Վիրավորականը իմ վաստակի ուրացումն էր. Դավիթ Գասպարյանը` Վանաձորի թատրոնում «Չարենց» ներկայացման մասին

2025 թ. սեպտեմբերի 16-ին Վանաձորի Հովհաննես Աբելյանի անվան թատրոնում բեմադրիչ Դավիթ Հարությունյանի հրավերով ներկա գտնվեցի «Չարենց» ներկայացման առաջնախաղին: Հրավիրատոմսի վրա որպես թատերախաղի հեղինակ գրված էր Վալերի Փիլոյան, իսկ երկը բնորոշված էր «Դրամատիկական քրոնիկոն»:

Դերասանները բեմի հնարավորությունների և իրենց ստեղծագործական կարողությունների սահմաններում էին: Առանց ընդմիջման իրար հաջորդեցին երեք տեսարաններ՝ Չարենցի սիրո մի քանի դրվագներ, Չարենցի հարցաքննությունները՝ որպես ժողովրդի թշնամի, Ստալին, Բերիա և Չարենցը՝ զոհ: Ներկայացումը դիտեցի առանց ոգևորության: Բեմական աղմուկ-աղաղակը շատ էր: Տհաճությամբ տպավորվեց Չարենցին Աստղիկի նետած «սայլուկ» արտահայտությունը:

Ներքին անցումային կապերը, մանավանդ ընդմիջումային դադարների բացակայությամբ, թույլ էին, ինչն ավելի զգալի էր առաջին երկրորդ պատկերային անցման դեպքում: Բեմում շարժվող Չարենց անունով մեկը կար, բայց կերպարը չկար:

Ներկայացումը կայացավ, հանդիսականները երկար և հոտնկայս ծափահարեցին, դերասանները և բեմադրիչը գլուխ խոնարհեցին հանդիսականի առջև, բեմ հրավիրեցին նաև «հեղինակին», նա ևս գլուխ տվեց, իջնելիս թատերասրահի միջանցքում փորձեց սեղմել նաև իմ ձեռքը, բայց ես ձեռքս չմեկնեցի և ահա թե ինչու:

Նախ՝ ներկայացման մեջ կային փաստական սխսլներ:

Չարենցը Բակունցի հետ ծանոթացել և մտերմացել է 1926 թ. մարտին Երևանում, ուստի՝ Բակունցը չէր կարող 1921 թ հունիսին ներկա լինել Չարենցի և Արփենիկի ամուսնությանը և շնորհավորել նրանց:

Գուրգեն Մահարուն 1937 թվականին դատապարտել են ոչ թե հինգ, այլ տասը տարվա աքսորի:

Ընդհանուր թերություն էր կերպարների հպանցիկությունը, պակասում էր դրամատիզմը, հոգեբանական խորությունը. ավելի շատ ճիչեր էին ու աղմուկ: Դա գալիս էր նյութի մակերեսային ցուցադրումից: Ամեն ինչ մի տեսակ հապճեպ էր, վազքի մեջ, անավարտ: Հոգեբանական ներգործության փոխարեն չտպավորվող թատերական հնարներ էին:

Բայց այս ամենը, ինչպես ասում են, հեչ, կարելի է խմբագրել, վերանայել, ուղղել...

Վիրավորականը իմ վաստակի ուրացումն էր: Ամբողջ երկրորդ պատկերում՝ հարցաքննություններ ու ամեն տեսակի ցուցմունքներ, հնչում էին փակ պահոցներից իմ հայտնաբերած, հայերեն թարգմանած, համակարգած և իմ գրքերում տպագրած մենախոսություններն ու երկխոսությունները:

Այո՛, ծանր է ու վիրավորական՝ նստել դահլիճում և տեսնել, թե ինչպես են տարիների քո հոգեմաշ աշխատանքը վերագրում իրենց: Սա՝ որպես բացահայտ գրագողություն, քրեորեն պատժելի իրողություն է, որի ակունքներն իմ բազմաթիվ գրքերն են, որոնցից կհիշատակեմ մի քանիսը միայն՝

Ողբերգական Չարենցը, 1990,

Փակ դռների գաղտնիքը, 1994,

Եղիշե Չարենցի կյանքը և ժամանակը, 2022.

Չարենց, 2023:

Նաև՝ Ակսել Բակունց. Կյանքը և ստեղծագործությունը, 1999,

Գուրգեն Մահարի. Կյանքը և ստեղծագործությունը, 2013:

Ավելացնեմ, որ գրել եմ նաև մի թատերգություն՝ «Եղիշե Չարենցի հավատաքննությունը կամ Բանաստեղծի վերջին աղոթքը» (2003), որի մեջ կերտված Չարենցի և Մուղդուսու կերպարները ասես նույնությամբ տեղափոխվել են վանաձորյան բեմ:

Կրկնում եմ՝ գրագողությունը քրեորեն պատճելի է, իսկ վաստակի ուրացումը՝ վիրավորական: 1999 թվականին համանման մի վիճակի մեջ հայտնվեց բեմադրիչ Լիպարիտ Մանյանը, ով իմ հրապարակումների ու գրքերի հիման վրա Գորիսի թատրոնում բեմադրեց «Ակսել Բակունցի լռությունը» թատերախաղը և ազդագրի վրա՝ որպես հեղինակ, գրեց իր անունը: Նա արագ գիտակցեց իր սխալը և հաջորդ օրն իսկ թատրոնի մուտքի առջև փակցված ազդագիրն արդեն նոր բովանդակություն ստացավ այսպիսի անհրաժեշտ հավելումով՝ «Ըստ Դավիթ Գասպարյանի հրապարակումների»: Այն ժամանակ ես ներողամիտ գտնվեցի...

Հերթը Վանաձորի թատրոնինն է:

Այս կապակցությամբ  ասեմ՝ հետազոտական աշխատանքը կա՛մ վերացել է, կա՛մ իջել նվազագույն աստիճանի: «Գիտնականները» մեկը մյուսից մեջբերումներ են գողանում, իբր թե՝ իրենք են հայտնաբերել: Ատենախոսություններ են գրվում արտագրություններով: Հեռուստահաղորդումներ են ստեղծվում մասնագետներին նկարահանելով, հետո նրանց ասածը իրենց անունից վերապատմում են, այսինքն՝ որպես հեղինակ, վերագրում իրենց, իսկ իսկական հեղինակին մի կարճ դրվագով ցույց տալիս ու վերջ:

Բոլոր ասպարեզում պակասել է մասնագիտական վերահսկողությունը, ինչն էլ դուռ է բացում ամեն տեսակի սխալների առջև:

Իսկ թատրոնում ամեն ինչ աչքի առաջ է և վերաներկայացվելու, այսինքն՝ վերակրկնվելու վտանգ ունի... Դրանից խուսափելու համար թատրոնի ղեկավարությանն առաջարկում եմ հարցը քննարկել և ճիշտ եզրակացություն անել:

Դավիթ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ

Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ

17-19. 09. 2025թ.