորի միաժամանակյա կիրառությունը:

- Մենք ջանք չենք խնայի: «Միություն եւ առաջադիմություն» կոմիտեն կզբաղվի այդ հարցով,- խոստանում է Էնվերը:

Խոստումնալից հեռանկար: Սակայն ես չեմ հասկանում գերմանացիների դիրքորոշման դրդապատճառները:

- Դրանք պարզ են,- ասում է դիվանագետը,- լսեք. «Թուրքերին մղելով ծայրահեղ հետապնդումների ուղուն` գերմանացիները աշխատում էին Պրուսիայի թագավորի համար: Բոլոր անհետացած հայերն ու հույները ազատ տեղ են թողնում, որը հետագայում կարող է գրավել պրուսացին: Ահա հետին միտքը. թուրքերը կարող են օգտակար աշխատանք կատարել իրենց համար, նաև` Պրուսիայի թագավորի, որին այնքան տհաճություն են պատճառում »:

Էնվեր փաշան կատարեց իր խոստումը. «Միություն եւ առաջադիմություն» կոմիտեն զբաղվեց այդ հարցով եւ գործի անցավ վճռականորեն: Եվ անհապաղ սկսվեցին հետապնդումները: Դրանք նախեւառաջ հատուկ ուղղված էին հայերի դեմ: Թուրքերն իրենց վնասների մասին ներկայացնում էին իրենց թերթերում: Նրանք ասում էին. «Հայերը երազում են ռուսական զորքերի հաղթանակը և իրենց միացումը Ռուսաստանին: Հայտարարում են, որ Ռուսաստանի հայերն այլ կերպ են ուրախ, քան Թուրքիայի հայերը. բազմաթիվ երիտասարդ հայեր անդամագրվել են Կովկասյան բանակին եւ կռվում են Թուրքիայի դեմ, վերջապես` ամենալուրջը` դավադրություն են կազմակերպել երիտթուրքերի դեմ»:

Եվ մի առավոտ հայտնի դարձավ, որ Կոստանդնուպոլսից եւ շրջանից 3 հազար հայ ձերբակալվել է այդ դավադրությանը մասնակից լինելու մեղադրանքով: Պոլսում  ձերբակալվեց 450 մարդ, եւ բանտ նետված համարյա բոլոր դժբախտները ազդեցիկ, հարուստ միջավայրի մարդիկ էին: Դրանով թուրքերը միաժամանակ գլխին` դրամարկղին էին խփում, քանի որ գործը նաև ֆինանսական կողմ ուներ, կողմ, որը երիտթուրքերը երբեք աչքաթող չէին անում: Նրանք, ովքեր համաձայնում էին համապատասխան նվիրատվություն անել «ազգային պաշտպանության գործին», ազատ էին արձակվում: Սակայն պահանջվում էր նվազագույնը 5 հազար թուրքական լիրա` 11 հազար ֆրանկ: Ոմանք ենթարկվեցին: Մնացածները` համարյա բոլորը, քշվեցին Միջին Արեւելքի հեռավոր շրջաններ, եւ Ալլահը գիտի, թե ինչ եղավ նրանց հետ: Կոստանդնուպոլսում պահեցին միայն 50 հոգու` առավել մեղավորներին, որոնց հանձնեցին ռազմական դատարանին:

Այն ժամանակից համոզվածություն կա, որ այդ դավադրությունը երեւակայական էր: Բեմադրությունն այնքան միամիտ էր եւ հիմքում ուներ առանձին, միմյանց վատ համակցված, անլուրջ փաստեր, որ ստիպված էին դրամատիզացնել: Խոսքը մի քանի երիտթուրքի եւ նախարար Թալեաթ փաշայի սպանության կազմակերպման մասին է: Վերջինիս համար Անգլիան 4 հազար սթերլինգ էր խոստացել. Բայց ուրիշներն էլ, բացի Անգլիայից, իրենց դերն ունեն դավադրությունում:

Էմիլ Գալլի