24 հուլիս 1923. Լոզանի դաշնագրի ամոթալի ուրացումն ու աններելի լռությունը

Աղբյուրը՝ arfd.am

Լօզանի դաշնագրի յունական պատուիրակութիւնը՝ Էլէֆթերիոս Վենիզելոսի առաջնորդութեամբ եւ թրքական պատուիրակութիւնը՝ Իզմէթ Ինոնուի առաջնորդութեամբ 1923 թո­ւա­կա­նի ­Յու­լիս 24ը կը խորհր­դան­շէ սեւ է­ջե­րէն մէ­կը ­Հայ ­Դա­տի պատ­մու­թեան։

Յու­լիս 24ի այս օ­րը, 94 տա­րի ա­ռաջ, ­Զո­ւի­ցե­րիոյ ­Լօ­զան քա­ղա­քին մէջ ստո­րագ­րո­ւե­ցաւ հաշ­տու­թեան դաշ­նա­գիր մը ­Թուր­քիոյ եւ ­Յու­նաս­տա­նի մի­ջեւ։
Իբ­րեւ այդ­պի­սին՝ իբ­րեւ թուր­քեւ­յու­նա­կան խա­ղա­ղու­թեան դաշ­նա­գիր, ա­ռա­ջին ակ­նար­կով ­Հա­յաս­տա­նի, հայ ժո­ղո­վուր­դի եւ ­Հայ ­Դա­տի հետ ուղ­ղա­կի ա­ղերս պէտք չէր ու­նե­նար, չէր կրնար ու­նե­նալ ­Լօ­զա­նի ­Դաշ­նա­գի­րը։

Բայց ո­րով­հե­տեւ ­Լօ­զա­նի դաշ­նա­գի­րը ե­կաւ մո­ռա­ցու­թեան մատ­նե­լու, ա­ւե­լի ճիշդ՝ մի­ջազ­գա­յին դի­ւա­նա­գի­տու­թեան ի­րա­ւա­կան պար­տա­մուր­հակ­նե­րու փո­շե­ծածկ դա­րա­կը նե­տե­լու 10 Օ­գոս­տոս 1920ին կնքո­ւած ­Սեւ­րի ­Դաշ­նա­գի­րը, հայ քա­ղա­քա­կան միտ­քը ա­հա ի­նը տաս­նա­մեակ­նե­րէ ի վեր ­Լօ­զա­նի ­Դաշ­նա­գի­րը կը նկա­տէ եւ կը դա­տա­պար­տէ իբ­րեւ մե­ծա­պե­տա­կան ա­մօ­թա­լի ու­րաց­ման եւ ան­նե­րե­լի լռու­թեան տխրահռ­չակ փաս­տա­թուղթ մը։

Փաստ է, որ ­Լօ­զա­նի ­Դաշ­նա­գի­րը ի­րա­ւա­բա­նա­կան դի­տան­կիւ­նէ միայն մաս­նա­կի ջնջու­մի եւ փո­խա­րին­ման են­թար­կեց ­Սեւ­րի ­Դաշ­նա­գի­րը, այդ ալ ո­րո­շա­պէս ա­րե­ւե­լեան Թ­րա­կիոյ ու յոյ­նեւթր­քա­կան միջ¬պե­տա­կան սահ­մա­նագ­ծում­նե­րու վե­րա­բե­րեալ նոր տրա­մադ­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տագ­րե­լով։

Այ­սու­հան­դերձ՝ ո­րով­հե­տեւ ­Հա­յաս­տա­նի հետ ­Թուր­քիոյ սահ­մա­նագ­ծու­մին վե­րա­բե­րեալ Սեւ­րի դաշ­նագ­րին ամ­րագ­րած Ո­ւիլ­սը­նեան ի­րա­ւա­րա­րու­թեան վրա­յէն «լուռ» ան­ցաւ Լօ­զա­նի դաշ­նա­գի­րը, ո՛չ ա­նոր ջնջու­մը եւ ոչ ալ վե­րա­հաս­տա­տու­մը կա­տա­րեց, հայ ժո­ղո­վուր­դի հաշ­ւոյն յաղ­թա­կան ­Դաշ­նա­կից­նե­րու կող­մէ «մեծ ու­րա­ցում»ի ի­րա­ւա­կան քայ­լը հան­դի­սա­ցաւ 24 ­Յու­լիս 1923ին ստո­րագ­րուած մի­ջազ­գա­յին այդ փաս­տա­թուղ­թը։

Պատ­մա­կան ծան­րա­գոյն պայ­ման­նե­րու մէջ տե­ղի ու­նե­ցաւ ­Լօ­զա­նի հաշ­տու­թեան խորհր­դա­ժո­ղո­վը։ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան ան­դա­մա­հա­տու­մը կա­տա­րած ­Սեւ­րի Դաշ­նագ­րի ստո­րագ­րու­թե­նէն ետք, ­Մուս­թա­ֆա ­Քե­մա­լի թուրք ազ­գայ­նա­մո­լա­կան շար­ժու­մը բուռն կռիւ­ներ մղեց փլու­զո­ւած կայս­րու­թեան թէ՛ ա­րեւ­մուտ­քին եւ թէ ա­րե­ւել­քին…

Լե­նի­նի ­Ռու­սաս­տա­նին հետ մեղ­սակ­ցա­բար՝ ­Քե­մալ «յա­ջո­ղե­ցաւ» կոր­ծա­նել Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը։ Ֆ­րան­սա­ցի­նե­րու հետ գաղտ­նի գոր­ծար­քով, ­Քե­մալ «կրցաւ» հա­յու­թե­նէ վերջ­նա­կա­նա­պէս պար­պել եւ իր տի­րա­պե­տու­թեան են­թար­կել ա­ռա­ւե­լա­բար հա­յե­րով, յոյ­նե­րով, ա­րաբ­նե­րով եւ ա­սո­րի­նե­րով բնա­կո­ւած ­Կի­լի­կիան։ Քե­մա­լա­կան այդ «նո­ւա­ճում­նե­րուն պսա­կու­մը» ե­ղաւ ­Հոկ­տեմ­բեր 1922ի Զ­միւռ­նիա­յի Ա­ղէ­տը՝ հա­րիւր-հա­զա­րա­ւոր յոյն եւ հայ գաղ­թա­կան­նե­րու ի­րենց հայ­րե­նի բնօր­րա­նէն ար­տաք­սու­մով…

Յաղ­թա­կան ­Քե­մա­լի պար­տադ­րած դաշ­նա­գի­րը հան­դի­սա­ցաւ ­Լօ­զա­նի մէջ ստո­րագ­րո­ւած փաս­տա­թուղ­թը։ ­Լօ­զա­նի հաշ­տու­թեան խորհր­դա­ժո­ղո­վը պաշ­տօ­նա­պէս բա­ցո­ւե­ցաւ 20 ­Նո­յեմ­բեր 1922ին եւ ա­ւե­լի քան ութ ա­միս­ներ տե­ւած դժո­ւար բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րէ ետք՝ ­Թուր­քիոյ եւ ­Յու­նաս­տա­նի մի­ջեւ, Մեծն Բ­րի­տա­նիոյ եւ Մ. Նա­հանգ­նե­րու միջ­նոր­դու­թեամբ ու հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ, ի վեր­ջոյ ստո­րագ­րո­ւե­ցաւ 24 Յու­լիս 1923ին։

Բա­նակ­ցու­թեանց մաս­նակ­ցող թրքա­կան կող­մը կը գլխա­ւո­րէր Իս­մէթ Ի­նէօ­նիւ. յու­նա­կան կող­մի ներ­կա­յա­ցու­ցիչն էր Է­լեֆ­թե­րի ­Վե­նի­զե­լոս. անգ­լիա­կան պա­տո­ւի­րա­կու­թեան նա­խա­գահն էր լորտ ­Քըր­զըն. իսկ ա­մե­րի­կեան միջ­նոր­դու­թեան ղե­կա­վարն էր ծո­վա­կալ Պ­րիս­թոլ։ ­Դաշ­նա­գի­րը ստո­րագ­րե­ցին, վե­րո­յի­շեալ 4ի կող­քին, Ֆ­րան­սա, Ի­տա­լիա, ­Ռու­մա­նիա, Եու­կոս­լա­ւիա եւ ­Ճա­փոն։

Թէեւ ­Հայ Ազ­գա­յին ­Պա­տո­ւի­րա­կու­թիւ­նը, ­Պօ­ղոս ­Նու­պա­րի գլխա­ւո­րու­թեամբ եւ Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեա­նի ղե­կա­վա­րած ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան պա­տո­ւի­րա­կու­թեան ա­ջակ­ցու­թեամբ, դի­ւա­նա­գի­տա­կան բուռն աշ­խա­տանք ծա­ւա­լեց, որ­պէս­զի հա­յեւ­թուրք հար­ցի վե­րա­բե­րեալ ­Սեւ­րի ­Դաշ­նագ­րին տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը վե­րա­հաս­տա­տո­ւին, բայց թրքա­կան կտրուկ մեր­ժու­մին բա­խե­լով՝ դաշ­նա­կից մեծ տէ­րու­թիւն­նե­րը շրջան­ցե­ցին հայ­կա­կան այդ պա­հան­ջը եւ բա­ւա­րա­րո­ւե­ցան ­Լօ­զա­նի դաշ­նագ­րին մէջ մտցնե­լով 16րդ յօ­դո­ւած մը, ուր ­Թուր­քիա կը հրա­ժա­րի իր բո­լոր ի­րա­ւունք­նե­րէն եւ ի­րա­ւա­տի­րու­թե­նէն բո­լոր այն տա­րածք­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ, ո­րոնք մաս չեն կազ­մեր ­Լօ­զա­նի դաշ­նա­գի­րի քննարկ­ման: ­Յօ­դո­ւա­ծը յստա­կօ­րէն կ­՚ամ­րագ­րէ, նաեւ, թէ՝ «­Ներ­կայ յօ­դո­ւա­ծին տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը չեն կան­խեր դրա­ցիա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րէ բխող ո­րե­ւէ յա­տուկ կար­գա­ւո­րում­ներ, ո­րոնք կա­տա­րո­ւած են կամ կրնան կա­տա­րո­ւիլ ­Թուր­քիոյ եւ ո­րե­ւէ հա­րե­ւան եր­կիր(նե­րու) մի­ջեւ»:

Բա­ցա­յայտ է, որ ­Դաշ­նա­կից­նե­րը ու­րա­ցան ի­րենց խոս­տում­ներն ու յանձն ա­ռած պար­տա­ւո­րու­թիւն­նե­րը ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի ար­դար լուծ­ման նկատ­մամբ։ ­Բայց պատ­մա­կան ճշմար­տու­թեան սի­րոյն պէտք է ընդգ­ծել, որ ա­նոնք նաեւ ընդ­դի­մա­ցան Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու­թեան առն­չո­ւող ­Սեւ­րի ­Դաշ­նագ­րին յօ­դո­ւած­ներն ու տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը ջնջե­լու եւ զա­նոնք նոր՝ թրքան­պաստ յօ­դո­ւած­նե­րով փո­խա­րի­նե­լու թրքա­կան կող­մի պնդում­նե­րուն։

Պա­տա­հա­կան չէր, հե­տե­ւա­բար, որ հա­յեւ­թուրք յա­րա­բե­րու­թեանց «կար­գա­ւոր­ման» հա­մար քա­նի մը տա­րի­ներ ա­ռաջ ստո­րագ­րո­ւած Փ­րո­թո­քո­լի՝ Ար­ձա­նագ­րու­թեանց ա­ռի­թով, թրքա­կան դի­ւա­նա­գի­տու­թիւ­նը տեն­դա­գին աշ­խա­տանք թա­փեց ­Լօ­զա­նի դաշ­նագ­րին տա­լու իր նա­խա­սի­րած մեկ­նա­բա­նու­թիւ­նը եւ պնդե­լու, որ ժա­մա­նակն է վե­րա­նա­յե­լու ­Սեւ­րի ­Դաշ­նագ­րով նա­խա­տե­սո­ւած ու Մ. ­Նա­հանգ­նե­րու նա­խա­գահ Ո­ւիլ­սը­նի ի­րա­ւա­րա­րու­թեամբ ճշդո­ւած սահ­ման­նե­րը…

Բո­լո­րէս ա­ռաջ թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը ինք շատ լաւ կը գի­տակ­ցի, որ նոյ­նիսկ ­Լօ­զա­նի ու­րա­ցու­մով փաս­տօ­րէն չփո­խա­րի­նո­ւե­ցաւ ­Թուր­քիոյ եւ ­Հա­յաս­տա­նի մի­ջեւ Ո­ւիլ­սը­նեան սահ­մա­նագ­ծու­մի մի­ջազ­գա­յին փաս­տա­թուղ­թը, որ ի սպաս հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին պա­հան­ջա­տի­րու­թեան՝ հո­ղա­յին ի­րա­ւա­կան պար­տա­մուր­հա­կի իր ար­ժէքն ու այժ­մէա­կա­նու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կէ պահ­պա­նել…
Կը մնայ, որ մեր ժո­ղո­վուր­դը ի՛նք վե­րան­կա­խա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը մղէ՝ ամ­րօ­րէն կառ­չած մնա­լու ­Լօ­զա­նի ա­մօ­թա­լի ­Դաշ­նա­գի­րէն ան­դին անց­նե­լու եւ ­Սեւ­րի պար­տա­մուր­հա­կը վե­րար­ժե­ւո­րե­լու ազ­գա­յին-պա­հան­ջա­տի­րա­կան ռազ­մա­վա­րու­թեան։ Ի­րա­ւա­տէր ու պա­հան­ջա­տէր կանգ­նե­լու՝ Սեւ­րի ­Դաշ­նագ­րով մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չու­մի ար­ժա­նա­ցած ­Հա­յաս­տա­նի եւ ­Թուր­քիոյ մի­ջեւ ար­դար սահ­մա­նագ­ծու­մին։

Լօ­զա­նի ­Դաշ­նա­գի­րը նաեւ այ­լա­պէս, ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թեան վրայ իր պարտք դրած ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թեանց ի­րա­ւունք­նե­րը յար­գե­լու յօ­դո­ւած­նե­րով, այժ­մէա­կան կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւն ու­նի։

Ինչ­պէս քիւր­տե­րու, յոյ­նե­րու եւ ա­սո­րի­նե­րու կամ ա­լաո­ւի ա­րաբ­նե­րու, նոյն­պէս եւ հա­յե­րու ազ­գա­յին, կրօ­նա­կան, մշա­կու­թա­յին ու կրթա­կան ի­րա­ւունք­նե­րը ­Թուր­քիոյ մէջ ամ­րագ­րող ­Մի­ջազ­գա­յին Ի­րա­ւուն­քի պար­տա­մուր­հակ է նաեւ ­Լօ­զա­նի ­Դաշ­նա­գի­րը։ Մա­նա­ւանդ որ ­Լօ­զա­նէն ետք ալ ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը շա­րու­նա­կեց ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թեանց դէմ թրքաց­ման իր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, շա­րու­նակ ոտ­նա­կո­խեց նոյ­նինքն ­Լօ­զա­նի Դաշ­նագ­րով վճռո­ւած ազ­գա­յին-փոք­րա­մաս­նա­կան ի­րա­ւունք­նե­րը։

Եւ ա­ւե­լի քան ար­դա­րա­ցի էր եր­ջան­կա­յի­շա­տակ ­Թուր­քիոյ հա­յոց պատ­րիարք Շ­նորհք Արք. ­Գա­լուս­տեան, որ 20րդ ­դա­րու վեր­ջին քա­ռոր­դին հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն պա­հան­ջա­տէր ներ­կա­յա­ցաւ թրքա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն՝ ­Լօ­զա­նի ­Դաշ­նագ­րին հի­ման վրայ հա­յոց կրթա­կան հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը, ազ­գա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րը եւ կրօ­նա­կան-մշա­կու­թա­յին կո­թող­նե­րը հա­լա­ծան­քի եւ ա­ւե­րու­մի դէմ պաշտ­պա­նե­լու մնա­յուն օ­րա­կար­գով։

Լօ­զա­նի ­Դաշ­նագ­րին ստո­րագ­րու­թեան 94րդ ­տա­րե­լիցն է այ­սօր։

Յու­շա­րար օրն է հա­յոց Ազ­գա­յին ­Պա­հան­ջա­տի­րու­թեան վե­րա­նո­րո­գու­մին՝ նախ ­Հայ Դա­տին շուրջ քա­ռո­ւած ա­մօ­թա­լի ու­րաց­ման Լ­ռու­թեան ­Պա­տը քան­դե­լու, ա­պա եւ զօ­րակ­ցե­լու ­Թուր­քիոյ տա­րած­քին ապ­րող հայ ժո­ղո­վուր­դին ազ­գա­յին ի­րա­ւունք­նե­րուն, «քո­ղար­կո­ւած հա­յեր» ըլ­լան ա­նոնք թէ ազ­գա­յին ի­րենց պատ­կա­նե­լու­թիւ­նը աշ­խար­հին բաց ճա­կա­տով ներ­կա­յաց­նող ­Թուր­քիոյ քա­ղա­քա­ցի­ներ։

Ն.