Մինաս Թէօլէօլեան (1913-1997). Մեծավաստակ Գրականագէտը, Հրապարակագիրը Եւ Ուսուցիչը

Մինաս Թէօլէօլեան ծնած է Պարտիզակ, 1913 նոյեմբեր 24-ին: Մեծ եղեռնի օրերուն Թէօլէօլեան ընտանիքին մեծ մասը աքսորուեցաւ Գոնիա: Հազիւ 2 տարեկան էր Մինաս, երբ պարագաներու բերմամբ, ծնողքէն բաժնուած, ան մնաց իր հօրեղբայրներուն եւ հօրաքրոջ հոգածութեան տակ` Զմիւռնիա:

1922-ին, Զմիւռնիոյ ջարդերէն ետք, պատանի Մինասը ղրկուեցաւ Պոլիս, ուր յաճախեց Մխիթարեաններու լիսէն:

Մխիթարեաններուն մօտ աշակերտութեան շրջանին էր, որ 13 տարեկանին Թէօլէօլեան գրեց իր առաջին ոտանաւորը: Իսկ հազիւ 17 տարիքը թեւակոխած` ընկերոջ մը հետ Թէօլէօլեան սկսաւ հրատարակել «Արձան» գեղարուեստական պարբերաթերթը:

1933-ին աւարտեց Մխիթարեաններուն վարժարանը եւ ներկայացուց աւարտաճառ մը` Վահան Թէքէեանի բանաստեղծութեան մասին:

Զօրակոչուեցաւ թրքական բանակ եւ զինուորական ծանր ծառայութիւնը կատարելէ ետք, Թէօլէօլեան ուսուցչական աշխատանքի կոչուեցաւ Մխիթարեաններուն մօտ` հայ գրականութիւն դասաւանդելու համար:

1937-ին սփիւռքահայ մամուլին արդէն աշխատակից` Մինաս Թէօլէօլեան ստիպուեցաւ հեռանալ Թուրքիայէն, որովհետեւ իր դէմ սկսան ոստիկանական հետապնդումներ, նաեւ` դատական հարցաքննութիւններ, Ֆրանսայի եւ Մ. Նահանգներու դաշնակցական թերթերուն` «Յառաջ»-ին եւ «Հայրենիք»-ին հետ իր ունեցած կապերուն եւ աշխատակցութեան համար:
Մինաս եւ Գոհար Թէօլէօլեան

Երկու տարի ուսուցչութիւն ըրաւ Պուլկարիոյ մէջ: Տարի մըն ալ դասաւանդեց Ռումանիոյ հայկական վարժարաններուն մէջ: Բայց 1939-ի վերջերուն վերադարձաւ Պոլիս, ուր կանոնաւոր աշխատակիցը դարձաւ պոլսահայ թերթերուն եւ մնաց մինչեւ 1944, երբ ազգային-քաղաքական ու գաղափարական իր հրապարակումներուն համար դարձեալ հետապնդումի ենթակայ դարձաւ: Այս անգամ վերջնականապէս հեռացաւ Թուրքիայէն եւ հաստատուեցաւ Սուրիա:

Նոյն տարին իսկ, Հալէպի մէջ, Մինաս Թէօլէօլեան պաշտօնապէս միացաւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան շարքերուն:
Ուսուցչութեան կոչուեցաւ Հալէպի Հայկազեան վարժարանին մէջ` միաժամանակ վարելով ՀՅԴ Սուրիոյ պաշտօնաթերթ «Արեւելք»-ի խմբագրութիւնը: Բերիոյ թեմի օրուան առաջնորդ եւ հետագային Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Զարեհ Ա. Փայասլեանի եւ ՀՅԴ ղեկավար գործիչ ու պետական երեսփոխան Հրաչ Փափազեանի առաջարկով Թէօլէօլեան 1948-ին նշանակուեցաւ Քարէն Եփփէ Ճեմարանի առաջին տնօրէն եւ այդ պաշտօնը վարեց մինչեւ 1956:

1956-ին քաղաքական պատճառներով արտաքսուեցաւ Սուրիայէն եւ հաստատուեցաւ Գահիրէ, ուր Վահան Նաւասարդեանի մահէն ետք մէկ տարի ստանձնեց ՀՅԴ Եգիպտոսի պաշտօնաթերթ «Յուսաբեր»-ի խմբագիրի պաշտօնը: 1957-ին հաստատուեցաւ Պէյրութ, ուր երեք տարի վարեց Ազգ. Ս. Նշան վարժարանի տնօրէնութիւնը: Այս շրջանին կանոնաւոր աշխատակցութիւն բերաւ ինչպէս Լիբանանի «Ազդակ», նոյնպէս եւ Փարիզի «Յառաջ» դաշնակցական թերթերուն:

1960-ին, կուսակցական գործիչի առաքելութեամբ, Մինաս Թէօլէօլեան գործուղուեցաւ ու հաստատուեցաւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ: 1962-էն սկսեալ մինչեւ 1979 վարեց «Հայրենիք»-ի խմբագրի պաշտօնը` միաժամանակ մաս կազմելով «Հայրենիք» գրական ամսագրի խմբագրութեան: Այնուհետեւ, խմբագրի պաշտօնէն հանգստեան կոչուելով հանդերձ, Թէօլէօլեան մինչեւ իր վերջին շունչը կանոնաւորաբար աշխատակցեցաւ «Հայրենիք»-ին ու Քալիֆորնիոյ «Նոր Կեանք» շաբաթաթերթին:

Հրապարակագրական իր երկարամեայ ծառայութեան շրջանին Մինաս Թէօլէօլեան կանոնաւոր աշխատակիցը եղաւ յատկապէս ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»-ին` 1969-ին Պէյրութի մէջ իբրեւ «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ» անոր վերահրատարակութեան առաջին օրերէն մինչեւ, 1986-էն սկսեալ, Աթէնքի մէջ ուղղակի «Դրօշակ» անունով անոր հրատարակութեան շրջանին:

Մինաս Թէօլէօլեան Դաշնակցութեան գաղափարական պատնէշին վրայ արթուն պահակի իր առաքելութեան տէր կանգնեցաւ մինչեւ վերջ, մինչեւ 18 մարտ 1997, երբ առյաւէտ փակեց հայ ժողովուրդի անկորնչելի արժէքներուն վրայ միշտ սեւեռուն պահած իր հայեացքը:

Մինաս Թէօլէօլեանի յիշատակը վառ կը մնայ բոլոր անոնց համար, որոնք առաջնորդուեցան գաղափարի մարտիկի անոր մարտունակ շունչով` սփիւռքահայ կեանքի պատմակշիռ վերիվայրումներու գլխաւոր հանգրուաններուն: Թէօլէօլեան գլխաւոր բանբերներէն մէկը եղաւ Դաշնակցութեան գաղափարական պայքարին` ընդդէմ սփիւռքը քրեմլեան քաղաքականութեան հլու-հնազանդ լծակին վերածելու խորհրդայիններու փորձերուն:

– Բ. Աշխարհամարտի աւարտէն ետք խորհրդայիններու նախաձեռնած ներգաղթին մութ ծալքերը եւ պառակտիչ սադրանքները մերկացնող գլխաւոր հրապարակախօսներէն եղաւ Թէօլէօլեան:

– 1956-էն սկսեալ, երբ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը խորհրդային հակակշռի տակ առնելու պառակտիչ փորձը կատարուեցաւ, Թէօլէօլեան ոչ միայն Անթիլիասի եւ այդ ճամբով սփիւռքի անկախութիւնը պահպանելու ՀՅԴ գաղափարական պայքարին դրօշակիրներէն եղաւ, այլեւ պատմաքաղաքական լուսարձակի տակ առաւ Հայ եկեղեցւոյ ազգային ու ժողովրդային նկարագիրը պահպանելու եւ արմատաւորելու մեծ օրակարգը` յատուկ աշխատասիրութիւն մը նուիրելով համազգային կարեւորութեամբ հարցին:

– Հայկական սփիւռքի քաղաքականացման եւ յեղափոխականացման տասնամեակներուն, 1970-էն սկսեալ, Թէօլէօլեան նորահաս սերունդին պահանջատիրական ոգեւորութիւն ներշնչող եւ երկարաշունչ պայքարի կամք ու յանդգնութիւն ուսուցանող գաղափարախօսը եղաւ:

Մինաս Թէօլէօլեանի ծննդեան տարեդարձին նուիրուած այս վկայութիւնը անկասկած թերի պիտի ըլլայ, եթէ ըստ արժանւոյն լուսարձակի տակ չբերուի անոր գրականագիտական եւ քննադատական մեծարժէք վաստակը:

Թէօլէօլեանի «Դար մը գրականութիւն – 1850-1950» երկհատորեակը նաեւ այս օրերուն կը հանդիսանայ հայ գրականութիւն ջամբող որեւէ դասագրքի անբաժան ընկերակիցը եւ լրացուցիչը: Թէօլէօլեան իր ընդգրկած ժամանակաշրջանի հայ գրականութեան կապուած բոլոր հարցերուն, ինչպէս նաեւ իւրաքանչիւր հայ գրողի մասին, կը փոխանցէ խօսք եւ խորհուրդ, որոնք հիմնական նշանակութիւն կը ներկայացնեն նորահաս սերունդին հայեցի լիարժէք կազմաւորման համար:

Վերջապէս, հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր արժէքներու ողջ գանձարանը ամէնօրեայ ներշնչման եւ հաղորդութեան աղբիւր դարձնելու առաջադրանքով, Մ. Թէօլէօլեան «Հայրենիք»-ի էջերուն տարիներով պահեց իր «Երբ ետ կը նայինք» վերտառութեամբ սիւնակը, որպէսզի ամէն օր թերթի ընթերցողին հասցնէ առօրեայէն անդին անցնող եւ վեր բարձրացող արժէքներու «հանապազօրեայ հաց»-ը:

Սփիւռքահայ եւ յատկապէս դաշնակցական մամուլի դպրոցին մէջ կազմաւորուած հայոց սերունդներուն համար ներշնչման անխառն աղբիւր մը կը հանդիսանայ Մինաս Թէօլէօլեանի գրականագիտական եւ հրապարակագրական ժառանգութիւնը: