Սևրի պայմանագիրը որպես Հայաստանի ու հայ ժողովրդի անժամանցելի իրավունքների վերականգնման միջազգային փաստաթուղթ

Այսօր լրանում է Սևրի պայմանագրի կնքման 103-ամյակը։ Ներկայացնում ենք պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Արմեն Մարուքյանի՝ «Դրոշակ» ամսաթերթում տպագրված հոդվածը՝ նվիրված Սևրի դաշնագրին։

Սևրի պայմանագրի ուժի մեջ լինելու հարցը մշտապես մտահոգել է թուրքական պետությանը: Թուրքական իշխանությունները հետևողական քայլեր էին ձեռնարկում Սևրի պայմանագրի դրույթները չեզոքացնելու ուղղությամբ : Սևրի պայմանագիրն իրավական ուժ չունեցող փաստաթուղթ հայտարարելով հանդերձ` թուրքական կողմը միջազգային պայմանագրային իրավունքի սկզբունքների ու նորմերի կոպիտ խախտումներով կնքված Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերում ներառել է այն չեղյալ համարող հոդվածներ կամ դրույթներ: Սևրի պայմանագրի նկատմամբ եղած այս միտումը թուրքական իշխանությունների համար շարունակական բնույթ է կրում և վերածվել է Սևրի սինդրոմի կամ սևրաֆոբիայի յուրատեսակ ախտանիշի: Ասվածի վկայությունն է Հայաստանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար առաջ քաշված՝ տար-ածքային պահանջներից հրաժարվելու և Թուրքիայի տարածքային ամբողջականությունը ճանաչելու թուրքական նախապայմանը, ինչպես նաև Հայաստանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար հայտնի արձանագրություններում տեղ գտած Կարսի պայմանագրի ճանաչման քողարկված ձևակերպումը` ենթատեքստում ունենալով Սևրի պայմանագրի չեզոքացումը: Թուրքիայի ներկայիս իշխանություններն այս քաղաքականությունն ավելի մեծ եռանդով են փորձում առաջ մղել հատկապես այսօր՝ հաշվի առնելով Անկարայի աջակցությամբ 2020 թ. սեպտեմբերին Ադրբեջանի սանձազերծած 44-օրյա պատերազմի ծանր հետևանքները ոչ միայն Արցախի Հանրապետության, այլև Հայաստանի Հանրապետության ու ողջ հայ ժողովրդի համար: Այս լույսի ներքո անհրաժեշտություն է ծագում վերստին հանգամանորեն վերլուծելու Սևրի պայմանագրի՝ Հայաստանի և հայ ժողովրդի անժամանցելի իրավունքներին վերաբերող դրույթները և քննարկելու միջազգային իրավունքի նորմերի տեսանկյունից դրանց գործադրման հնարավորությունները` անշուշտ հաշվի առնելով աշխարհաքաղաքական ու տարածաշրջանային գործընթացների՝ մեզ համար նպաստավոր լինելու հանգամանքները:

1920 թ. օգոստոսի 10-ին Բրիտանական կայսրությունը, Ֆրանսիան, Իտալիան և Ճապոնիան՝ որպես դաշնակից ուժերի Գերագույն խորհրդի տերություններ, և Հայաստանը, Բելգիան, Հունաստանը, Հեջասը, Լեհաստանը, Պորտուգալիան, Ռումինիան, Սերբա-խորվաթա-սլովենական պետությունը և Չեխոսլովակիան՝ որպես դաշնակից պետություններ՝ մի կողմից, և համաշխարհային պատերազմում պարտված Օսմանյան կայսրությունը՝ մյուս կողմից, ստորագրեցին 13 մասից և 433 հոդվածից բաղկացած Սևրի հաշտության պայմանագիրը:

Հայ պատմագիտությունը տասնամյակներ շարունակ Սևրի պայ-մանագիրը գերազանցապես քննարկել է Հայաստանին ուղղակիորեն վերաբերող 88-93-րդ հոդվածների շրջանակներում, ինչը բնական պետք է համարել, քանզի դրանցով վերականգնվում էր հայ ժողովրդի իրավունքն իր հայրենիքի՝ Արևմտյան Հայաստանի մի մասի նկատմամբ: Դա կարևոր էր առաջին հերթին որպես տվյալ երկրի տիտղոսը կրող ազգի անժամանցելի իրավունքների ճանաչում։ Ինչպես հայտնի է, 1918 թ. Օսմանյան կայսրության բանակի՝ Անդրկովկաս ներխուժելու պայմաններում ծավալված հերոսական դիմադրության արդյունքում Հայաստանի անկախությունը հռչակվել էր այդ երկրամասի մեջ մտնող Արևելյան Հայաստանում, որը՝ իբրև Հայաստանի Հանրապետություն, 1920 թ. հունվարին դե ֆակտո ճանաչվել էր նաև դաշնակիցների կողմից։ Սևրի պայմանագրով արձանագրվում էր Հայաստանի Հանրապետության դե յուրե ճանաչումը ոչ միայն Առաջին աշխարհամարտում հաղթած դաշնակից երկրների, այլև պարտված Օսմանյան կայսրության կողմից։ Բայց դե յուրե ճանաչվում էին արդեն ոչ թե սոսկ Անդրկովկասի հայկական գավառները, այլ Արևելյան ու Արևմտյան Հայաստանները միավորող Միացյալ Հայաստանը։ Անշուշտ, սրանով Արևելյան ու Արևմտյան Հայաստանների ոչ բոլոր երկրամասերն էին ներառվում Հայաստանի Հանրապետության մեջ, բայց վերջինիս ընկալումը որպես Միացյալ Հայաստան ձեռք էր բերում ամուր իրավական հիմք՝ ձևավորելով նրա տարածքային ամբողջականությունը։

Պայմանագրի 88-րդ հոդվածով Թուրքիան Հայաստանը ճանաչում էր որպես ազատ և անկախ պետություն, ինչն արդեն արել էին պատերազմում հաղթանակած դաշնակից պետությունները : Հոդվածի վերջին ձևակերպմամբ փաստորեն արձանագրվում էր, որ, պատերազմում պարտված թուրքական պետությունից բացի, Հայաստանի անկախ պետականությունն արդեն իսկ ճանաչվել է Սևրի պայմանագիրը ստորագրող հաղթանակած տասներկու պետությունների կողմից:

89-րդ հոդվածով Թուրքիան և Հայաստանը, ինչպես և մյուս պայմանավորվող բարձր կողմերը համաձայնում էին ԱՄՆ-ին թողնել Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի նահանգներում Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանը որոշելու հարցը և ընդունել նրա կայացրած որոշումը, ինչպես նաև այն բոլոր պայմանները, որոնք նա կարող էր սահմանել ինչպես Հայաստանի համար դեպի ծով ելք ապահովելու, այնպես էլ հիշյալ սահմանագծին հարող թուրքական բոլոր տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ : Հատկանշական է, որ, Հայաստանի համար դեպի Սև ծով ելք ապահովելուց բացի, տվյալ հոդվածով նախատեսվում էր նաև Հայաստանին փոխանցվելիք՝ Արևմտյան Հայաստանի տարածքներին հարող թուրքական իշխանության տակ մնացած տարածքների ապառազմականացումը: Պայմանագրի տեքստում տվյալ դրույթի ներառումն առավել քան կարևոր էր, քանի որ Թուրքիայում քեմալական շարժման ակտիվացումն ուղղակի սպառնալիք էր հայկական պետության գոյության համար:

Ստորագրվում է Սևրի պայմանագիրը

Պայմանագրի 90-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերությամբ սահմանվում էր, որ պայմանագրի՝ Թուրքիայի ֆինանսական պարտավորությունների չափին և բնույթին վերաբերող դրույթները, որոնք կիրառվելու են Թուրքիայից անջատվող տարածքների նկատմամբ, կգործադրվեն նաև Հայաստանին փոխանցվող տարածքների նկատմամբ՝ վկայակոչելով պայմանագրի VIII մասի՝ Օսմանյան կայսրության նախկին պարտքի մարման ժամանակացույցին և մեխանիզմներին վերաբերող 241-244-րդ հոդվածները : Փաստորեն, Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի, Վանի ու Բիթլիսի նահանգների և Տրապիզոնի նահանգի 1/3-ի փոխանցումը Հայաստանի Հանրապետությանն արդեն իսկ վճռված հարց համարելով, պայմանագիրը ստորագրող հաղթանակած պետությունները այդ տարածքների առումով Օսմանյան կայսրության նախկին պարտավորությունների կատարումը, ինչպես նաև իրավունքներին առնչվող հարցերը փոխանցում էին Հայաստանի Հանրապետությանը:

Պայմանագրի 91-րդ հոդվածի համաձայն՝ Արևմտյան Հայաստանի նշված նահանգների տարածքների որևէ մաս Հայաստանին փոխանցելու որոշման ընդունումից հետո՝ եռամսյա ժամկետում, պետք է ձևավորվեր Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանագիծը տեղում անցկացնող սահմանային հանձնաժողով ։ Սակայն քանի որ Սևրի պայմանագիրը հետագայում ուժի մեջ չմտավ, ուստի նման հանձնաժողով չձևավորվեց, և սահմանի գծանշման աշխատանքներ այդպես էլ չկատարվեցին:

Փաստաթղթի 93-րդ հոդվածով էլ Հայաստանը պարտավորվում էր պաշտպանել հիմնական ազգաբնակչությունից ռասայով, լեզվով և կրոնով տարբերվող բնակիչների շահերը, ինչը նախատեսվում էր ամրագրել նաև Հայաստանի և գլխավոր տերությունների միջև կնքվելիք պայմանագրերում : Այդ հոդվածով Հայաստանի վրա պարտավորություն էր դրվում առաջին հերթին ապահովելու Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի նահանգների և Տրապիզոնի նահանգի՝ իրեն միացվելիք տարածքներում բնակվող մահմեդական բնակչության` թուրքերի, քրդերի, ինչպես նաև թուրքական իշխանությունների կողմից Բալկաններից ու Հյուսիսային Կովկասից այդ տարածքներում վերաբնակեցված մուսուլման ժողովուրդների անվտանգությունը: Քաջատեղյակ լինելով, որ պատերազմի տարիներին այդ տարածքներում բնակվող մահմեդականներն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել հայերի զանգվածային բնաջնջման գործում, դաշնակից տերությունները սույն հոդվածով Հայաստանի իշխանությունների վրա պարտավորություն էին դնում կանխելու և բացառելու նրանց նկատմամբ վերապրողների և զոհերի ժառանգների կողմից վրեժխնդրության հնարավոր դրսևորումները:

Պայմանագրի 92-րդ հոդվածի համաձայն՝ Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմանների հարցը պետք է որոշվեր շահագրգիռ պետությունների ընդհանուր համաձայնությամբ, իսկ եթե նրանց չհաջողվեր համաձայնության գալ, ապա այդ հարցը պետք է լուծեին գլխավոր դաշնակից տերությունները, որոնք պետք է հոգ տանեին այդ երկրների միջև սահմանազատումը տեղում գծանշելու մասին : Հաշվի առնելով, որ Ադրբեջանը հավակնություններ ուներ Արցախի, Զանգեզուրի և Նախիջևանի նկատմամբ, որոնք որակվում էին որպես վիճելի տարածքներ, իսկ Վրաստանը՝ Լոռիի, որը «չեզոք գոտու» կարգավիճակ էր ստացել, ակնհայտ է, որ շահագրգիռ կողմերին սահմանային հարցերում չէր հաջողվելու համաձայնության գալ, և այդ հարցի լուծումը նույնպես թողնվելու էր գլխավոր դաշնակից տերություններին:

Հայաստանի Հանրապետության համար դեպի Սև ծով ելք ապահովելու դրույթն ավելի էր հստակեցվում 352-րդ հոդվածով, որով նրան Տրապիզոնի նավահանգստով Սև ծով ազատ մուտք գործելու իրավունք էր տրվում: Ավելին՝ Ազգերի լիգայի որոշմամբ Տրապիզոնի նավահանգստում Հայաստանին առհավետ վարձակալության էր հանձնվելու մի տեղամաս, որի շահագործման պայմանները, ներառյալ վարձավճարի չափը, որոշելու էր Հայաստանի ու Թուրքիայի մեկական անդամներից և Ազգերի լիգայի կողմից նշանակված ներկայացուցչից բաղկացած խառը հանձնաժողովը : Բացի այդ՝ 351-րդ հոդվածով Վրաստանի, Ադրբեջանի և Պարսկաստանի հետ մեկտեղ Հայաստանին դեպի Սև ծով ազատ մուտքի իրավունք էր տրվում նաև Բաթումի նավահանգստից : Այսինքն՝ Հայաստանը Տրապիզոնի և Բաթումի երկու նավահանգիստներով ելք էր ստանում դեպի Սև ծով, իսկ պայմանագրի 349-րդ հոդվածով այդ նավահանգիստներից ազատ տարանցիկության իրավունք էր տրվում դեպի Էգեյան և Միջերկրական ծովեր : Ակնհայտ է, որ սևծովյան երկու նավահանգիստներից օգտվելու և Միջերկրական ծով ազատ դուրս գալու իրավունքը լուրջ հնարավորություններ կստեղծեր Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական ծանր դրությունը մեղմելու համար:

Սևրի պայմանագրի այս հոդվածների վերաբերյալ բավական ուշագրավ էին Նիկողայոս Ադոնցի՝ 1920 թ. նոյեմբերի 20-ին Լոնդոնում հրատարակված հոդվածում տեղ գտած դիտարկումներն ու մեկնաբա-նությունները, որոնք այսօր էլ չեն կորցրել իրենց արդիականությունը: Նա դրական էր համարում, որ պայմանագրի 88-րդ հոդվածով փաս-տացի ճանաչվում էր Հայաստանի անկախությունը, 89-րդ հոդվածով հստակեցվում էին ապագա հայ-թուրքական սահմանի սահմանագծ-ման շրջանակները, սակայն, ըստ պատմաբանի, գերադասելի կլիներ, որ հստակորեն մատնանշվեր, որ ամենից առաջ Թուրքիան պետք է ճա-նաչի խնդրո առարկա հայկական վիլայեթների զիջումը :

Անշուշտ, Ադոնցը չէր կարող չիմանալ, որ Սևրի պայմանագրի 90-րդ հոդվածով Թուրքիան պարտավորվում էր ճանաչել ապագա հայ-թուրքական սահմանը և հիշյալ վիլայեթների ամբողջ տարածքը կամ դրա որևէ մասը Հայաստանին փոխանցելու որոշման օրից հրաժարվելու էր հանձնված տարածքների նկատմամբ իր բոլոր իրավունքներից և իրավահիմունքներից : Ուրեմն պատմաբանը, ըստ էության, նկատի ուներ այն, որ Սևրի պայմանագրի տեքստում չկային Արևմտյան Հայաստանի նահանգների տարածքները Հայաստանի Հանրապետութ-յանն անարգել փոխանցելու երաշխիքներին վերաբերող դրույթներ: Ադոնցը փաստորեն մտահոգություն էր արտահայտում, որ պայմանագրում հստակեցված չէ, թե հաղթանակած տերություններն ինչ միջոցների են պատրաստ դիմելու, եթե համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրած թուրքական կողմը չկատարեր իր ստանձնած պարտավորությունները կամ փորձեր խոչընդոտել այդ դրույթների կենսագործումը: Պատմաբանի այս մտահոգություններն ամենևին էլ անհիմն չէին, քանի որ Թուրքիայում իշխանությունն իր ձեռքը վերցրած ազգայնական շարժման առաջնորդ Մուստաֆա Քեմալն արդեն իսկ հայտարարում էր, որ չի ճանաչում սուլթանական կառավարության ստորագրած Սևրի պայմանագիրն ու դրանով թուրքական պետության ստանձնած պարտավորությունները:

Մեծ տերությունները թերևս նման երաշխիք էին համարում այն, որ դեռ 1920 թ. ապրիլի 26-ին Սան Ռեմոյի կոնֆերանսում դաշնակից ուժերի Գերագույն խորհուրդը հայ-թուրքական սահմանի գծման հարցում իրավարար դառնալու՝ ԱՄՆ նախագահին ուղղված առաջարկը զուգորդել էր ԱՄՆ-ի՝ կողմից Հայաստանի մանդատը ստանձնելու առաջարկին: Զույգ առաջարկների տրամաբանությունն այն էր, որ այն պետությունը, որի նախագահը կստանձներ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանի որոշումը, պետք է ապահովեր Հայաստանի (ներառյալ միացված տարածքները) անվտանգությունը, ինչը ենթադրում էր տվյալ երկրի կողմից միացյալ տարածքներով Հայաստանի մանդատի ստանձնում: Այսպիսով՝ Սան Ռեմոյի կոնֆերանսում դաշնակից ուժերի Գերա-գույն խորհուրդը խնդիրը փորձում էր փոխանցել ԱՄՆ-ին, սակայն տվյալ առաջարկը հաղթանակած տերությունների կողմից արվում էր այն ժամանակ, երբ ԱՄՆ վերաբերմունքն այդ հարցի նկատմամբ արդեն որոշակի էր:

Դեռևս 1919 թ. աշնանը ԱՄՆ նախագահի հանձնարարությամբ գե-ներալ Հ. Հարբորդի առաքելությունը, տեղում ուսումնասիրելով իրա-վիճակը և բանակցելով անգամ քեմալականների հետ, Հայաստանի մանդատը ստանձնելու հարցում եկել էր այն եզրակացության, որ ԱՄՆ-ի համար միայն Հայաստանի մանդատը ստանձնելը չափազանց ծախ-սատար է, և տեսակետ էր արտահայտել, որ եթե ԱՄՆ-ն, այնուամենայնիվ, որոշի այդ տարածաշրջանում կառավարման մանդատ ստանձնել, ապա այն պետք է տարածվի ոչ միայն Հայաստանի, այլև ամբողջ Թուրքիայի և Այսրկովկասի վրա : Անշուշտ, դա տրամագծորեն հակա-սում էր եվրոպական տերությունների շահերին, որոնք չէին կարող թույլ տալ ԱՄՆ-ի այդչափ հզորացումը տարածաշրջանում, ուստի նման առաջարկ անելիս դաշնակից ուժերի Գերագույն խորհուրդը թերևս պատկերացնում էր, որ, ամենայն հավանականությամբ, ԱՄՆ-ն մերժելու է միայն Հայաստանի մանդատի ստանձնումը:

Եվ իսկապես, 1920 թ. հունիսի 1-ին ԱՄՆ Սենատը ձայների 52 «դեմ» և 23 «կողմ» հարաբերակցությամբ մերժեց Հայաստանի մանդա-տի ստանձնումը, որից հետո դաշնակից ուժերի Գերագույն խորհուրդը պարտավոր էր մտածել նոր երաշխիքների մասին, ինչը կարող էր դրս-ևորվել Սևրի պայմանագրում հատուկ երաշխիքային հոդվածի կամ հոդվածների ներառմամբ: Ոչինչ չէր խանգարում նրանց նման հոդված կամ դրույթներ նախատեսելու պայմանագրի տեքստում։ Խնդիրը պարզապես այդ երկրների քաղաքական կամքն էր, ինչը նրանք, օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներից ելնելով, չցանկացան դրսևորել: Այս հանգամանքն է՛լ ավելի էր կարևորվում, եթե հաշվի առ-նենք եվրոպական դիվանագիտության ավանդական դարձած խարդավանքներն ու Թուրքիայում ստեղծված նոր իրավիճակը, երբ փաստացի իշխանությունն անցել էր քեմալականների ձեռքը, որոնք հրաժարվում էին ճանաչել Թուրքիայի օրինական իշխանության ստորագրած Սևրի պայմանագիրը և հատկապես տարածքային զիջումները:

Օսմանյան կայսրության ոչ թուրք բնակչության և առաջին հերթին հայերի իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից կարևոր են Սևրի պայմանագրի 125-րդ և 142-րդ հոդվածները:

Պայմանագրի 125-րդ հոդվածով կայսրությունից անջատված տարածքներում հաստատված ոչ թուրք բնակչությանը պայմանագիրն ուժի մեջ մտնելու պահից՝ մեկ տարվա ընթացքում, ազատ իրավունք էր տրվում իր ազգային պատկանելությանը համապատասխան պետության քաղաքացիություն ընդունելու : Այս հոդվածով փաստորեն հաստատվում էր ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնից ակնկալվող իրավարար վճռով Օսմանյան կայսրությունից անջատվելիք Էրզրումի, Վանի և Բիթլիսի նահանգներում դեռևս ողջ մնացած, ինչպես նաև կայսրությունից անջատված արաբական երկրներում ապաստանած նախկին օսմանահպատակ հայերի՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ընդունելու իրավունքը:

Ուշագրավ է, որ պայմանագրի 142-րդ հոդվածով 1914 թ. նոյեմբերի 1-ից, այսինքն՝ Օսմանյան կայսրության՝ Առաջին աշխարհամարտի մեջ մտնելու պահից, այդ երկրում հաստատված վարչակարգը ահաբեկչական էր որակվում: Երիտթուրքերի վարչակարգին տրված այս քաղաքական գնահատականից ելնելով՝ նույն հոդվածում նշվում էր, որ հիշյալ ամսաթվից հետո կայսրությունում քրիստոնյաների դավանափոխությունը բռնության հետևանք էր, ուստի դրանից առաջ քրիստոնյա եղածներին իրավունք էր տրվում ազատ վերադառնալու իրենց կրոնին : Այս կետով փաստորեն արձանագրվում էր պատերազմի ընթացքում թուրքական իշխանությունների՝ կայսրության ոչ մահմեդական բնակչությանը, այդ թվում՝ հայերին, ոչ միայն ցեղասպանության ենթարկելու, այլև բռնի իսլամացնելու քաղաքականությունը՝ ընդգծելով իրենց հավատքին ազատ վերադառնալու բռնի իսլամացված հայերի, հույների և ասորիների իրավունքը:

Հայաստանի սահմանը ըստ Սևրի պայմանագրի

Նույն հոդվածով դատապարտվում էին պատերազմի ընթացքում կայսրության բնակչության նկատմամբ գործադրած վայրագութ-յունները, և օսմանյան կառավարության վրա պարտավորություն էր դրվում որոնելու և ազատ արձակելու 1914 թ. նոյեմբերի 1-ից հետո անհետացած, առևանգված, ներկալված և ազատազրկված ամեն ռասայի և կրոնի անձանց : Ակնհայտ է, որ այս դեպքում նույնպես խոսքը թուրքական իշխանությունների կողմից զանգվածային բնաջնջման և բռնագաղթի ենթարկված կայսրության ոչ մահմեդական, ոչ թուրք բնակչության և առաջին հերթին հայերի մասին է: Ինչպես հայտնի է, ցեղասպանության ընթացքում առևանգվել էին տասնյակ հազարավոր հայ աղջիկներ ու կանայք, որոնք հարճի կարգավիճակում պահվում և սեռական բռնությունների էին ենթարկվում ինչպես մահմեդականների տներում, այնպես էլ հարեմներում: Բացի այդ՝ տասնյակ հազարավոր որբացած հայ մանուկներ պահվում էին թուրքական պետական որբանոցներում և դաստիարակվում որպես թուրք, իսկ նրանց մի մասն էլ ստրուկի կարգավիճակում պահվում և շահագործվում էր թուրքական կամ քրդական ընտանիքներում: Սևրի պայմանագրի 142-րդ հոդվածի տվյալ դրույթով, փաստորեն, հնարավորություն էր ընձեռվում գերեվարված հայ կանանց, աղջիկներին ու որբերին փրկելու անխուսափելի ուծացումից և ազատ արձակելու: Ցեղասպանության հետևանքով հայ ժողովրդին հասցված ժողովրդագրական հսկայական կորուստներն ինչ-որ չափով մեղմելու առումով պատերազմում պարտված հանցավոր թուրքական պետության հետ խաղաղության պայմանագրում այս դրույթի ամրագրումը առավել քան կարևոր էր:

Միանգամայն բնական է, որ նման կարևոր և պատասխանատու գործը չէր կարող վստահվել այդ ամենի համար պատասխանատու թուրքական իշխանություններին, ուստի նախատեսվում էր Ազգերի լիգայի խորհրդի կողմից ստեղծել խառը հանձնաժողով, որը տուժածների, նրանց ընտանիքների անդամների և մերձավորների բողոքների հիման վրա հետաքննություն էր իրականացնելու՝ նշված խմբերի անձանց հայտնաբերելու և ազատ արձակելու նպատակով: Իր հերթին օսմանյան կառավարությունը պարտավորվում էր ամեն կերպ օժանդակել այդ հանձնաժողովի գործունեությանը, ապահովել նրա որոշումների կատարումը, երաշխավորել տուժածների իրավունքների վերականգնումը և նրանց անվտանգությունը :

Պայմանագրի 142-րդ հոդվածում այս դրույթի ներառումը վկայում է այն մասին, որ հաղթանակած տերությունները հիմնավոր կասկածներ ունեին առ այն, որ թուրքական իշխանությունները կարող էին փորձել արհեստական խոչընդոտներ ստեղծել տվյալ գործընթացի համար, այդ պատճառով էլ թուրքական կողմի վրա նման պարտավորություններ էին դրվում:

Զանգվածային բնաջնջման ու բռնագաղթի ենթարկված օսմանահպատակ ոչ թուրք բնակչության և առաջին հերթին հայերի խախտված իրավունքների վերականգնման վերաբերյալ հոդվածներից բացի՝ Սևրի պայմանագրում տեղ են գտել նաև վերջիններիս ունեցվածքի բռնազավթումը դատապարտող և նրանց հասցված նյութական վնասների դիմաց հատուցում նախատեսող հոդվածներ:

Սևրի պայմանագրի 144-րդ հոդվածը օսմանյան կառավարութ-յանը ոչ միայն պարտավորեցնում է ուժը կորցրած ճանաչել իր կողմից ընդունված «Լքյալ գույքի մասին» 1915 թ. ժամանակավոր օրենքն ու դրա լրացումները, որոնցով «օրինականացվել» էր ցեղասպանության ենթարկված արևմտահայության զանգվածային ունեզրկման քաղաքականությունը, այլև արգելում էր նման օրենքների ընդունումն ապագա-յում : Այս հոդվածը չափազանց կարևոր էր ցեղասպանության զոհ դարձած հայերի իրավունքների վերականգնման տեսանկյունից: Դրանում սահմանվում էին նաև կոնկրետ մեխանիզմներ, որոնցով վերականգնվելու էր արևմտահայության սեփականության իրավունքը իր ունեցվածքի նկատմամբ:

Հիշյալ հոդվածով թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր հնարավորության սահմաններում նպաստել կայսրության այլազգի այն քաղաքացիների վերադարձին իրենց բնակավայրերը, որոնք աք-սորվել կամ 1914 թ. հունվարի 1-ից հետո գաղթել էին գազանությունների ենթարկվելու վախի պատճառով : Տվյալ դեպքում խոսքը Թալեաթ փաշայի նախաձեռնությամբ 1915 թ. մայիսի 30-ին երիտթուրքական կառավարության ընդունած «Տեղահանության մասին» ժամանակավոր օրենքով «օրինականացված» բռնագաղթի ենթարկված և դեռևս հրաշքով ողջ մնացած հայերի չնչին հատվածին իրենց բնակավայրերը վերադարձնելու մասին էր: Ավաղ, նրանց մեծ մասը արդեն իսկ ոչնչացվել էր «մահվան քարավաններում»՝ գաղթի ճանապարհներին կամ էլ Սիրիայի և Միջագետքի համակենտրոնացման ճամբարներում:

Դրանից բացի՝ նույն հոդվածով թուրքական կառավարությունն ընդունում էր, որ կայսրության հիշյալ քաղաքացիներին կամ նրանց հա-մայնքներին պատկանող անշարժ կամ շարժական գույքը հայտնաբերվելու դեպքում, ում ձեռքում էլ լիներ, որքան հնարավոր է շուտ պետք է վերադարձվեր օրինական տերերին: Ընդ որում, վերադարձվող գույքը պետք է ազատված լիներ պարտքերից, որոնցով այն կարող էր ծանրաբեռնված լինել նոր տերերի կողմից, և վերադարձվելու էր առանց նոր սեփականատերերին և օգտագործողներին որևէ հատուցում տրամադրելու : Այս պնդումն ուղղակիորեն բխում էր 144-րդ հոդվածի առաջին իսկ պարբերությամբ «Լքյալ գույքի մասին» ժամանակավոր օրենքը չեղյալ հայտարարելու դրույթից՝ անօրինական համարելով նաև այդ օրենքից ածանցվող «Լքյալ գույքի հանձնաժողովների» որոշումներով ու կեղծ աճուրդներով օրինական սեփականատերերին, տվյալ դեպքում՝ հայերին, իրենց անշարժ գույքից զրկելու բոլոր գործողությունները: Այսպիսով,՝ հայերի գույքին ցեղասպանության և ապօրինությունների հետևանքով տիրացած թուրքերը, քրդերը կամ մահմեդական վերաբնակիչները՝ մուհաջիրները, այդ գույքի օրինական սեփականատերեր չէին ճանաչվում, հետևաբար նրանց որևէ հատուցում չտրամադրելու որոշումը միանգամայն իրավաչափ էր:

Ոչ թուրք բնակչության և առաջին հերթին հայերի սեփականության իրավունքների վերականգնման դրույթներ սահմանելուց բացի` 144-րդ հոդվածով նախատեսվում էին նաև տվյալ գործընթացի վերահսկման մեխանիզմները: Օսմանյան կառավարությունը համաձայնում էր, որ Ազգերի լիգայի խորհրդի կողմից ստեղծվեն միջնորդ հանձնաժողովներ՝ թուրքական կառավարության և տուժած համայնքի մեկական ներկայացուցիչների ու Ազգերի լիգայի խորհրդի կողմից նշանակված նա-խագահի կազմով՝ սեփականությանը վերաբող հարցերն ու վեճերը քննելու և լուծելու համար: Այդ հանձնաժողովներն օժտվում էին լայն լիազորություններով՝ իրավասու լինելով որոշումներ կայացնելու`

ա) գույքի վերանորոգման և վերականգնողական աշխատանքներ կատարելու առնչությամբ,
բ) վայրագությունների կամ տեղահանությունների մեղավորներին մեկուսացնելու և այդ անձանց գույքի նկատմամբ միջոցներ ձեռնարկե-լու հարցերում,
գ) 1914 թ. հունվարի 1-ից հետո տուժած համայնքի մահացած կամ անհետացած անդամներին պատկանող գույքը և ամեն կարգի սեփա-կանությունը վերադարձնելու հարցերում,
դ) 1914 թ. հունվարի 1-ից հետո անշարժ գույքի վաճառքի կամ դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքների հաստատման ակտերը չեղյալ հայտարարելու հարցերի առնչությամբ:

Հատկանշական է, որ այն դեպքերում, երբ հանձնաժողովը չեղյալ կհամարեր գույքի նկատմամբ նոր տերերի իրավունքները, վերջիններիս փոխհատուցում տրամադրելու պարտականությունը դրվում էր թուրքական կառավարության վրա, և դա չպետք է առիթ լիներայդ գույքի օրինական տերերի իրավունքների վերականգնումը ուշացնելու համար :

Հայերի անշարժ և շարժական գույքին ցեղասպանության և զանգվածային ունեզրկման հետևանքով ապօրինաբար տիրացած մահմեդականներին փոխհատուցելու պարտավորությունը թուրքական կառավարության վրա դնելու դրույթն առավել քան օրինաչափ էր, քանզի այդ բոլոր ապօրինությունների պատասխանատուն հենց թուրքական պետությունն էր՝ իր վարած հանցավոր քաղաքականությամբ:

Հայերի բռնազավթված գույքի վերադարձի գործընթացում թուրքական կողմի հնարավոր հակազդեցությունները կանխելու նպատակով նույն հոդվածում ամրագրված էր, որ օսմանյան կառավարությունը պարտավորվում է հնարավորության սահմաններում նպաստել հանձնաժողովի որոշումների կատարմանը, որոնք անբեկանելի են, և դրանց չի կարող հակադրվել օսմանյան դատական կամ վարչական իշխանությունների կողմից ընդունված որևէ որոշում :

Այսպիսով` ցեղասպանության հետևանքով հայերի կրած նյութական կորուստների վերականգնման և դրանց հետևանքների հաղթահարման առումով Սևրի պայմանագրի 144-րդ հոդվածում առաջ էին քաշվում բավականին իրատեսական միջոցներ և մեխանիզմներ, որոնք չեն կորցրել իրենց արդիականությունը և լիարժեքորեն կարող են դրվել Հայոց ցեղասպանության նյութական հետևանքների վերացման գործընթացի հիմքում : Միայն որպես ճշտում թերևս կարելի է հավելել այն, որ գույքային իրավունքների վերականգնման հարցերով զբաղվող միջնորդ հանձնաժողովի նախագահ արդեն պետք է նշանակվի ոչ թե Ազգերի լիգայի խորհրդի, այլ այդ կառույցի ժառանգորդ հանդիսացող ՄԱԿ-ի համապատասխան մարմնի՝ Անվտանգության խորհրդի կողմից առաջադրված անձը:

Սևրի պայմանագրի 144-րդ հոդվածը լրացնում էին 285-րդ և 288-րդ հոդվածները, որոնցով նախատեսվում էր, որ դաշնակից երկրի կամ նոր պետության հպատակություն «ipso facto» (լատ.՝ «փաստի ուժով») ձեռք բերած նախկին թուրքահպատակների` Թուրքիայում մնացած ունեցվածքը, իրավունքներն ու շահերը ներկա կամ մեկ այլ պայմանագրով Թուրքիայից անջատված տարածքներում պետք է նրանց վերադարձվեին իրենց ներկա վիճակով : Սա նշանակում էր, որ թուրքական իշխանությունների կողմից հայերին այդ երկրի քաղաքացիությունից զրկելը կամ նրանց կողմից նոր պետության հպա-տակություն ձեռք բերելը չէր կարող իրավական հիմք հանդիսանալ նրանց ունեցվածքից կամ գույքային իրավունքներից զրկելու համար:

Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում հանցագործություններ կատարած պետական պաշտոնյաների նկատմամբ պատժամիջոցներ նախատեսող հոդվածների ամրագրումը ոչ միայն Սևրի, այլ նաև դրան նախորդած Վերսալի, Սեն-Ժերմենի, Տրիանոնի, Նեյի պայմանագրերում պայմանավորված էր Փարիզի կոնֆերանսում դեռ 1919 թ. հուն-վարի 25-ից կազմավորված Պատերազմ սանձազերծելու պատասխանատվության և պատիժների հանձնաժողովի գործունեությամբ: Հանձնաժողովը կազմված էր տարբեր երկրներ ներկայացնող 15 անդամներից, որոնց թվում կային նաև իրավաբան-միջազգայնագետներ: Հունաստանի արտաքին գործերի նախարար Նիկոլաս Պոլիտիսի նախաձեռնությամբ Տասնհինգի հանձնաժողովը 1919 թ. մարտի 5-ին ընդունեց իր առաջին զեկույցը, որով Առաջին համաշխարհային պա-տերազմի տարիներին կատարված հանցագործություններից առանձնացվեցին ոչ միայն Հաագայի կոնվենցիան խախտող «պատերազմական հանցագործությունները», այլև մասնավորապես Օսմանյան կայսրությունում «մարդկության դեմ կատարված հանցա-գործությունները»՝ ոչ թուրք խմբին պատկանող մի ամբողջ ժողովրդի ոչնչացումը: Տասնհինգի հանձնաժողովի այս զեկույցը փաստորեն հիմնված էր ոչ միայն Հաագայի 1899 թ. և 1907 թ. կոնվենցիաների նախաբաններում ամրագրված «Մարտենսի վերապահման», այլև Անտանտի տերությունների կողմից ընդունված 1915 թ. մայիսի 24-ի հռչակագրի վրա, որում նրանք Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային բնաջնջումն անվանում էին «հանցագործություն մարդկության և քաղաքակրթության դեմ» :

Հայաստանի Հանրապետության և ազգային պատվիրակությունները Հունաստանի ներկայացուցիչ Պոլիտիսի միջոցով 1919 թ. մարտի 14-ին Տասնհինգի հանձնաժողովին ներկայացրին մի հուշագիր, որում մասնավորապես ասվում էր. «….հանցագործությունը քաղաքական բնույթ ուներ, ծրագրված է եղել քաղաքական կազմակերպության կողմից, որը ստացել էր օսմանյան խորհրդարանի պատգամավորների ավելի քան երկու երրորդի ձայնը: Այն կազմակերպվել է կառավարության կողմից, ղեկավարվել պետական, զինվորական պաշտոնյաների և տեղական իշխանությունների ու ազդեցիկ գործիչների կողմից և իրագործվել է ժանդարմերիայի, զինվորների ու խաժամուժի միջոցով:

Հետևաբար մենք լիովին իրա-վունք ունենք հանցագործության իրական մեղավորներ համարելու այն անձանց, որոնք, սկսած 1915 թ. Ապրիլից, զբաղեցնում էին վերը նշված պաշտոնները» :

Հայկական հուշագրում հիշատակվում էր նաև Անտանտի տերութ-յունների 1915 թ. մայիսի 24-ի համատեղ հռչակագիրը՝ այդպիսով հիշեցնելով «մարդկության դեմ հանցագործություն» կատարողներին պատժելու այդ երկրների ստանձնած պարտավորությունը: Փաստաթղթում հայերի զանգվածային կոտորածների մեջ մեղավորները դասակարգվում էին չորս խմբերի՝ կոտորածները ծրագրողներ, կազմակերպիչներ կամ հրաման տվողներ, կոտորածների իրականացումը ղեկավարողներ և անմիջական կատարողներ:

Մատնանշվում էին նաև առաջին խմբերի պատասխանատուների անունները՝ Թալեաթ, Էնվեր, Ջեմալ, Նազըմ, Շաքիր, և պահանջվում էր դատական գործ հարուցել նրանց դեմ, ընդ որում` ոչ թե թուրքական դատարաններում, ինչպես դա փորձում էին անել թուրքական նոր իշխանությունները, այլ դաշնակից կառավարությունների կողմից հիմնված միջազգային դատական ատյաններում :

1919 թ. մարտի 29-ի իր եզրափակիչ զեկուցագրում Տասնհինգի հանձնաժողովը, հաշվի առնելով մի շարք պատվիրակությունների, այդ թվում` նաև հայկական պատվիրակության հուշագրերը, որոնցով «մարդկության օրենքների» դեմ կատարված ծանր հան-ցագործությունների մասին բազում փաստեր ու ապացույցներ էին ներկայացվում, եկավ այն եզրակացության, որ Քառյակ դաշինքի գլխավոր տերությունները իրենց դաշնակից Թուրքիայի և Բուլղարիայի հետ «պատերազմը վարել են բարբարոսական և հակաօրինական միջոցներով` խախտելով պատերազմ վարելու օրենքներն ու սովորույթները և մարդկության տարրական օրենքները» : Այս որոշումից ելնելով` առաջարկվում էր ստեղծել տարբեր երկրների ներկայացուցիչներից բաղկացած միջազգային տրիբունալ, որը պետք է իրավասություն ունենար քննելու պատերազմ վարելու օրենքների և սովորույթների, ինչպես նաև մարդկության օրենքների խախտման գործերը` պատասխանատվության ենթարկելով նման խախտումներ կատարած պետությունների նախկին ղեկավարներին:

Վուդրո Վիլսոն

Միանգամայն բնական է, որ Փարիզի խաղաղության վեհաժողովի շրջանակներում գործող Տասնհինգի հանձնաժողովի եզրափակիչ զեկույցի դրույթները պետք է իրենց արտահայտությունը գտնեին հաղթանակած տերությունների և պարտվող երկրների միջև ստորագրված խաղաղության պայմանագրերում, մասնավորապես՝ Վերսալի պայմանագրի 227-րդ և Սևրի պայմանագրի 226-րդ, 228-րդ և 230-րդ հոդվածներում:

Սևրի պայմանագրի 226-րդ հոդվածով օսմանյան կառավարությունը ճանաչում էր դաշնակից պետությունների ազատությունը՝ դատա-կան գործ հարուցելու իրենց ռազմական դատարանների առջև պատերազմական սովորույթներին և օրենքներին հակասող արարքներ գործած անձանց դեմ: Օրենքներով նախատեսված պատիժներ պետք է կիրառվեին մեղավոր ճանաչված անձանց նկատմամբ՝ անկախ բոլոր դատավարություններից կամ դատական գործերից, որոնք հարուցված էին Թուրքիայի կամ նրա դաշնակիցների դատական ատյանների կողմից : Սա նշանակում էր, որ դաշնակից տերություններն իրենց իրավունք էին վերապահում դատելու պատերազմական հանցագործներին՝ անկախ այն բանից՝ Թուրքիան կամ նրա դաշնակիցներն իրենց դատարաններում կդատեին նրանց, թե ոչ: Այս հոդվածի տրամաբանությունը թերևս բխում էր հենց երիտթուրք պարագլուխների դատավարությունից, որոնցից գլխավոր պատասխանատուներին հաջողվեց խուսափել թուր-քական «արդարադատությունից»:

Այնուհետև 226-րդ հոդվածում խոսվում էր պատերազմական հան-ցագործներին հանձնելու մասին. «Օսմանյան կառավարությունը պարտավորվում է հանձնել դաշնակից տերություններին կամ նրանցից որևէ մեկին, որը կդիմի նրան այդ պահանջով, բոլոր այն անձանց, որոնք կմեղադրվեն պատերազմական սովորույթներին և օրենքներին հակա-սող որևէ արարք գործելու մեջ, կմատնանշվեն անվանաբար, թե ըստ աստիճանի, կատարած պարտականության կամ զբաղեցրած պաշտոնի, որոնք շնորհվել են այդ անձանց օսմանյան իշխանությունների կողմից» : Այս հոդվածի դրույթները կատարելու գործում, սակայն, դաշ-նակից տերությունները հետևողական չգտնվեցին:

228-րդ հոդվածով օսմանյան կառավարությունը պարտավորվում էր մեղսագրվող փաստերին լրիվ ծանոթանալու նպատակով դատաքն-նությունն ապահովել ցանկացած բնույթի փաստաթղթերով և տեղեկություններով՝ մեղավորներին որոնելու և պատասխանատվություննե-րի չափը ճշգրիտ որոշելու համար : Սևրի պայմանագիրն այսպիսով իրավական հիմք էր ստեղծում օսմանյան պետության՝ իր հպատակ այլ քաղաքացիների դեմ գործած ոճիրների դատական հետապնդման հա-մար: Սակայն այն շարադրվել էր այն ժամանակ, երբ 1918-1919 թթ. անգլիացիները ձախողվեցին օսմանյան կառավարությունից այնպիսի փաստաթղթեր և տեղեկություններ ստանալու հարցում, որոնք նրանց հնարավորություն կտային դատական գործեր հարուցելու ենթադրյալ մարդասպանների դեմ : Սևրի պայմանագրի 226-րդ և 228-րդ հոդված-ները բխում էին Հաագայի 1899 թ. և 1907 թ. խմբագրված «Ցամաքային պատերազմի օրենքների և սովորույթների մասին» կոնվենցիաների դրույթներից և կրկնում էին պատերազմական հանցագործներին պատ-ժելու մասին Վերսալի և այլ պայմանագրերում տեղ գտած հոդվածները:

Ստեղծված իրավիճակում թուրքական նոր իշխանությունները սկսեցին արագացնել թուրքական ռազմական տրիբունալներում երիտ-թուրք պարագլուխների դատավարության ընթացքը՝ մտավախություն ունենալով, որ հետագայում կարող էր ստեղծվել ինչպես պատերազմա-կան հանցագործություններ, այնպես էլ մարդկության դեմ հանցագործություններ կատարած նախկին բարձրաստիճան պաշտոնյաներին քրեական պատասխանատվության ենթարկող միջազգային տրիբունալ, ինչի մասին պատերազմի ավարտից հետո շատ էր խոսվում: Միջազգային տրիբունալում ակնհայտ կդառնար հայերի զանգվածային բնաջնջման կազմակերպման գործում թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաների դերակատարումը՝ թուրքական պետության համար դրանից բխող ծանր հետևանքներով:

Սևրի պայմանագրի 230-րդ հոդվածի համաձայն՝ թուրքական կառավարությունը ճանաչում էր դաշնակից տերությունների իրավունքը` քրեական պատասխանատվության կանչելու այն անձանց, որոնք մեղադրվում էին պատերազմի օրենքների և սովորույթների դեմ կատարված հանցագործությունների մեջ, ինչպես նաև պարտավորվում էր դաշնակից տերություններին հանձնել նրանց կողմից կոտորածների մեջ մեղադրվող անձանց, որոնք պատերազմի ընթացքում հանցագոր-ծություններ էին կատարել այն տարածքներում, որոնք 1914 թ. օգոստոսի 1-ի դրությամբ հանդիսանում էին Օսմանյան կայսրության մի մասը:

Հատկանշական է, որ 1948 թ. մայիսի 28-ի զեկույցում ՄԱԿ-ի Պա-տերազմական հանցագործությունների հանձնաժողովն առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձրել հատկապես Սևրի պայմանագրի 230-րդ հոդվածին և մեկնաբանել այնպես, որ դրանով հաղթանակած տե-րությունները նպատակ էին հետապնդում ի կատար ածելու Անտանտի տերությունների 1915 թ. մայիսի 24-ի համատեղ հռչակագրի պարտավորությունն առ այն, որ պատասխանատվության կանչվեին մարդկութ-յան դեմ կատարած հանցագործությունների համար մեղավորները, այսինքն՝ այն հանցագործությունների, որոնք թուրքական տարածքում կատարվում էին օսմանահպատակ հայերի ու հույների նկատմամբ։ Հանձնաժողովի կարծիքով` հենց դա է նախադեպ ծառայել Նյուրնբերգի և Տոկիոյի տրիբունալների կանոնադրությունների համապատաս-խանաբար 6c և 5c հոդվածների համար, այն է՝ մարդկության դեմ կա-տարված հանցագործություններ :

Ի տարբերություն 226-րդ և 228-րդ հոդվածների` 230-րդ հոդվածը վերաբերում էր ոչ թե պատերազմական հանցագործություններին, այլ 1915 թ. մայիսի 24-ի Անտանտի տերությունների համատեղ հայտարարության հետևանքն էր, քանզի դաշնակիցները դեռ այն ժամանակ խոստացել էին պատասխանատվության կանչել հայերի զանգվածային սպանությունների մեջ մեղադրվողներին: Այս դրույթը կարևոր էր նաև այն իմաստով, որ թուրքական նոր իշխանությունները չէին կարող խու-սափել Միջագետքի անապատներում հայերի զանգվածային կոտորածներում մեղադրվող անձանց արտահանձնելուց այն հիմնավորմամբ, թե հանցագործությունները կատարվել են այն տարածքներում, որոնք այլևս իրենց չեն պատկանում:

Նույն հոդվածով դաշնակից տերություններն իրենց իրավունք էին վերապահում նշելու այն դատարանը, որը պետք է դատեր մեղադրվող անձանց, իսկ օսմանյան կառավարությունը պարտավորվում էր ճանաչել այդ դատարանը: Ընդ որում, նշվում էր միջազգային հարաբերութ-յունների պատմության մեջ առաջին անգամ հատուկ միջազգային քրեական դատարանի ստեղծման հնարավորության մասին: Այն դեպքում, եթե Ազգերի լիգան ստեղծեր նշված հանցագործությունները դատա-պարտող իրավասու դատարան, դաշնակից տերությունները մեղադր-յալներին պետք է փոխանցեին այդ դատարանին, իսկ թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր ճանաչել այդ դատարանը:

Նշված դրույթները հետագայում իրենց արտացոլումը գտան ՄԱԿ-ի «Ցեղասպանության կանխարգելման և դրա համար պատժի մասին» 1948 թ. դեկտեմբերի 9-ի կոնվենցիայի հոդվածներում՝ կապված այս ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձանց հանձնելու և միջազ-գային տրիբունալ ստեղծելու գաղափարների հետ: Այս նկատառումներից պարզորոշ երևում էր, որ միջազգային սովորութային իրավունքի նորմերն աստիճանաբար արտացոլվում էին նաև միջազգային պայմա-նագրերում և, միջազգային սովորութային նորմեր լինելուց բացի, վերածվում էին նաև միջազգային պայմանագրային իրավունքի նորմերի:

Թեև Սևրի պայմանագիրը չվավերացվեց և ուժի մեջ չմտավ ինչպես Օսմանյան կայսրության ներքաղաքական, այնպես էլ աշխարհաքաղաքական գործընթացների պատճառով, այն միանգամայն օրինական փաստաթուղթ է: Չնայած որ տվյալ պայմանագրի ստորագրման պա-հին փաստացի իշխանությունը հիմնականում քեմալականների ձեռքում էր, այդուհանդերձ, 1920 թ. հուլիսի 22-ին երկրի օրինական իշխանությունը` ի դեմս Կ. Պոլսում գործող սուլթանի խորհրդի, լրիվ կազ-ով քվեարկեց խաղաղության պայմանագիրը ստորագրելու օգտին և պաշտոնական պատվիրակությանը լիազորեց ստորագրելու Սևրի պայմանագիրը : Ինչպես հայտնի է, անգամ չվավերացված պայմանագիրն այն ստորագրած պետություններին ամբողջությամբ չի ազատում պարտավորություններից, մանավանդ որ պայմանագիրը ստորագրե-լիս թուրքական պաշտոնական պատվիրակությունը չի գերազանցել իր իրավասությունները: 1969 թ. «Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին» Վիեննայի կոնվենցիայի 18-րդ հոդվածը պայմանագիրը ստորագրող պետությունների վրա ստորագրումից մինչև վավերացում ընկած ժամանակամիջոցում որոշակի պարտավորություն է դնում՝ ձեռնպահ մնալու այնպիսի գործողություններից, որոնք կարող են ազ-դել պայմանագրի առարկայի և նպատակի վրա :

Նշենք, որ անգամ չվավերացված վիճակում Սևրի պայմանագրի դրույթներն արդեն իսկ մասնակիորեն գործադրվել են` արաբական տարածքներն Օսմանյան կայսրությունից անջատելու առումով, ինչը նախատեսված էր Սևրի պայմանագրով և արդեն իսկ կյանքի էր կոչվել հաջորդ՝ Լոզանի պայմանագրի ստորագրումից առաջ :

Սևրի պայմանագիրը փոխված կամ փոխարինված չէ Լոզանի պայմանագրով, քանի որ երկու պայմանագրերին ծնունդ տվող կողմերը նույնական չեն, և, բացի այդ, դրանց առարկաները նույնպես տարբեր են։ Այդուհանդերձ, չվավերացված և իրավական ուժի մեջ չմտած, բայց մասնակիորեն գործադրված Սևրի պայմանագրով նախատեսված` թուրքական պետությունից արաբական հողերի անջատմանը վերաբերող, ինչպես նաև նախկին օսմանահպատակ ոչ մահմեդականների, այդ թվում՝ հայերի գույքային իրավունքների վերա-կանգնումն ամրագրող դրույթները փաստացի վերահաստատվեցին 1923 թ. հուլիսի 24-ին Թուրքիայի կողմից ստորագրված, վավերացված և ներկայումս գործող Լոզանի պայմանագրի համապատասխան հոդվածներով: Այսպես՝ Լոզանի պայմանագրի 33-րդ հոդվածը գրեթե նույնությամբ կրկնում էր Սևրի պայմանագրի 285-րդ և 288-րդ հոդվա-ծների այն դրույթները, համաձայն որոնց՝ այլ քաղաքացիություն ըն-դունած նախկին թուրքահպատակները պահպանելու էին անշարժ գույ-քի նկատմամբ իրենց այն իրավունքները, որոնք ունեին մինչև քաղա-քացիության փոփոխությունը, իսկ շարժական գույքն առանց արտահանման կամ ներմուծման տուրքերի կարող էին տանել իրենց հետ : Ի լրումն այդ հոդվածի՝ նույն պայմանագրի 65-րդ և 66-րդ հոդվածներով սահմանվում էր, որ պետք է վերականգնվեին ոչ միայն Թուրքիայի, այլև նրանից անջատված տարածքներում մնացած բոլոր թուրքահպա-տակների իրավունքներն իրենց գույքի նկատմամբ :

Ամփոփելով նշենք, որ, հայրենիքի մի մասի նկատմամբ տեղաբնիկ հայ ժողովրդի իրավունքները վերականգնող՝ Հայաստանին անմիջականորեն վերաբերող հոդվածներից բացի, Սևրի պայմանագրում տեղ են գտել ոչ պակաս կարևոր հոդվածներ, որոնցով կարգավորվում էին օսմանահպատակ ոչ թուրք ժողովուրդների, այդ թվում` հայերի խախտված իրավունքների վերականգնման ու հասցված նյութական վնասների հատուցման հարցերը, ինչպես նաև քրեական պատասխանատվություն էր նախատեսվում թուրք բարձրաստիճան ու տեղական պաշտոնյաների նկատմամբ ոչ միայն պատերազմական հանցագործություններ կատարելու, այլև մարդկության դեմ կատարած հանցագործությունների, առաջին հերթին՝ հայերի զանգվածային բնաջնջումը ծրագրելու և իրագործելու համար: Նշված հոդվածների պատշաճ վերլուծությունը հնարավորություն կտա հստակեցնելու հանցավոր թուրքական պետության՝ Սևրի պայմանագրով ստանձնած միջազգային պարտավորությունները, ինչպես նաև քննարկելու տվյալ փաստաթղթում առաջարկվող` ցեղասպանություն հանցագործության զոհ դարձած տեղաբնիկ ժողովուրդների և առաջին հերթին հայերի խախտված իրավունքները և նյութական վնասները վերականգնելու մեխանիզմների գործադրման հնարավորություններն ու հեռանկարները։