Համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան գաղափարախօսութիւնը սերմանող թուրք ղեկավարներու եւ գործիչներու վարքագիծը (մաս 2)

Թուրքիոյ Հանրապետութեան հիմնադիր եւ առաջին նախագահ, ինքզինք հանրապետական յայտարարող, թուրանիստ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի որդեգրած քաղաքական դիրքորոշումները շատ յստակ էին․ Անատոլուն կամ, աւելի ճիշդ կ’ըլլայ ըսել, այն սահմանները, որոնք գծուած էին նոր հանրապետութիւն մը ստեղծելու, պիտի կոչուէր Թուրքիա:

Մուսթաֆա Քեմալի հռչակաւոր նշանաբանը՝ «Թուրքիան՝ թուրքերու համար» (թրքերէն՝ Türkler için Türkiye), վերածուած էր քաղաքական նպատակի՝ Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը բոլոր միւս ազգութիւններէն ազատելու եւ միատարր բնակչութիւն ստեղծելու համար:

Իրականին մէջ «Թուրքիան՝ թուրքերու համար» նշանաբանը համաթրքութեան գաղափարախօսութեան մէկ մասն է: Այն քաղաքական ուղեծիր էր եւ Թուրքիոյ մէջ կ’արտայայտուէր բացէ ի բաց:

30 սեպտեմբեր 1926ին Թուրքիոյ մայրաքաղաք Անգարայի Չանքայայի նախագահական պալատին մէջ Մուսթաֆա Քեմալ Թուրքիոյ մարզական միութեան համաժողովը ներկայացնող պատուիրակութեան ըսաւ. «Այսքան կարեւոր մարզական կեանքը մեզի համար աւելի կարեւոր է, որովհետեւ ցեղային հարց է: Ցեղի բարելաւման եւ հոգեկան հանգստութեան հարց է: Ըմբոստութեան եւ նոյնիսկ քիչ մըն ալ քաղաքակրթութեան հարց է»: Այնուհետեւ՝ 20 հոկտեմբեր 1927ին՝ երիտասարդութեան ուղղուած ելոյթի ժամանակ ըսելով` «Թո՛ւրք երիտասարդ, ուժը, որուն կարիքը ունիս, երակներովդ հոսող արեան մէջ է», ցեղապաշտութեան տուաւ փոխաբերական ձեւ: Յաջորդ տարի համալսարանական երիտասարդներու սկսած «Քաղաքացի՛, թուրքերէն խօսի՛ր» եւ «Թրքական ազգային պետութեան համար թուրք քաղաքացի դաստիարակեցէ՛ք» արշաւներու արդիւնքով գործը թափ ստացաւ:

Միւս կողմէ՝ 1938ին Քեմալ կը յայտարարէր, որ Թուրքիոյ ամէնէն մեծ ու բարդ խնդիրներէն մէկը քիւրտերու հարցն է, որովհետեւ անոր նպատակը, համաթրքութեան հետեւելով անշուշտ, Թուրքիան թրքացնել էր, հետեւաբար այդ շրջանին արգիլուեց «Քիւրտիստան» անունը՝ անոր փոխարէն օգտագործելով «Արեւելք» բառը, փակուեցան բոլոր քրտական հրատարակութիւնները, դպրոցներն ու մշակոյթի օճախները: Արդ, բոլոր կառավարութիւնները` սկսած Աթաթուրքէն մինչեւ այս օրերը, միշտ խնդիր ունեցած են խափանելու քիւրտ ժողովուրդի գոյութեան իրաւունքը: Եւ փոխուած են լոկ բռնութեան եւ ոչնչացման ձեւերն ու մեթոտները:

Քեմալի գաղափարական տեսաբանութեան տրուեցաւ քեմալիզմ (քեմալականութիւն) անուանումը, որ իր առաջ մղած թրքական ազգայնականութեան գաղափարախօսութիւնն է, դեռ կը համարուի Թուրքիոյ Հանրապետութեան պաշտօնական գաղափարախօսութիւնը: Քեմալականութեան հիմքին մէջ 6 կէտ է դրուած («վեց նետ» — թրքերէն՝ Altı Ok): Առաջին չորս նետերը ձեւակերպուած են 1927ին, իսկ 1931 թուականին ալ անոնց աւելցած են եւս երկուքը: Վեց նետերու վարդապետութիւնը վերջնականապէս ամրագրուած է Թուրքիոյ Սահմանադրութեան մէջ 1937 թուականին:

Թուրքիոյ ցեղապաշտական նկրտումներուն շրջածիրին մէջ կը կայանան նաեւ Լոզանի պայմանագրէն յետոյ Արեւմտեան Հայաստանի կամ, այսպէս կոչուած, Թուրքիոյ հողատարածքին վրայ որդեգրուած նոր համաթրքական ոտնձգութիւնները ոչ քրիստոնեայ ժողովուրդներուն դէմ: Բոլորիս յայտնի է, որ 1923 թ․ յուլիսի 24ին՝ Լոզանի՝ 8 ամիս տեւած խորհրդաժողովէն ետք, կնքուեցաւ հաշտութեան պայմանագիր: Այս պայմանագիրը եւս չօգնեց հայերուն եւ Թուրքիայի տարածքին ապրող միւս քրիստոնեայ ժողովուրդներուն ապրելու առաւել բարեկեցիկ կեանքով:

Թէեւ Լոզանի պայմանագիրը, որպէս այդպիսին, ուղղուած էր Թուրքիոյ մէջ ժողովրդավարութեան բարձրացման, թրքական ոստիկանութիւնը անտարբեր էր հայերու հանդէպ գործադրուող բռնութիւններու նկատմամբ:

Թուրքիա բնակող հայերուն համար միակ ապահով վայրը կը համարուէր Պոլիսը, որ կը գտնուէր Թուրքիոյ եւրոպական հատուածին մէջ: Հոն հայերը հնարաւոր չափով կրնային հաւաքական կեանք վարել:
Հայկական վեց վիլայեթներու (նահանգ) տարածքի մեծ մասը զինուորական գօտի յայտարարուած էր, եւ հոն ճամփորդելը՝ արգիլուած, իսկ զբօսաշրջիկի կարգավիճակով Թուրքիա մտնող հայերը պէտք է ստորագրութիւն տային, որ իրենց կալուածները կառավարութենէն ետ պիտի չպահանջեն:

Այս շրջանին մէջ Լոզանի պայմանագիրը հասարակ ու մոռցուած թուղթ մըն էր: Ազգային փոքրամասնութիւններու հանդէպ Մուսթաֆա Քեմալի որդեգրած «Թուրքիան՝ թուրքերու համար» քաղաքականութիւնը երկիրը կը տանէր դէպի միատարր բնակչութեան ստեղծման:

1930 թ․ օգոստոսի 31ին թրքական «Միլլիէթ» թերթը վարչապետ Իսմեթ Ինէօնիւի անունով կը յայտարարէր. «Այս երկրին մէջ միայն թուրք ժողովուրդն է, որ ազգային իրաւունքներ ունի, ո՛չ մէկ այլ տարր կրնայ ունենալ այդ իրաւունքները» :

Վերոնշեալ միտքի այլ տարբերակ մըն է Թուրքիոյ արդարադատութեան նախարար ազգայնապաշտ Մահմուտ Էսատ Պոզքուրթի ամենայայտնի խօսքը 1930 թ. սեպտեմբերի 18ին Զմիւռնիոյ (Իզմիր) քաղաքի Էօտեմիշ շրջանի մէջ արտասանած ճառի մէջ. «Իմ կարծիքս է, եւ համոզուած եմ, որ այս երկիրը ինքնին թուրք է: Անոնք, որոնք մաքուր թուրք չեն, այս թրքական հայրենիքին մէջ մէկ իրաւունք ունին, ան ալ` ըլլալ ծառայ, ստրուկ»:

Յայտարարութիւնները ուղեկցուեցան գործնական քայլերով: «Թուրքիան՝ թուրքերու համար» գաղափարախօսութեան առաջին գործնական քայլերն էին յաւելեալ տուրքերու եւ խտրական նորանոր օրէնքները:

Ճնշումներու եւ սահմանափակումներու ենթարկուեցան Թուրքիոյ տարածքին գտնուող հայկական եկեղեցիները եւ դպրոցները, իսկ մշակութային կոթողները աւերուեցան: Զուգընթաց կը շարունակուէին ճնշումները հայերու նկատմամբ:

Այնուհետեւ՝ 28 հոկտեմբեր 1960ին, «Եէնի կիւն» («Նոր օր») թերթը գրեց. «Մենք ոչ ոք գիտենք, որ ինքզինք անուանէ քիւրտ: Թրքական հանրապետութեան բոլոր քաղաքացիները թուրք են»:
21 մարտ 1962ին թրքական այլ թերթի մը («Եէօն», «Ուղղութիւն») մէջ փանթուրանիստ, «Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան հիմնադիր, ծայրայեղ աջ ազգայնականներու առաջնորդ, գնդապետ Ալփարսլան Թիւրքէշ կը գրէր յօդուած մը՝ «Ո՛վ թուրք, գործէ՛» վերնագրով:

Թիւրքէշ, անդրադառնալով, որ «արդէն մերը չեն Ռոմէլիան (այսինքն՝ Պուլկարիան, Յունաստանը եւ հարաւ Սլաւիան), Հունգարիան, Սուրիան, Իրանը, Պաղեստինը, Եգիպտոսը, Թրիփոլին, Թունուզը, Ալճերիան, Խրիմը եւ Կովկասը… գործէ՛, ինչպէս Գորշ Գայլը: Թող վերածնուին երբեմնի ժամանակները… թող Թուրքիան գերիշխէ՛ բոլորին վրայ… Սա վիթխարի Թուրքիան է մինչեւ Թուրանը»․ ահաւասիկ ծաւալապաշտական ցնորքներով տարուած թուրքիզմի ամէնէն ցայտուն օրինակներէն մէկը:

Պէտք է ըսել, որ 1969 թ․ փետրուարին Ալփարսլան Թիւրքէշ պահպանողական հանրապետական գիւղացիական ազգային կուսակցութիւնը վերածեց ազգայնական շարժման աջ արմատական կուսակցութեան (MHP):

Լուսարձակի տակ առնելով «Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան դաւանած գաղափարախօսութիւնն ու կառուցուածքը՝ խիստ կարեւոր է յիշեցնել, որ այս կուսակցութիւնը կառուցուած է իտալական ֆաշիզմի եւ գերմանական նացիզմի նմուշներով: Ան ունէր նաեւ ռազմականացուած թեւ, որն այլ խօսքով կարելի է անուանել նաեւ ահաբեկչական: Կուսակցութեան կողքին կը գործէ երիտասարդական ազգայնական «Պոզքուրթ» կազմակերպութիւնը:

«Պոզքուրթ» կամ «Գորշ գայլեր» (թրքերէն՝ Bozkurtlar կամ Bozkurtçular, իսկական անուանումը՝ Ülkücülük — «իտէալականութիւն») ստեղծուած է «Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան (MHP) հովանիի ներքեւ, որուն հետ երբեմն կը նոյնականացուի:

«Պոզքուրթ» կազմակերպութիւնը կը համարուի «Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան արմատական թեւը, որ հաւատարիմ է համաթրքականութեան գաղափարախօսութեան: «Գորշ գայլ» կազմակերպութիւնը հետագային անուանափոխուեցաւ «Իւլքիւ օճաքլարը»: Իսկ գորշ գայլերը կը սիրեն իրենք զիրենք իւլքիւճիւներ (իտէալականութիւն) անուանել:
«Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան ղեկավարը` Թիւրքեշ, իւլքիւճիւներու յորջորջումով կը կոչուի «պաշպուղ», այսինքն` «առաջնորդ, գլխաւոր, ոչ կանոնաւոր զինուորական խումբերու հրամանատար»:

Իւլքիւճիւները իրենք զիրենք կը կոչէին «ազգային գաղափարապաշտներ»: 1944 թ․ մայիսին էր, որ արտաքին աշխարհը տեղեկացաւ այս շարժումին մասին: Այդ օրը դատական ընթացք սկսաւ թուրք ազգայնականներու եւ փանթուրանականներու (թրքերէնով` «թուրանճի»), այսինքն` «Մեծ Թուրան» իտէալի-գաղափարի համակիրներուն դէմ: Դատուողներուն մէջ էին շարժումի ղեկավար ու ոգեշնչող Հիւսէյն Նիհալ Աթսըզ եւ Թիւրքեշ: Անոնք կը մեղադրուէին ապօրինի կազմակերպութեան ստեղծման մէջ, որուն նպատակն էր կառավարութիւնը տապալել, ինչպէս նաեւ պետութեան դէմ գրգռութիւն ընելով ցեղապաշտութիւնը տարածել:

Իւլքիւճիւներու շարժումը հիմնուած է «ազգի միասնականութիւնը եւ հայրենիքի ամբողջականութիւնը» պահպանելու համար մղուող պայքարին վրայ․ «Ով որ այս գործը կը խանգարէ կամ այդ շարժման մէջ կասկածելի կը նկատուի, պէտք է անոր դէմ պայքարիլ»:
Ստորեւ կու տանք երիտասարդական բաժինի` իւլքիւճիւներու երդումը։

ԻՏԷԱԼԻՍՏԻՆ ԵՐԴՈՒՄԸ

Աստուծոյ, Քուրանի,
Հայրենիքի, Դրօշակի,
Ազգի, Զէնքի եւ Պաշպուղի
ԵՐԴՈՒՄ ԸԼԼԱՅ։
Նահատակներս, հերոսներս վստահ թող ըլլան,
Որպէս ԳԱՂԱՓԱՐԱՊԱՇՏ ԹՈՒՐՔ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐ՝
Համայնավարութեան, դրամատիրութեան, ցեղապաշտութեան
եւ ամէն տեսակ կայսերապաշտութեան (իմպերիալիզմի) դէմ
մեր պայքարը պիտի շարունակուի,
մեր մարտնչումը մինչեւ վերջին զինուոր, վերջին շունչ,
մինչեւ արեան վերջին կաթիլն է:

Մեր մարտերը` ազգային Թուրքիոյ,
Մինչեւ Թուրան է:
Պիտի չվերադառնանք,
Պիտի չվհատինք, պիտի չիյնանք,
Պիտի յաջողինք, պիտի յաջողինք:
Պիտի յաջողինք․․․
«ԱՍՏՈՒԱԾ ԹՈՒՐՔԸ ԹՈՂ ՊԱՇՏՊԱՆԷ ԵՒ ՀԶՕՐԱՑՆԷ» (թարգմ.` հեղինակին)։

Տեղին է նշել, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին Էնվեր փաշայի ստեղծած երիտասարդական կազմակերպութիւնը եւս կը կոչուէր «Գորշ գայլեր»: Այժմ գորշ գայլեր կը կոչուին «Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան բոլոր անդամները:
Ալփարսլան Թիւրքէշի համաթրքականութեան-համաթուրանականութեան միտքերը արտայայտուած են ուղեցոյց նկատուող եւ գաղափարախօսական վերլուծումներով կատարելագործուած 1975ին հրատարակուած «Էական սկզբունքներ» («Temel Görüşler») աշխատասիրութեան մէջ։ Անոր բովանդակութիւնը կը բաղկանայ 24 ենթագլուխներէ.
1. «Իտէալ» հասկացութիւնը,
2. Իտէալիստութիւն,
3. Իտէալիստութեան էական հիմունքները,
4. Թուրք ցեղը եւ թրքերէնը,
5. Ի՞նչ է թրքութիւնը,
6. Թրքութիւնը եւ թուրք միութիւնը,
7. Թուրք իսլամ իտէալը,
8. Թուրք աւանդութիւնը,
9. Թուրք բարոյականութիւնը,
10. Թուրք ազգայնականութիւնը,
11. Մայր հայրենիք,
12. Ինչո՞ւ ազգայնականութիւն,
13. «Ազգայնականութիւն» հասկացութիւնը իսլամի մէջ,
14. Ազգային մշակութային պայքարը,
15. Ազգային բարոյականութիւնը,
16. Բարոյականութեան մաքառումը,
17. Բարոյականութեան ճգնաժամը,
18. Կարմիր խնձոր իտէալը,
19. Ի՞նչ է «Գորշ գայլը»,
20. Կազմակերպութիւն,
21. Ինը ջահերու համառօտ եւ համադրուած բացատրութիւնը,
22. Իտէալիստին երդումը,
23. Տէտէ Քորքութին խրատը,
24. 12 սեպտեմբեր 1980։
Վերոյիշեալ գիրքին մէջ Թիւրքէշ գրած է. «Երբ այսօր՝ մեր օրերուն, երկրագունդի ամբողջ տարածքին կը մղուի չյայտարարուած, բայց ահաւոր պատերազմ մը տարբեր ազգերու միջեւ, պատերազմի մշակոյթներու միջեւ, կարելի է ազգէ մը բազմաթիւ բերդեր ու ամրոցներ գրաւել, բանակը բազմիցս պարտութեան մատնել, բայց այնքան ժամանակ, որ անոր սիրտն ու հոգին չես գրաւած, այդ ազգը աննուաճելի է: Անժխտելի իրականութիւն է՝ մարդ այն ազգին մաս կը կազմէ, որուն ինքը կը նախընտրէ պատկանիլ: Մշակութային պատերազմի մէջ իւրաքանչիւր ազգ կը ջանայ ուրիշ ազգերու լեզուն, կրօնը, աւանդոյթները, ազգային ու հոգեկան արժէքները ոչնչացնել եւ զանոնք փոխարինել իր մշակութային արժէքներով»:

«Էական սկզբունքներ» գիրքին այլ բաժնի մը մէջ՝ «Արտասահմանի (դուրսի) թուրքեր» («Dış Türkler») գլխուն տակ, կը գրէ. «Թուրք ազգայնականի համար իւրաքանչիւր թուրք կարեւոր է, աշխարհի որ տեղը որ ըլլայ ան: Իւրաքանչիւր թուրք ազգայնականի պարտականութիւնն է մշտապէս պաշտպանել դուրսի թուրքերը»:

Նոյն գիրքի մէկ այլ բաժնի մէջ Թիւրքէշ կը գրէ. «Ստեղծելու համար առողջ, խիզախ ու որակեալ թուրք երիտասարդ սերունդ պէտք է օգտագործել մարզաձեւի հրաշալի միջոցը: …Իւրաքանչիւր թիւրք պատանի, որ կը հրաժարի նոր հասարակութիւն, նոր ազգ եւ նոր պատմութիւն ստեղծելու իր պարտաւորութենէն, պէտք է ըմբռնէ, որ կը դաւաճանէ այս երկրի մայրերուն, անոր զաւակներուն ու թուրք ազգի իտէալին: Թուրք երիտասարդութիւնը՝ որպէս առաջնորդող ուժ, պէտք է թուրք ժողովուրդը իր ետեւէն քաշէ»:
Ալփարսլան Թիւրքէշի այլ աշխատութիւնն է Անգարայի մէջ 1980ին հրատարակուած «Ինը ջահեր» («Dokuz Işık») գիրքը: Այս մէկը Թիւրքէշի ամէնէն կարեւոր աշխատութիւնն է եւ կը համարուի իւլքիւճիւներու ուղեցոյցը: Ան զանազան առիթներով կը յայտարարէ. «Բոլոր սպիտակամորթ մարդիկ ծագած են թուրքերէ» (սա, այսպէս կոչուած, «թրքական աշխարհ» ունենալու մաղթանքն է):
Թիւրքէշ շատ մօտ կապեր հաստատած էր թրքական այլ հանրապետութիւններու եւ թուրք ժողովուրդի հետ, միշտ կը կանգնէր այդ երկիրներուն կամ երկրամասերուն դրօշակներուն ներքեւ եւ կ’արտասանէր նոյն խօսքը. «Այսօրուան Թուրքիոյ սահմաններէն դուրս մնացած միւս թիւրքերով հետաքրքրուիլը եւ անոնց օգտին անկախութեան ու խաղաղութեան համար ձեռքէ եկածը ի սպաս դնելը ամէն թուրք ազգայնականին շնորհալի մէկ պարտականութիւնն է»:

Ալփարսլան Թիւրքէշի այլ պատգամներէն են.

– «Մարդկութեան՝ աշխարհի ամէնէն պատուաւոր ընտանիքը թուրք ազգն է» («İnsanlık aleminin en şerefli bir ailesi Türk Milletidir»):
– «Ինը ջահ կը նշանակէ թրքական իտէալիզմ» («Dokuz ışık demek, Türk ülküsü demektir»):
– «Ամէն անձ, ամէն ոք մեր թշնամիներուն դիմաց կենդանի քարոզչական միջոց ըլլալու պարտաւոր է» («Her şahıs, her kişi, düşmanlarımıza karşı canlı bir propaganda vasıtası olmak zorundadır»)։
– «Բոլորդ մէկական թուրք դրօշն էք: Դրօշակը չպղծէք, չաղտոտէք, գետին չձգէք» («Hepiniz birer Türk Bayrağı’sınız. Bayrağı lekelemeyin, kirletmeyin, yere düşürmeyin»):
– «Իսլամութիւնը ձեռք առնելով թրքութիւնը մոռնալը դաւաճանութիւն է, ասոր հակառակն ալ՝ նոյնքան յանցանք եւ դաւաճանութիւն» («İslamiyet’i ele alıp Türklüğü inkar etmek ihanettir. Bunun terside aynı derecede gaflet ve ihanettir»):

Թիւրքէշ, իր նախահայրերուն պատգամին հաւատարիմ, որպէսզի թուրքիզմը աւելի զօրացնէ եւ անքակտելի պահէ, կը պատգամէ, որ ԹՐՔՈՒԹԻՒՆԸ մեր մարմինն է, իսլամութիւնը՝ հոգին: Առանց հոգիի մարմինը դիակ է («TÜRKLÜK bedenimiz, İslamiyet ruhumuzdur. Ruhsuz beden ceset olur»):

Թուրքիոյ նախկին նախագահներէն Ճեւտէթ Սունայի (29 մարտ 1966 -28 մարտ 1973) հաւաստիացումը հայկական կոտորածներու մասին առիթով մը կը ներկայանար, երբ, կատղած Թուրքիոյ մէջ քիւրտերու ներկայութենէն, կ’արտայայտուէր, որ հեռանան անոնք, քանի դեռ թուրք ազգը չէ զայրացած, որովհետեւ երբ իրենք կը զայրանան, առիւծներ կը դառնան, թող քիւրտերը իրենց մասին հայերուն հարցնեն:

Թուրքերը, ինչպէս իրենց նախորդները, ոչ միայն ցեղասպանութիւն ծրագրած եւ գործադրած են հայութեան դէմ, այլեւ յափշտակած են հայապատկան հողամասեր, իւրացուցած են հայկական հարստութիւն ու մինչեւ այսօր կը շարունակեն ցեղասպանական նոյն վարքագիծը` փորձելով հայութեան ամէն հետք ջնջել Արեւմտահայաստանի մէջ: Անոնք կը սպառնան հայութեան՝ առանց շեղելու նոյնիսկ գիծ մը համաթրքական գաղափարներէն:

Սակայն այսօր համաշխարհային չափանիշներով նկատելի է, որ թուրք եւ ազերի պետական գործիչներ քաղաքական հասունութիւն կը ցուցաբերեն, մանաւանդ Հայկական հարցի առնչութեամբ: Իրենց նախնիներու յանձնած նուէրին կ’ուզեն լաւ ձեւով տէր կանգնիլ: Արդ, ամէն տեսակի քաղաքական մօտեցում․ յաճախակի հայ-թուրք յարաբերութիւն անուան տակ սադրանքներ, հայերու պարտադրել, որ ճանչնան Թուրքիա «ամբողջական» հողերով, եւրոպական միութեան ներկայանալ որպէս աշխարհիկ (laic), «ասիլ» ժողովուրդ, որ յառաջխաղացք պիտի արձանագրէ համաթրքական երազներու իրականացման ճամբուն վրայ:

Հայկական հողերու` Նախիջեւանի եւ Արցախի մասին իր տեսակէտը արտայայտող՝ Ատրպէյճանի «Ժողովրդային ճակատի» անդամ Կամիտ Խերիչի (Gamid Khérichi) պիտի ակնարկէր, որ Ատրպէյճան, Կիրկիզիա, Վոլկայի շրջանը, Թուրքմենիստան, Եաքութիան, Պաշքիրիան, Ղազախստանը եւ Հարաւային Կովկասը՝ բոլորն ալ թրքական հողամասեր են, եւ իրենք որոշած ենք զանոնք չզիջիլ ոեւէ մէկուն, ով ալ ըլլայ ան : Բնական է, որ իրեն նուիրուած հողերը Խերիչի չէր ուզեր տալ ոչ մէկու:

Թուրքիոյ անցեալի վարչապետ Թուրկութ Էօզալ համաթուրանականութեան ջատագովներէն ոչինչով ետ կը մնար իր նախահայրերէն, հայրերէն ու գործակիցներէն շատերուն հետապնդած «վեհ» գաղափարներով… համաթուրանականութեան հանդէպ «երկիւղածութեամբ» ու «հաւատքով», երբ այլ առիթով մը կը պատասխանէ լիբանանեան «Սաֆիր» թերթի թղթակից Սաատ Մէհեոյի հարցումներուն՝ յայտարարելով. «Մենք կրնանք ուժերու համեմատութիւնը փոխել աշխարհի մէջ, եթէ մեր դաշնակիցները (Միացեալ Նահանգները) գիտակցին մեր դերի կարեւորութեան: Թրքական ծագումով 87 միլիոն հայրենակիցներ կան Խորհրդային Միութեան մէջ: Իրանի բնակչութեան կէսը թուրքեր են, իսկ Չինաստանի մէջ ունինք 15 միլիոն թուրքեր։ Կը տեսնե՞ս, Թուրքիա եթէ ուզէ, իր դաշնակիցներու համաձայնութեամբ շատ բաներ կրնայ շարժել միջազգային մակարդակի վրայ» :

Եւրոպայի թրքական դաշնակցութեան (ֆետերասիոն) նախկին նախագահներէն Հիքմէթ Եիլտըզելի 1993ին առիթով մը կը բացատրէ Եւրոպայի մէջ թուրքերու դաստիարակութեան եւ կրթութեան առնչութեամբ, որ թուրք երեխաները պէտք է դաստիարակուին իսլամով եւ սորվին իրենց (թրքական) պատմութիւնը, որպէսզի կարողանան հակազդել եւրոպական մշակոյթի քրիստոնէական ուսմունքներուն :
11 մայիս 1996ին՝ Պելճիքայի թրքական դաշնակցութեան` «Գորշ գայլերու» միութեան հինգերորդ համագումարին, «Ազգային շարժում» կուսակցութեան ղեկավար Ալփարսլան Թիւրքէշ կ’արտասանէ զգայացունց հետեւեալ խօսքերը. «Մենք` թուրք ազգի զաւակներս, կը ներկայացնենք քաղաքակրթութիւն, որ դարեր շարունակ ծառայած է մարդկութեան: Մեր մէջ կը վառի զօրաւոր ազգ ու պետութիւն ստեղծելու փափագը, ազգ ու պետութիւն, որ աստուածավախ ու բարձր բարոյականութեան տէր են: Այս նպատակին համար մենք անդուլ ու անդադար կ’աշխատինք ու այդպէս ալ կը շարունակենք աշխատիլ: Ոչ մէկ արգելք կարող է մեր առջեւ կենալ: Ոչ մէկ ուժ կայ աշխարհի մէջ, որ կարողանայ մեզի արգիլել մեր սուրբ նպատակին հասնելու: Այդպիսի ուժ երբեք չէ եղած ու երբեք ալ չի կրնար ըլլալ»: Ալփարսլան Թիւրքէշ 1996 թ․ օգոստոսին կ’արտասանէ ազգայնամոլ այլ ճառ մը` օգտագործելով կրօնը՝ կարծէք յիշեցնելով խոճա շէյխ ուլ իսլամ Հասան Ֆեհմին։ Թիւրքէշ կ՚ըսէ, թէ «թուրք մեծ ազգին փայլուն ապագայ կը սպասէ: Մենք կը վերացնենք բոլոր խոչընդոտները եւ հաշուի կը նստինք երկպառակութիւն սերմանողներու ու դաւաճաններու հետ: Մենք կը կատարենք Մեծ Մարգարէին կողմէ մեզի վստահուած այս մեծ առաջադրանքը»:

Ալփարսլան Թիւրքէշ 1996 թ․ օգոստոսին Թուրքիոյ Քայսերի նահանգի մէջ գտնուող Էրճիյէս լերան վրայ ելոյթ ունեցաւ տասնեակ հազարաւոր գորշ գայլերու համար, որոնցմէ շատերը եկած էին Եւրոպայէն: Ան, լիցքաւորուած համաթրքական երազներով, յայտարարեց. «Ինծի համար մեծագոյն երջանկութիւն ու պարծանք է, որ Էրճիյէսի նուաճումի եօթներորդ համագումարին ձեր մէջ ներկայ կը գտնուիմ: Ո՛չ մէկ ուրիշ տեղ թրքական բարոյական արժէքներն ու թրքական առաքինութիւնը այսպէս գեղեցիկ կերպով չեն միաւորուած իսլամի բարձր արժէքներու հետ:

Ուրիշ ոչ մէկ տօնախմբութիւն կայ, որ այս միաւորումը այսպիսի գեղեցիկ կերպով տեսանելի դարձնէ: Այս բանին համոզուած եմ: Այս տօնախմբութեան ոգիով ահա ձեզի բոլորդ սիրով ու յարգանքով կ’ողջունեմ: Օրհնեա՜լ ըլլայ այս եօթներորդ համագումարը:

Ինչպէս գիտէք, օգոստոս ամիսը թուրք ազգի հազարաւոր տարիներու պատմութեան ընթացքին եղած է յաղթանակի ամիս: Թուրք ազգը անթիւ անհամար յաղթանակներ տարած է Խաղաղ ովկիանոսէն մինչեւ Ատլանտեան ովկիանոսի միջեւ ինկած լայնածաւալ տարածքին:

Այս համագումարը մենք կազմակերպած ենք արդէն եօթներորդ յաջորդական տարուան համար Էրճիյէսի Թեքիր բարձրավանդակի վրայ, այսինքն՝ լերան մը, որ այսպէս, ուղղակիօրէն Անատոլուի (Արեւմտեան Հայաստան ‒ Ա. Գ.) սիրտէն վեր կը բարձրանայ: Իզուր չէ, որ այս համագումարը մկրտած ենք Յաղթանակի համագումար անունով: ․․․․ Թուրք մեծ ազգը իր կրօնական ու բարոյական բարձր յատկութիւններով փայլուն յաղթանակներ տարած է, յաղթանակներ, որոնք արդիւնք են անոր ստեղծած քաղաքակրթութեան: Այսօր մենք հաւաքուած ենք այստեղ՝ թրքական այդ մեծ յաղթանակները տօնելու եւ անոնց յիշատակը վառ պահելու:

Կեցցէ՛ մեծ Թուրանը:

Թուրք մեծ ազգին փայլուն ապագայ կը սպասէ: Մենք կը վերացնենք բոլոր խոչընդոտները եւ կ’ոչնչացնենք երկպառակութիւն սերմանողները, անջատողականներն ու դաւադիրները: Մենք կ’իրականացնենք այս մեծ առաջադրանքը, որ մեզի յանձնարարած է Մեծ Մարգարէն: Ողջո՜յն այս հողագունդին վրայ գտնուող բոլոր թուրքերուն: Մենք կը կիսենք Խրիմի մեծ զաւակ Գասպիրալի Իսմայիլ պէյի կարգախօսը՝ «Մէ՛կ լեզու, մէ՛կ գաղափար, մէ՛կ գործ»: Սիրոյ այս կրակը մենք կրած առաջ կը տանինք մեր իտէալի դրօշը: Ահա կը ծագի մեր ազգի երջանկութեան շրջանը:
Մահ Փէ. Քա. Քա.ին:

Երբ մենք իշխանութեան գլուխ գանք, Թուրքիան ամբողջ թուրք աշխարհի շարժիչ ուժը պիտի ըլլայ՝ սկսած Պալքաններէն մինչեւ Միջին Արեւելք: Մենք ամէն ինչ ըրած ու պատրաստած ենք, որպէսզի Թուրքիան վերստին ճիշդ ուղիով ընթանայ: Բաւական է միայն ակնարկ մը ձգէք այս հոյակապ համագումարին, որպէսզի ըմբռնէք, թէ մենք միասնաբար ինչե՜ր չենք կրնար ընել» :

1997ին Հիլուերսի (Հոլանտա) մէջ խօսք կ’առնէ թրքական կրօնական բարձր պաշտօնեայ Ապտուլլահ Սեզկին՝ ներկաներուն յղելով Թուրանի իրականացման պատգամը. «Այժմ, երբ Խորհրդային Միութիւնը փլուզուած է, մինչեւ թրքական աշխարհի միաւորումը, ահա, բան չէ մնացած: Մեծ Թուրանի գաղափարը, որ մէկ տեղ կը հաւաքէ շուրջ 250 միլիոն թուրք բնակչութիւն, մօտալուտ է: Սակայն կան մարդիկ, որոնք կը ձգտին մեր առաջխաղացումը խանգարել: Այդ պատճառով անոնք երկպառակութիւն կը սերմանեն թուրք ազգին մէջ: Այն իրողութիւնը, որ ալեւիներու մասին շատ աւելի նիւթ լոյս տեսած է Ռուսաստանի մէջ, քան Թուրքիոյ, ինքնին շատ բան կ’ըսէ…․ Այս բոլորին յետին նպատակը այն է, որ կանխարգիլուի Մեծ Թուրանի իրականացումը: Սակայն անոնք չեն յաջողիր: Թուրքիոյ մէջ ամէն ոք՝ նախագահէն բռնած մինչեւ ամենաչքաւոր անհատը, լեցուած է միմիայն մէկ գաղափարով` Մեծ Թուրանի ստեղծում, որ կը տարածուի Ադրիական ծովէն մինչեւ Չինական պարիսպը» :

Ժամանակի ընթացքին կը տեսնենք, թէ Թուրքիոյ առաջնակարգ դէմքեր՝ նախագահներէ սկսեալ մինչեւ բարձրաստիճան այլ պաշտօնեաներ, աշխարհի աչքին առջեւ, սկսած միջազգային եւ այլ հարթակներէ, առանց վարանելու յայտարարած են համաթրքական եւ համաթուրանական հին-նոր մեծ երազը:

28 մայիս 1992ին թուրք-նախիջեւանեան սահմանին վրայ՝ Արաքսի ձախ ափին, Թուրքիոյ վարչապետ Սուլէյման Տեմիրել, հաւաքուած հազարաւոր ատրպէյճանցիներուն դիմելով, կը բացագանչէր. «Սիրելի՛ ատրպէյճանցի թուրքեր, սիրելի՛ նախիջեւանցի թուրքեր, մենք այստեղ ենք՝ ձեզի ըսելու, որ դուք մինակ չէք: Արազի վրայով այսօր մենք կը բանանք յոյսի կամուրջը, որ Եգէական ծովէն մինչեւ Չինաստան ճանապարհ բանալու առաջին քայլն է» :

Տեմիրել իր նախագահութեան ընթացքին (1993-2000) եւս նոյնանման յայտարարութեամբ մը սահմանեց այն աշխարհագրութիւնը («Ադրիականէն մինչեւ Չինաստանի մեծ պարիսպը») , ուր Թուրքիան կը տարածուի:

Թուրքիա Եւրոպական միութեան անդամ ըլլալու համար երկրին օրէնքները բարեկարգելու նպատակով իր քիւրտ քաղաքացիներուն շնորհեց իրենց զաւակներուն քրտական անուններով կոչելու օրէնքը (նախապէս արգիլուած): Այստեղ ընթերցողին ուշադրութեան կը յանձնենք համաթրքութեան ծրագրին հետեւող եւ այն իրագործող Թուրքիոյ կառավարութեան որոշումը: Նոր օրէնքին մելանը դեռ չչորցած՝ Թուրքիոյ կառավարութիւնը որոշեց նոր սահմանափակումներ դնել անոնց առջեւ: 24 սեպտեմբեր 2003ին Թուրքիոյ ներքին գործոց նախարարութիւնը յայտարարեց, թէ քիւրտերը կրնան քրտական անուններով կոչել իրենց զաւակները, սակայն չպէտք է գործածեն այն տառերը, որոնք թրքերէնին մէջ համահաւասար հնչիւններ չունին: Անգլերէնով տրուած լուրին մէջ նշուած են Q, X եւ W տառերուն պարագաները:

Թուրքիոյ կրթութեան նախարար Հիւսէյն Չելիք 14 ապրիլ 2003ին հրապարակեց հրամանագիր (շրջաբերական) մը՝ ուղղուած Թուրքիոյ բոլոր դպրոցներուն (ներառեալ հայկական), որով աշակերտներուն կը հրահանգէր Հայոց ցեղասպանութիւնը մերժող եւ ուրացող շարադրութիւններ գրել: Թուրք ուսուցիչներ, որոնք հարցականի տակ առին հրամանագիրին պատշաճութիւնը, պաշտօնազրկուեցան: Այս քաղաքականութիւնը, անկասկած, մշակուած էր փանթուրքիստ պետական բարձրաստիճան պաշտօնատարներու եւ ոչ տեղական պաշտօնատարներու կողմէ:
Նոյն թուականին Պոլսոյ Եշիլ գիւղ շրջանին մէջ տեղի ունեցած Ս. Խաչ դպրեվանքի յիսնամեակի պարահանդէսին ներկայ գտնուեցաւ Թուրքիոյ կրթութեան նախարարը եւ խօսք առնելով անդրադարձաւ իր ստորագրութեամբ դպրոցներուն ուղարկուած շրջաբերականին եւ անոր յառաջացուցած զայրոյթի ալիքին: Ան վստահեցուց, թէ շրջաբերականին նպատակը Թուրքիա ապրող հայերուն, ինչպէս նաեւ արտասահմանի մէջ Թուրքիոյ նկատմամբ բարեկամութեան զգացումներ տածող հայերուն վնաս հասցնելը չէ: Ան աւելցուց, թէ շրջաբերականին թիրախը այն հայերն են, որոնք, հին խնդիրները մէջտեղ բերելով, կը փորձեն մթնոլորտը պղտորել: Չելիք իր խօսքը փակեց եւ իր ղրկած շրջաբերականը արդարացուց` ըսելով, որ պէտք է հին եւ դաժան օրերը մոռնալ, որովհետեւ հին խնդիրներ հետապնդողները բան պիտի չշահին:

2003 թ․ սեպտեմբերին Թուրքիոյ վարչապետ Ռեճէփ Թայիփ Էրտողան Կ. Պոլսոյ հայոց պատրիարք Մեսրոպ արք. Մութաֆեանի հետ ունեցած իր հանդիպման ընթացքին վերահաստատեց Հայաստանի հետ սահմանները փակ պահելու Անգարայի դիրքորոշումը եւ ըսաւ, որ Թուրքիա իր բոլոր դրացիներուն հետ պարբերաբար կը լուծէ երկկողմանի հարցերը` ձեւաւորելով բարիդրացիական յարաբերութիւններ, սակայն որովհետեւ Հայաստան չի ճանչնար Թուրքիոյ սահմանները, կարելի չէ այդպիսի յարաբերութիւններ ձեւաւորել Հայաստանի հետ, հետեւաբար կարելի չէ բանալ սահմանները: Էրտողան աւելցուցած է, որ պատմական ցաւալի դէպքերը պատմութեան պէտք է յանձնենք եւ թոյլ տանք, որ պատմաբանները զբաղին այդ հարցերով, իսկ բոլորս նայինք դէպի առողջ ապագան: Բացի այդ՝ Թուրքիոյ վարչապետը, այս հանդիպումը առիթ գտնելով, յանձնարարած է, որ նոյնը ընեն նաեւ Սփիւռքի քաղաքական շրջանակները: Մէկ խօսքով՝ գերեզմանել Հայ դատը:

1 հոկտեմբեր 2003ին Թուրքիոյ նախագահ Ահմէտ Նեճտէթ Սեզէր 2004 տարեշրջանի Թուրքիոյ Ազգային մեծ համաժողովի (TBMM) բացման իր ճառին մէջ, անդրադառնալով Հայաստանի հետ Թուրքիոյ յարաբերութիւններուն, ըսաւ. «Թուրքիա նպատակ ունի բարելաւելու յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ, սակայն այդ նպատակին իրագործումը կախեալ է այն հարցէն, թէ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը որքանով կը համապատասխանէ օրէնքի սկզբունքներուն, եւ Հայաստան որքան կը ցանկայ լուծել դրացիներուն հետ իր հարցերը»:

Ըստ Սեզէրի՝ Հայաստան պէտք է օգտագործէ վերջին առիթը` իր անցեալին հետ հաշտուելու համար, եւ հարցը ձգէ պատմաբաններուն: Այդպիսի դրական զարգացում մը գործնական ներդրում կ’ըլլայ ամբողջ Հարաւային Կովկասի կայունութեան եւ բարգաւաճման մէջ :

Միւս կողմէ՝ 19 յունուար 2007ին պոլսահայ երկլեզու «Ակօս» շաբաթաթերթի գլխաւոր խմբագիր Հրանդ Տինքը թրքական ազգայնամոլութեան եւ անհանդուրժողականութեան զոհ դարձաւ իր իսկ գլխաւորած թերթին խմբագրատան առջեւ:

Տինքի սպանութենէն անմիջապէս յետոյ հրապարակուեցան լուսանկարներ՝ վկայելով, որ ոճրագործին նկատմամբ հերոսական վերաբերում ցոյց կու տային անոր արգելափակած ոստիկանները: Նոյն օրերուն ֆութպոլի ամբոխը բարձրաձայն կը գոռար «Բոլորս թո՛ւրք ենք»` ի հակազդեցութիւն Տինքի յուղարկաւորութեան սպանութիւնը դատապարտող հարիւր հազարաւորներու բարձրացուցած «Բոլորս հա՛յ ենք, բոլորս Հրանդ Տինք ենք» կարգախօսին։

Հրանդ Տինքի մահուան տարելիցը չբոլորած՝ համացանցի «ԵուԹիւպ» հարթակին վրայ միլիոնաւոր մարդիկ ականատես եղան Տինքի դիակը ներառած՝ թրքական վրէժխնդրութիւնն ընդգծող տեսարաններուն: Երգը ցեղային ատելութիւն եւ վայրագութիւն կը քարոզէ:

Երիզին մէջ կը տեսնուին Հրանդ Տինքին դիակը եւ զայն սպաննած պատանին` կանգնած թրքական դրօշակին առջեւ այն միջոցին, երբ երգին մէջ կ’ըսուի. «Երբ որ հայրենիքը ծախէ, այդ վայրկեանին իսկ կը վերջանայ անոր գործը»: Բնականաբար, հոն կը գովաբանուի հայ խմբագիր Հրանդ Տինքը սպաննած պատանին` Օկիւն Սամասթը:

Թուրք երգիչ Իսմայիլ Թիւրիւթի «Փլան մի՛ շիներ, փլա՛ն» երգին հեղինակը Օզան Արիֆն է: Վերջինս յատկապէս թուրքիզմի եւ թուրանականութեան ջատագով եւ այս գաղափարախօսութիւններուն խօսափողն ու անզուգական մեկնաբանն է:

Այստեղ, բնականաբար, նպատակահարմար կը նկատենք վերոնշեալ երգին բառերը հայերէն թարգմանուած ներկայացնել։ Համաթրքութիւնը պաշտպանողներու եւ ծրագրին հետեւողներու կարծիքն է այս, որ կը տրուի ստորեւ:

ՓԼԱՆ ՄԻ՛ ԸՆԷՔ, ՓԼԱ՛Ն

Փլան (ծրագիր-դաւ) մի՛ ընէք.
Ձեր փլանը չի քալեր Սեւ ծովու ափին :
Պոռնկացումը, սուտը
Արմատ չեն նետեր Սեւ ծովուն ափին:
Ո՛չ ամերիկացին, ո՛չ ռուսը
Թող լարեն իրենց ծուղակները,
Որովհետեւ պառակտումի առուէն
Հոսող ջուրը չի թափիր Սեւ ծովու ափին:
Հրաժարեցէ՛ք զանգեր հնչեցնելէ,
Հայասէր ըլլալէ ,
Մեր ազգը այսպիսի տոլմա կուլ չի տար Սեւ ծովու ափին:
Օր մը այսպէս թող խօսին,
Օր մը այդպէս թող խօսին,
Ի՛նչ ալ ըսեն ֆաթիհաներն ու եասինները ,
Չեն սպառիր Սեւ ծովու ափին:
Պատիւդ, վարկդ խնդրոյ առարկայ երբ դառնան,
Զոհէ՛ կեանքդ, հոգի՛դ:
Ոչ ոք հայրենիքը կը ծախէ Սեւ ծովու ափին:
Երբ որ հայրենիքը կը ծախէ,
Նոյն վայրկեանին անոր գործը կը վերջանայ :
Թրքական եւ իսլամական արեւը
Չի խաւարիր Սեւ ծովու ափին:
Երբ այսպիսի կեցուածքով մեզի մօտենաս ,
Նոյնիսկ եթէ Պուշը հօրեղբայրդ է,
Ձեր փքուն երեւոյթը
Հինգ ղուրուշ չ’արժեր Սեւ ծովու ափին:
Հասկցանք, որ ոչխարի մորթ կը կրէք,
Սակայն մեզի յայտնի է ձեր պոչին ցաւը։
Բայց գիտցէ՛ք, որ ձեր ուժն ու կարողութիւնը
Բաւարար չեն խուճապ ստեղծելու Սեւ ծովու ափին:

Թիւրիւթ, որ երգի հեղինակ Օզան Արիֆի հետ ներկայացաւ դատարան` բացատրելու համար երգին բառերուն իմաստը, ըսաւ. «Նոյնիսկ եթէ քառասուն գլուխ ունենամ, եւ բոլորն ալ կտրեն, երգին տառերէն մէկուն համար իսկ ներողութիւն պիտի չխնդրեմ: Ո՞վ վնասուեցաւ երգին պատճառով»: Թիւրիւթ նաեւ աւելցուց՝ ըսելով, թէ անոնք, որոնք խօսքի ազատութեան հաստատումը կ’ուզեն, պէտք է նաեւ յարգեն իր խօսքի ազատութիւնը եւ դէմ չարտայայտուին իր երգին:

Փաստօրէն, Տինքի սպանութիւնը շարժիչ գործօնի դեր կատարած էր: Որովհետեւ տեղի ունեցած էր թրքական խորքային պետութեան եւ թիւ 301ի գաղափարախօսութեան գործած աւերին ազդեցութեան տակ, իբրեւ ազգայնամոլական շարժումի տարերային խուճապի վերադրսեւորում:

Թուրք ազգայնամոլներու վրդովմունքը եւ զայրոյթը վերջերս զգալի եղան յատկապէս երկու պատճառով: Առաջինը` Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանութեան հարցով հայերէն ներողութիւն խնդրելու համացանցային (internet) արշաւը: Այս հարցը տակաւին կը շարունակէ զբաղեցնել Թուրքիոյ քաղաքական կեանքը:
Երկրորդը` Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ սրտերու, դուռներու եւ պատուհաններու վերաբացման քայլերը, Միացեալ Նահանգներու նախագահ Պարաք Օպամայի պատգամը Թուրքիոյ խորհրդարանէն ներս եւ այլ հարցեր:

Ատրպէյճանի նախագահին այն յայտարարութենէն ետք, թէ յուսախաբ է Հայաստանի հետ իր յարաբերութիւնները բնականոնացնելու Թուրքիոյ քայլերէն, ծայրայեղ ազգայնական թուրք քաղաքագէտներ եւ յօդուածագիրներ մտահոգութիւն յայտնեցին, որ Պարաք Օպամայի եւ հայ պաշտօնատարներու՝ Թուրքիա այցելութիւնը կրնայ վնասել Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի միջեւ պատմական յարաբերութեանց: Հետեւաբար ծայրայեղ ազգայնական օրաթերթեր` «Օրթատողու», «Ենիչաղ» եւ այլն, ու հանդէսներ շատ խիստ կերպով քննադատեցին եղածները։ Անոնց յայտարարութիւնները մէկ էր․ «Երբ անցնող քանի մը օրուան զարգացումները նկատի ունենանք, պիտի տեսնենք, թէ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի միջեւ եղբայրութիւնը լուրջ հարուած մը ստացաւ»:

Այս խնդրին շուրջ ամէնէն լուրջ մտահոգութիւնը եկաւ համաթրքութեան ջատագով «Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան ղեկավար Տեւլեթ Պահչելիէն։ Ան իր կուսակցութեան խորհրդարանական խմբակցութեան ժողովին ընթացքին յայտնեց. «Հայաստան շրջանային խաղաղութեան մեծագոյն արգելքներէն մէկն է, ներկայիս ատրպէյճանական հողամասերու մէկ հինգերորդը գրաւած է: Աւելի՛ն՝ ան միջազգային բեմին վրայ Թուրքիան ցեղասպանութեամբ յանցաւոր յայտարարելու անշնորհք արշաւ մը կը հետապնդէ: Ձեւացնելով, թէ այդպիսի իրականութիւններ բնաւ գոյութիւն չունին, Միացեալ Նահանգներու նախագահը խորհրդարանին մէջ իր ճառին ընթացքին Թուրքիան հրաւիրեց իր պատմութիւնը դիմակայելու: Ասիկա անարգանքի արարք մըն է, զոր չենք կրնար ընդունիլ»:

Միւս կողմէ՝ կ’արժէ նշել գործնականապէս երեւացող եւ խիստ կարեւոր նշանակութիւն ունեցող՝ 1 հոկտեմբեր 2010ին Անիի Մայր տաճարի մէջ Թուրքիոյ «Ազգայնական շարժում» կուսակցութեան կողմէ կազմակերպուած նամազը, որուն շուրջ բարձրացած աղմուկը Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցիի մէջ տեղի ունեցած խեղկատակութեան շարունակութիւնն է` հակառակ յաջորդականութեամբ:
Այն փաստը, որ Թուրքիոյ մշակոյթի նախարարութիւնը թոյլ տուած էր գորշ գայլերու առաջնորդին իր ոհմակին հետ միասին կազմակերպել այս խեղկատակութիւնը, կը վկայէ, որ տուեալ ձեռնարկը նախապէս համաձայնեցուած էր երկրի կեդրոնական իշխանութիւններու հետ: Աւելին` ակնյայտ կը դառնայ, որ Սուրբ Խաչի մէջ սեպտեմբեր 19ին կազմակերպուած պատարագի եւ 1 հոկտեմբերին տեղի ունեցած նամազի միջեւ գոյութիւն ունի յստակ կապ ու փոխպայմանաւորուածութիւն:

Այս առիթով Թուրքիոյ մէջ հնչող դատողութիւնները, որ իբր թէ իշխող «Արդարութիւն եւ զարգացում» կուսակցութիւնը համաձայն չէ ընդդիմութեան առաջնորդներէն մէկու` Տեւլէթ Պահչելիի նախաձեռնութեան, որ զուտ ներքաղաքական, աւելի ճիշդ՝ նախընտրական նպատակներ կը հետապնդէ, գրոշի արժէք իսկ չունին: Պարզապէս պատարագի արարողութիւնը կազմակերպուած էր հիմնականին մէջ միջազգային հանրութեան համար, իսկ Անիի` նամազի ներկայացումը նախատեսուած էր առաւելապէս հայերու համար:

Առ այդ` նախ անհրաժեշտ էր, որ որեւէ խայծ տրուէր հայերուն, իսկ անոնք հազարներով մասնակցեցան Աղթամարի միջոցառումին: Այնուհետեւ հարկ էր ստեղծել «հակակշիռ»` ի դէմս «թուրք ազգայնականներու», որոնք խիստ զայրացած էին Արեւմտեան Հայաստանի մէջ ցեղասպանութենէն յետոյ դադրած պատարագի արարողութեան վերսկսումին: Թրքական դիտանկիւնէ բնական է, որ անոնք ալ պէտք է կազմակերպեին իրենց նամազը այն վայրը, որ ամէնէն աւելի կարող է շօշափել հայերու ազգային արժանապատուութիւնը, այսինքն` Անիի Մայր տաճարի մէջ: Մանաւանդ որ Անիի մօտակայքը կանգնեցուած է հայերու կողմէ «կոտորուած» թուրքերուն նուիրուած յուշարձան:

Արդարեւ, նշանակուած տարածքի ու անոր յուշարձաններուն նկատմամբ յաւակնութիւններ ունեցող այս երկու «ծայրայեղական խմբաւորումներու» հանդէպ հաւասարապէս «հանդուրժողական» Թուրքիոյ իշխանութիւնները երկուքին առջեւ ալ կանաչ լոյս կը վառեն: Աւելին` նամազին կը հրաւիրեն նաեւ հարեւան Ատրպէյճանի ծայրայեղականները, որ անոնք ալ աղօթեն Ղարաբաղի մէջ «կոտորուած» ատրպէյճանցիներու համար:

Վերոնշեալ օրերուն Միացեալ Նահանգներու մէջ դասախօսութիւններ տուող Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Ահմէտ Տաւութօղլուն կը բարբաջէ հայ-թրքական արձանագրութիւնները ուժի մէջ ըլլալու, բանակցային գործընթացը շարունակելու իրենց պատրաստակամութեան մասին: Հակառակ կարծիքի գոյութեան մասին ամենաչնչին ակնարկի պարագային գործի կը դրուի շանթաժը:
Անիի Մայր տաճարին մէջ կազմակերպուած սելճուքեան խառնաժողովը ցոյց կու տայ, որ 1000 տարուան ընթացքին մեր քոչուոր դրացիները մնացած են քրիստոնէական քաղաքակրթութեան նոյն ոխերիմ թշնամիները:

12 հոկտեմբեր 2012ին՝ Կ. Պոլսոյ մէջ կայացած թուրք-ղազախական գործարարական համաժողովի ընթացքին, Ղազախստանի նախագահ Նորսուլթան Նազարպաեւը ամպագորգոռ յայտարարութիւն արեց. «Աւելի քան 200 միլիոն մեր ցեղակիցները կ’ապրին Միջերկրական ծովէն Ալթայ երկարող տարածքին մէջ: Անոնց համախմբման իբրեւ արդիւնք մենք կը դառնայինք աշխարհի հզօր ու ազդեցիկ պետութիւններէն մէկը»:

Այս յայտարարութիւնը բաւական էր շշմեցնելու համար, սակայն Նազարպաեւ աւելի առաջ գնաց. «Մենք կ’ապրինք համայն թուրք ժողովուրդի հայրենիքին մէջ: 1861ին, երբ սպաննուեցաւ վերջին ղազախական խանը, մենք վերածուեցանք նախ Ռուսական կայսրութեան, ապա` Խորհրդային Միութեան գաղութի: Այդ 150 տարիներու ընթացքին ղազախները մեծ ճիգերու գնով պահպանեցին իրենց լեզուն, կրօնն ու սովորոյթները: Բարձրեալի օրհնութեամբ 1991ին մենք հռչակեցինք մեր անկախութիւնը: Մեր նախնիները, երթալով պատմական հայրենիքէն` Թրքական խանութենէն, իրենց հետ տարին թուրք ժողովուրդին անունը: Մինչ այժմ թուրքերը իրենց լաւագոյն ճիկիթներուն (հմուտ եւ խիզախ հեծեալ, առաւելապէս՝ կովկասեան լեռնցիներու մէջ) կ’անուանեն «ղազախ», եւ մենք ճիշդ այդ «ղազախներն ենք»»:

Աւօ Գաթրճեան

«Դրօշակ» թիվ 5,(1666), 2022թ․

Մաս 1-ին