Իրանա-իսրայելական հակամարտությունն ու Ադրբեջանի դիրքորոշումը

Մերձավոր Արևելքում քաղաքական լանդշաֆտը նշանավորվում է շարունակական հակամարտություններով և փոփոխվող դաշինքներով: Աշխարհի ուշադրության կենտրոնում են Իրան-Իսրայել լարվածությունը, Իսրայելի կողմից Պաղեստինի բնակչության կոտորածը, Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմը և Պարսից ծոցում տեղի ունեցող գործընթացները:

Իր հերթին, Հարավային Կովկասն անմիջականորեն իր վրա է կրում մերձավորարևելյան զարգացումների հետևանքները: Տարածաշրջանի երկրները՝ Ադրբեջանը, Հայաստանը և Վրաստանը, ուղղակի և անուղղակի կապված են Մերձավոր Արևելքի ներտարածաշրջանային և արտատարածաշրջանային դերակատարների հետ, ուստի, այս կամ այն կերպ իրենք էլ ազդում կամ ազդեցություն են կրում վերոնշյալ գործընթացներից: Որքան էլ որ Ադրբեջանն ու տարբեր քաղաքական շրջանակներ հայտարարեն, թե Արցախի հարցը լուծված է, ակնհայտ է, որ արցախյան հիմնախնդիրը շարունակում է հանդիսանալ հարավկովկասյան քաղաքական զարգացումների կարևոր բաղադրիչներից մեկը, իսկ հակամարտությունն էլ շարունակվում է Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև ընդհատվող բախումներով: Վրաստանը նուրբ հավասարակշռություն է պահպանում Արևմուտքի և Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների միջև, սակայն ակնհայտ է, որ գալիք ընտրությունները խախտելու են այդ հավասարակշռությունը՝ հանգեցնելով ներքաղաքական փոփոխությունների։ Տարածաշրջանի վրա ազդում է նաև ավելի լայն աշխարհաքաղաքական մրցակցությունը, որը ներառում է Ռուսաստանը, Թուրքիան և արևմտյան երկրները:

Վերոնշյալ գործընթացների համատեքստում բավականին հետաքրքիր և անկանխատեսելի զարգացումներով է լի Իրանի և Իսրայելի միջև հակամարտությունը, որի բաղադրիչները ձևավորում են ներկա իրավիճակը: Նախ, Իրանի միջուկային ծրագիրն այս երկրի հետ լարվածության հիմնական խնդիրներից է, քանի որ Իսրայելն այն դիտարկում է որպես իր գոյության սպառնալիք և, անգամ, ռազմական գործողություններով է սպառնացել Իրանին:

Իրանն աջակցում է տարածաշրջանում որոշ խմբավորումների, ինչպիսիք են Հեզբոլլահը Լիբանանում և ՀԱՄԱՍ-ը Գազայում, որոնք, ըստ իսրայելական իշխանությունների, ուղղակիորեն սպառնում են իր անվտանգությանը: Իսրայելը հաճախակի գործողություններ է իրականացնում այդ խմբավորումների և նրանց ղեկավարների դեմ, որոնցից վերջինը՝ Իրանի տարածքում ՀԱՄԱՍ-ի քաղբյուրոյի ղեկավար Իսմայիլ Հանիայի սպանությունն էր: Անգամ վարկածներ կային, թե հրթիռային հարձակումը Ի. Հանիայի գտնվելու վայրի ուղղությամբ իրականացվել է Ադրբեջանի տարածքից։ Հրեա բլոգեր Ռոման Ցիպինը, անդրադառնալով դրան՝ նշել է, որ Ադրբեջանն Իսրայելի ռազմական դաշնակիցն է և որպես դաշնակից՝ կատարել է իր պարտավորությունները ։

Հետաքրքիր է, որ Իսրայելի և մի քանի արաբական երկրների միջև «Աբրահամի համաձայնագիր»-ը արդեն իսկ փոխել էր տարածաշրջանային հավասարակշռությունը, քանի որ արաբական որոշ երկրներ կարգավորել էին հարաբերություններն Իսրայելի հետ՝ չնայած Իրանի ընդդիմությանը: Այստեղ երկրորդական չէ նաև ԱՄՆ-ի դերակատարումը, որը հակամարտությունը կառավարելու դիվանագիտական ջանքեր է ներդնում՝ հավասարակշռելով ճնշումն Իրանի վրա և, միաժամանակ, փորձելով զսպել Իսրայելի ռազմական գործողությունները:

44-օրյա պատերազմից հետո Իրանա-իսրայելական հակամարտության արտաքին դեկատարներից է Ադրբեջանը, որը, ուզած թե չուզած, պետք է վճարի Արցախի բռնազավթման ժամանակ Իսրայելից ստացած աջակցության գինը: Այս համատեքստում Ադրբեջանի դիրքորոշման վրա ազդում են նաև նրա ռազմավարական շահերը և տարածաշրջանային զարգացումների դինամիկան:

Նախ, ռազմական և տեխնոլոգիական համագործակցության տեսանկյունից Ադրբեջանն ամուր գործընկերություն է հաստատել Իսրայելի հետ, մասնավորապես պաշտպանության և տեխնոլոգիաների ոլորտներում: Իսրայելը Ադրբեջանին ռազմական տեխնիկայի և տեխնոլոգիաների, այդ թվում՝ անօդաչու թռչող սարքերի և հակահրթիռային պաշտպանության համակարգերի հիմնական մատակարարն է։ Այս համագործակցությունը մասամբ պայմանավորված է Ադրբեջանի ռազմատենչ քաղաքականությամբ, հաշվի առնելով նրա տարածքային պահանջները Հայաստանի նկատմամբ:

Մյուս կողմից, Ադրբեջանի էներգետիկ ռեսուրսները կարևոր նշանակություն ունեն ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ համաշխարհային շուկաների համար: Նրա էներգակիրների, մասնավորապես նավթի և գազի արտահանումը շատ կարևոր է Իսրայելի համար: Ադրբեջանի էներգետիկ ռազմավարությունը ներառում է շուկայի և գործընկերների դիվերսիֆիկացումը, ինչն ազդում է այդ երկրի աշխարհաքաղաքական դիրքավորման վրա:

Հատկանշական է, սակայն, որ Ադրբեջանի հարաբերություններն Իսրայելի հետ զգալի բարդացնում են նրա հարաբերությունները Իրանի հետ: Իրանը մտահոգություն է հայտնել Ադրբեջանի և Իսրայելի միջև ռազմական համագործակցության վերաբերյալ՝ այն դիտարկելով որպես իր անվտանգության համար պոտենցիալ սպառնալիք։ Իրանը մեղադրել է Ադրբեջանին Իրանի անվտանգությանը սպառնացող իսրայելական գործողություններին մեղսակից լինելու մեջ։ Իրանական կողմը բազմիցս ահազանգել է, որ Իսրայելն օգտագործում է Արցախի բռնազավթված տարածքները՝ հակաիրանական գործողությունների համար: Ադրբեջանը սահմանակից է Իրանին և պետք է զգուշավոր քաղաքականություն վարի՝ խուսափելով Թեհրանին սադրելուց: Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանը գնահատում է Իսրայելի հետ իր ռազմական և տեխնոլոգիական կապերը, միևնույն ժամանակ, ձգտում է կայուն հարաբերություններ պահպանել Իրանի հետ՝ աշխարհագրական և տնտեսական նկատառումներից ելնելով:
Իսրայելի հետ Ադրբեջանի ջերմ համագործակցությունը կարող է մի շարք հետևանքներ ունենալ Իրան-Ադրբեջան հարաբերությունների վրա: Նախ, Իրանը կարող է Իսրայելի հետ Ադրբեջանի սերտ կապերը դիտել որպես ուղղակի սպառնալիք, ինչն էլ, անկասկած, սրելու է տարածաշրջանային լարվածությունը: Սա կարող է հանգեցնել դիվանագիտական լարվածության և Իրանի կողմից պոտենցիալ տնտեսական կամ քաղաքական հետևանքների:

Բացի այդ, Իրանը կարող է մեծացնել իր հսկողությունն ու անվտանգային միջոցառումներն Ադրբեջանի հետ սահմանի երկայնքով, և կարող է գաղափարական ճնշում գործադրել Ադրբեջանի վրա:

Իրանի և Իսրայելի միջև շարունակվող լարվածությունն ուղղակիորեն ազդում է տարածաշրջանային կայունության վրա՝ ներգործելով նաև Ադրբեջանի անվտանգության և դիվանագիտական ռազմավարության վրա։ Իրանա-իսրայելական հակամարտության համատեքստում Ադրբեջանի դիրքավորումը, անկասկած, ազդելու է Ադրբեջանի տարածաշրջանային դերի և հարևան երկրների հետ փոխգործակցության վրա։ Ասվածի վառ ապացույցը վերջերս Ռուսաստանի Դաշնության պաշտպանության նախարար Սերգեյ Շոյգույի այցն էր Հարավային Կովկաս: Այցը, կարծես թե, ընդգծեց Ռուսաստանի հանձնառությունը Հարավային Կովկասում իր ռազմական և անվտանգային ներկայությունը պահպանելու հարցում: Այս այցը, հավանաբար, ներառում էր քննարկումներ Հայաստանի և տարածաշրջանային այլ գործընկերների հետ հարաբերությունների կարգավորման շուրջ:

Այցելելով Հարավային Կովկաս՝ Ս. Շոյգուն, կարելի է ենթադրել, որ վերահաստատեց Ռուսաստանի դերը՝ որպես տարածաշրջանային անվտանգության և աշխարհաքաղաքականության առանցքային խաղացողի՝ ընդգծելով Մոսկվայի ռազմավարական շահերը Հարավային Կովկասում:

Այցը տեղի է ունեցել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանային լարվածության ֆոնին, ուստի այն կարող էր ուղղված լինել այս լարվածությունը կառավարելուն՝ ամրապնդելով Ռուսաստանի դիրքերը որպես միջնորդ և խաղաղապահ: Ըստ էության, ներգրավելով հայ պաշտոնյաների և տարածաշրջանային այլ դերակատարների՝ Ռուսաստանը կարող է օգտագործել իր ազդեցությունը հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների վրա:

Հատկանշական է, որ Ս. Շոյգուի այցը ծառայեց որպես Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի շարունակական ռազմական և աշխարհաքաղաքական հզորության ցուցադրություն, հատկապես Արևմուտքի աճող ներգրավվածության և տարածաշրջանային մրցակցության պայմաններում: Ասվածի համատեքստում ՌԴ պաշտպանության նախարարի այցը կարելի է դիտարկել որպես տարածաշրջանում արևմտյան ազդեցությանը հակակշռելու Ռուսաստանի ավելի լայն ռազմավարության մաս, որն աճում է դիվանագիտական և տնտեսական տարբեր նախաձեռնությունների միջոցով:

Ընդհանուր առմամբ, Ս. Շոյգուի այցը Հարավային Կովկաս ընդգծեց Ռուսաստանի շարունակական ռազմավարական շահերը և ռազմական ներկայությունը տարածաշրջանում, միաժամանակ անդրադառնալով տարածաշրջանային անվտանգության խնդիրների վրա և ամրապնդելով դրա ազդեցությունը զարգացող աշխարհաքաղաքական դինամիկայի խորապատկերին:

Լիանա Պետրոսյան

«Դրօշակ» թիվ 8, 2024թ.