Համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան գաղափարախօսութիւնը սերմանող թուրք ղեկաւարներու եւ գործիչներու վարքագիծը

Սոյն աշխատութեան հիմնական կիզակէտը դարձուցած ենք համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան հիմնադիրներու, կարգ մը տեսաբաններու եւ մտաւորականներու ցեղապաշտական եւ ազգայնամոլական այն տեսակէտները, կարծիքները, գրական ստեղծագործութիւնները, մտածումներն ու յայտարարութիւնները, որոնք ռազմավարականօրէն ուղղուած են հայ ազգին իր պատմական հայրենիքէն բնաջնջելու քաղաքականութեանը:

Թուրքիա-Ատրպէյճանի ղեկավարներն ու գործիչները ղեկավարուելով համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան ռազմատենչ գաղափարախօսութեամբ, բոլորն ալ բնականաբար թշնամական ոգիով մղուած հանդէս եկած են բացայայտ հայատեաց եւ ազգայնամոլական շեշտադրուած ոճի արտացոլումով:

Նիւթի հրատապութիւնը եւ ուշագրաւ ըլլալը մեզի մղած է, որ տարբեր տեսանկիւններէ վերլուծենք:
Աշխատութիւնը լայն պատկերացում կու տայ համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան մասին քարոզող ծայրայեղ ազգայնամոլ անձերու եւ այդ գաղափարին ուղղութեան մասին: Ինչպէս նաեւ մեծապէս կ’օգնէ հետամուտ ըլլալու սոյն վարդապետութեան փուլերուն, եւ լոյս կը սփռէ անոր շարժառիթներու, կազմակերպման եւ նպատակներու իրականացման վրայ:

Նիւթը խիստ այժմէական է, եթէ նկատի ունենանք, որ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի բռնատիրական վարչակարգերը կը շարունակեն իրենց ցեղասպանական արշաւները հայութեան դէմ, ինչպէս նաեւ բռնագրաւումի, սրբապղծումներու եւ բռնագրաւուած հայկական հողատարածքներու վրայ գտնուող մշակութային եւ կրօնական կոթողներէ հայկականութեան հետքերու ջնջման գործունէութիւնը:

Այս աշխատութեան արխիւահաւաքը բնականաբար կը կարօտի ուսումնասիրական եւ հաւաքագրական մեծ աշխատանքի:
Հետեւաբար, տուեալ նիւթերը լուսարձակի տակ առնելու եւ պատմագրելու համար կարողացած ենք աշխատասիրել բազմաբնոյթ արխիւներ, որ կ’ընդգրկեն ընդարձակ նիւթեր, զորս կարելի է դասաւորել զանազան բաժիններու, ինչպէս` ժողովներու ատենագրութիւններ, հեռագիրներ, փաստաթուղթեր, զեկուցագիրներ, նամակներ, յուշագրութիւններ, փաստաթուղթեր, նոթագրութիւններ, մամուլ եւ լրատուական տեսանիւթեր: Հոն ցայտունօրէն դրսեւորուած է համաթուրքականութեան-համաթուրանական գաղափարախօսութեան վարքագիծը, ինչպէս նաեւ այլամերժութիւնն ու ատելութիւնը ոչ թուրք ժողովուրդներու ու մանաւանդ հայ ազգի հանդէպ թշնամանք եւ քինախնդրութիւն հրահրուած են:

Աշխատութեան մէջ քննարկուած հարցերու լուծման հետ կապուած տեսակէտները ըստ հնարաւորութեան ձգտած ենք հիմնաւորել փաստերով:

Համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան վարդապետութեան առաջնորդներու հոյլէն այստեղ կը յիշատակենք քանի մը հատը, որոնք հրապարագիրներ, բանաստեղծներ, մտաւորականներ, տեսաբաններ, եւրոպական կրթութիւն ստացած կրթական առաջնորդներ ու բանասէրներ են:

– Եուսուֆ Աքչուրա: Թաթար (հասկնալ` թուրք-ազերի) քաղաքական գործիչ եւ հրապարակագիր: Նախնական կրթութիւնը ստացած է Պոլիս, իսկ բարձրագոյնը՝ Փարիզ: 1908-ին կը մեկնի Պոլիս իբր թուրքիզմի կեդրոնական դէմք: «Թրքական Կաճառ»-ի հիմնադիրներէն: 1911-ին Իթթիհատի Կեդրոնականի անդամ եւ «Թուրք Եուրտու»-ի հիմնադիր: Քաղաքական համաթուրանականութեան հիմնադիր:
– Զիյա Կէօքալփ: Օսմաներէն` Տիյա: Թրքերէն` Ziya Gökalp, բուն անունը` Մեհմեթ Զիյա, ծնած է 23 մարտ 1876 թուականին, Տիգրանակերտ (Ամիդ, Գարա-Ամիդ), ծագումով զազա (քիւրտ), բայց` բոլորովին թրքացած: Բանաստեղծ, գրող, ընկերաբան եւ քաղաքական գործիչ, համաթուրքականութեան եւ համաթուրանականութեան հիմնադիր-տեսաբան ու գաղափարախօս: Երիտթուրքերու կողմէ երկիրը սահմանադրական միապետութեան վերածելէ ետք ընդունած է Կէօք-ալփ («Երկնքի հերոս») անունը:
– Էօմէր Նաճի: Զիյա Կէօքալփի առաջին գործակիցներէն եւ «Կէնճ Գալէմլեր»-ի հիմնադիրներէն:
– Թուրկութ Ալփ: Հրապարակագիր, «Թուրք Եուրտու»-ի հիմնադիրներէն եւ աշխատակիցներէն:
– Թէքին Ալփ: Հրապարագիր, տեսաբան. «Թուրքիզմի եւ փանթուրքիզմի»-ի հեղինակ:
– Ճէլալ Սահիպ: Զիյա Կէօքալփի գործակիցներէն եւ «Կէնճ Գալէմլէր»-ի գլխաւոր հիմնադիրը:
– Հալիտէ Էտիպ Ատըվար: Թուրքիստ գրագիտուհի, հեղինակ «Ենի Թուրան» (1913), «Թուրք Կնոջ Մը Ճակատագիրը» վէպին:
– Խալիտ Զիյա: Հրապարակագիր, թուրքիզմի կրթական առաջնորդներէն:
– Սուլթանով: Ատրպէյճանի, Մուսաւաթական համաթուրքականութեան իրականացումին ամէնէն գործօն դէմքերէն:
– Վէլէտ Թահիր: Բանասէր, թուրքիզմի ցեղային քարոզիչ:
– Մեհմետ Էմին Ռեսուլզատէ: Ատրպէյճանցի, Թեհրանի «Իրան Ազատ» թերթի խմբագիր:
– Ահմետ Ճաֆարօղլու: Կ. Պոլսոյ համալսարանի փրոֆեսէօր, թրքագէտ, Ուքրանական անկախ համալսարանի պատուաւոր դոկտոր, Հունգարիայի գիտութիւններու ակադեմիայի, Լեհաստանի գիտութիւններու ակադեմիայի, Ուքրանական ԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ:
– Մամետզատէ Միրզա Պալա: Հրապարակախօս, թարգմանիչ, թատերագիր, հասարակական գործիչ: Մուսաւաթ կուսակցութեան երկրորդ նախագահ:
– Սաիտ Շամիլ: Ան Կովկասի յայտնի առաջնորդներէն մէկու՝ Շէյխ Շամիլի կրտսեր որդիի՝ Մուհամմետ Քամիլ փաշայի որդին է: Քաղաքական եւ հասարակական գործիչ, գրող: Կրթութիւնը աւարտած է Կ.Պոլսոյ Կալաթասարայի միջնակարգ դպրոցին մէջ: Մեկնած է Տաղստան եւ կռուած կարմիր բանակին դէմ: Թրքերէնի կողքին տիրապետած է արաբերէնի, ֆրանսերէնի եւ ռուսերէնի:

Եուսուֆ Աքչուրան, Զիյա Կէօքալփը, Հալիտէ Էտիպը, Թէքին Ալփը եւ միւսները կ’երազէին բոլոր թուրքերուն միաւորումը մէկ միապետի գլխաւորութեամբ, որ կրնար ետ բերել Աթիլլայի, Ճէնկիզխանի եւ Լենկթիմուրի ժամանակները:

Վերոնշեալ երազներն իրականացնելու համար, այդ անուններուն հետեւած են ուրիշներ, որոնք մինչեւ օրս աւելի կազմակերպուած եւ թշնամական ու ատելութեամբ կը շարունակեն իրենց նախնիներու երազը իրականացնել: Այդ անուններէն կ’արժէ նշել՝ Նիհալ Աթսըզ, Ալփարսլան Թիւրքէշ, Հայտար Ալիեւ, Տողու Փերինչեք, Ապուլֆազ Էլչիպէյ, Ռեճէփ Թայիփ Էրտողան, Մուհսին Եազըճըօղլու, Իլհամ Ալիեւ, Մերալ Աքշեներ եւ ուրիշներ:

Ներկայ ուսումնասիրութեան մէջ ներկայացուցած ենք այն վտանգներէն մէկը, որ գոյութիւն ունի մեր տարածաշրջանին եւ կը սպառնայ ո՛չ միայն Հայաստանի եւ հայութեան ազգային անվտանգութեան, այլ նաեւ տարածաշրջանի երկիրներուն՝ Սուրիոյ, Իրանի եւ Իրաքի: Բոլորս արդէն ականատես ենք թէ ինչ տեղի կ’ունենայ Սուրիոյ եւ Իրաքի մէջ կամ այլ տեղեր:

ՀԱՄԱԹՈՒՐՔԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ-ՀԱՄԱԹՈՒՐԱՆԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ ՍԵՐՄԱՆՈՂ ԹՈՒՐՔ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՕՍՆԵՐՈՒ ԽՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐՈՒ ԷՈՒԹԵԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳՐՈՒՄԸ

Համաթուրքականութիւնը (փանթուրքիզմ: Թրքերէն՝ Türkçülük), ծայրահեղ ազգայնական գաղափարախօսութիւն է, որուն հիմքը՝ թրքալեզու ժողովուրդներու մէկ ազգ ըլլալու եւ թուրքերու գլխաւորութեամբ անոնց մէկ պետութեան մէջ միաւորելու գաղափարն է:
Հետազօտական գրականութեան մէջ «փանթիւրքիզմ» բառեզրը կ’օգտագործուի թրքալեզու ժողովուրդներու քաղաքական, մշակութային եւ էթնիկ միասնութեան գաղափարները նկարագրելու համար: Թուրանականութիւնը համաթուրքականութեան սերտօրէն կապուած շարժում է, բայց աւելի լայն հասկացութիւն է, քանի որ թուրքականութիւնը (թուրքիզմ) կը վերաբերի միայն թրքական ժողովուրդներուն: Թուրանիզմը ցեղապաշտ, ազգայնամոլ, հետադիմական, ֆաշիստական շարժում է:
Համաթուրքականութիւնը կազմաւորուած է 19-րդ դարու երկրորդ կէսին: Օսմանեան կայսրութեան թուլացման զուգընթաց՝ 19-րդ դարու մէջ, սկսաւ ձեւաւորուիլ համաթուրանական գաղափարախօսութիւնը, որ ուղղուած էր թրքալեզու ժողովուրդներու համախմբումը մէկ պետութեան՝ Մեծ Թուրանի ներքեւ:

Այս վարդապետութիւնը, իբրեւ մշակութային եւ դիւանագիտական հոսանք, հիմնականօրէն ի յայտ եկաւ 1880-ական թուականներուն, Ատրպէյճանի թրքական մտաւորականներու շրջանակին մէջ (այն ժամանակ՝ Ռուսական կայսրութեան մաս մը) եւ Օսմանեան կայսրութեան մէջ (ժամանակակից Թուրքիա): Ան կը նախատեսէր միացնել Օսմանեան կայսրութիւնը ու Ռուսական կայսրութեան, Իրանի, Չինաստանի եւ Աֆղանստանի թրքախօս հատուածները:

Համաթուրքականութիւնը գաղափարական, քաղաքական եւ մշակութային շարժում է, որ ուղղուած է թրքական բոլոր ժողովուրդներու միաւորումին, համարեայ մինչեւ թրքական պետութիւններու դաշնակցութեան ստեղծելուն՝ հիմնուած ազգային ինքնութեան վրայ:

Համաթուրքականութիւն-համաթուրանականութիւն շարժումը սկսաւ Ղրիմի թուրքերու շրջանակին մէջ, որոնք սկիզբը կը ձգտէին միանալ Օսմանեան կայսրութեան թուրքերու հետ:

Այնուամէնայնիւ, թրքական գաղափարախօսութեամբ զբաղուող յետազօտողներն ու քաղաքական գործիչները այս բառեզրերը օգտագործած են որպէս հոմանիշներ շատ աղբիւրներու եւ գրականութեան աշխատութիւններու մէջ: Թէեւ թրքական ժողովուրդներէն շատերը կը կիսեն պատմական, մշակութային եւ լեզուական արմատներ, համաթուրքականութեան քաղաքական շարժումի վերելքը 19-րդ եւ 20-րդ դարերու երեւոյթ է:

Համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան յայտնի գաղափարախօսներէն էին Ահմետ Աղաեւը, Եուսուֆ Աքչուրան, Զիյա Կէօքալփը, Ֆուատ Քոփրիւլուն եւ ուրիշներ:

Համաթուրքականութեան հիմնադիր եւ խոշորագոյն գաղափարախօս Եուսուֆ Աքչուրա, 1904-ին Գահիրէի «Թուրք» թերթին 24-րդ, 26-րդ եւ 27-րդ թիւերու մէջ (14 Ապրիլ, 28 ապրիլ, 5 մայիսի 1904 թ.) կը հրապարակէ «Երեք քաղաքական համակարգ» («Üç tarz-ı siyaset») խորագրով ծրագրային ծաւալուն ազդեցիկ յօդուածը , որ համաթուրքական ազգայնամոլութեան առաջին դրսեւորումն էր: Այս յօդուածը հետագային գիրքի ձեւաչափով լոյս տեսաւ:

Աքչուրա, այս աշխատութեան մէջ կը պաշտպանէ թուրքիզմը, օսմանիզմի եւ իսլամիզմի դէմ: Ան կը պնդէր, որ օսմանցիներու կողմէ հովանաւորուող գէրխորհրդարանական միութիւնը անիրատեսական էր: Համաիսլամական տեսակը առաւելութիւններ ունէր, բայց մահմետական բնակչութիւնը կը գտնուէր գաղութային տիրապետութեան տակ, որ դէմ էր միաւորումի: Ան եզրակացուց, որ էթնիկ թուրք ժողովուրդը կը պահանջէ ազգային ինքնութեան զարգացում, համաթուրքական կայսրութիւնը կը հեռանայ Պալքաններէն եւ Արեւելեան Եւրոպայէն դէպի Կեդրոնական Ասիա: «Երեք քաղաքական համակարգ» գիրքի առաջին հրատարակութիւնը բացասական արձագանգ ունեցաւ, բայց ան աւելի ազդեցիկ դարձաւ 1911 թուականին Կ.Պոլսոյ մէջ իր երրորդ հրատարակութեամբ: Օսմանեան կայսրութիւնը զիջած էր իր ափրիկեան տարածքը Իտալիոյ եւ շուտով կը կորսնցնէր Պալքանները, իսկ համաթուրքական ազգայնականութիւնը դարձաւ առաւել իրագործելի (եւ հանրաճանաչ) քաղաքական ռազմավարութիւն:

«Թուրք եուրտու» («Türk Yurdu», Թրքական հայրենիք) ամսագիրը հիմնադրուած է 1911-ին Աքչուրայի կողմէ: Ամսագրի անունը կը կրէ համանուն Ընկերութեան անունը: Այս Ընկերութիւն կը գործէր թրքական գրականութեան ճամբով: Այս, ժամանակի ամենակարեւոր թրքական հրատարակութիւնն էր, որուն մէջ Ռուսաստան ապրող թուրքերու այլ աքսորեալներու հետ միասին՝ Աքչուրան փորձեց գիտակցութիւն ներշնչել աշխարհի բոլոր թրքական ժողովուրդներու մշակութային միասնութեան մասին: Այս ամսագրի աշխատակիցները Աքչուրայի գլխաւորութեամբ կ’աշխատէին մաքրել թրքերէն լեզուն արաբական բառերէ, զայն զուտ մոնկոլական լեզուի մը վերածելու համար: Թուրք Եուրտուի անդամներուն պարտականութիւնն էր ընդդիմանալ բոլոր այն գրողներուն, անոնք ըլլային թուրք կամ ոչ թուրք, որոնք չէին բաժներ իրենց տեսակէտները, չէին հրատարակեր ազգայնական գիրքեր, խանդավառ հիմներ եւ չէին ուսուցաներ հին թուրանեան պատմութիւնը յայտարարելով, թէ թուրքերը, ազգերու մէջ ընտրեալ էին եւ ճակատագրով կոչուած իշխելու միւս ազգերուն վրայ:

Աքչուրայի այս աշխատութիւնը իր խորութեամբ ու բազմակողմանիօրէն շարադրելու առումով համաթրքութեան բոլոր հիմնադրոյթները բնականաբար ամբողջական պիտի չըլլար: Այդ խնդիրը լուծած է համաթուրքութեան խոշոր տեսաբան Զիյա Կէօքալփը իր «Թուրքիզմի հիմունքները» աշխատութեան մէջ:

Զիյա Կէօքալփ Եուսուֆ Աքչուրայի եւ ուրիշներու հետ թուրանականութեան շարժումին առաջին ջատագովներէն եւ քարոզիչներէն եղած է. շարժումը անոնց ստեղծած մտաւորական շարժումով սկսած է տարածուիլ թուրանական ժողովուրդներու ցեղային գիտակցութիւն արթնցող գրականութիւն եւ քարոզչութիւն «Թուրք եուրտու» (թուրք հայրենիք) եւ «Կենչ քալեմլեր»-ի (երիտասարդ գրիչներ) միջոցով:

Կարեւորութեամբ պէտք է ընդգծել, որ Զիյա Կէօքալփ ծագումով քիւրտ է, դաւաճանեց իր ազգին եւ եղաւ համաթրքութեան հիմնադիրներէն մէկը: Թուրքէ աւելի թրքացած թրքութեան հիմնադիրն ու համաթուրանականութեան տեսաբանը իր աշխատանքներէն մէկուն մէջ կը գրէ. «Հեռանկարի մէջ` համաթուրքութեան նպատակը Թուրանի ստեղծումն է»: Թուրքիզմի իսկական սպառնալից բնոյթը կը բացայայտէ Զիյա Կէօքալփի կարգախօսը, «պիւթիւն թուրքլէր պիր օրտու» (բոլոր թուրքերը մէկ բանակ են):

Զիյա Կէօքալփը սահմանեց համաթուրքութիւնը, որպէս մշակութային, ակադեմական, փիլիսոփայական եւ քաղաքական հայեցակարգ, որ կը պաշտպանէ թուրք ժողովուրդներու միասնութիւնը:

Այդպէս կը մտածէին համաթուրանականութեան գաղափարախօս՝ Զիյա Կէօքալփին հետեւող համաթուրանական գաղափարախօսները, որոնք կը գործէին ամէն կողմէ միացած նոյն բաղձանքով եւ նոյն թելադրութիւններով: Նոյնիսկ անոնց յաջորդները քալեցին այդ ուղիէն եւ չթերացան իրագործելու իրենց առաջնորդին մտայղացումը:

Ճէլալ Նուրի պէյի հրապարակած «Թարիխը Թէտէննիաթը Օսմանիէ» («Օսմանեան անկման պատմութիւնը») խորագիր կրող օսմաներէն գիրքը, զոր հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, իրաւաբան, Մեծ եղեռնի զոհ, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ Յարութիւն Շահրիկեան (Ատոմ), Նիտրա (1860-1915) թարգմանած է՝ «Օսմանեան կայսրութեան անկման պատմութիւնը» խորագրով:

«Օսմանեան Կայսրութեան անկման պատմութիւնը» գիրքին մէջ Ճելալ Նուրին կը գրէ. «Աշխարհի մէջ ոչ մէկ ազգ չկայ, ոչ մէկ ազգ չի գտնուիր, որ ունենայ այնպիսի վերի խաւեր, որոնք թուրքերու չափ ուրիշ ազգերու եւ ցեղերու հետ իրենց արիւնն ու ցեղը միացուցած ըլլան… Օսմանեան թուրքերու կազմած ազգը, ուրիշներու հետ չհամեմատուած աստիճան խառնուրդ ըլլալով, անոր անդամները ապականութեան յարած են, խաթարած են իրենց տոկունութիւնն ու ինքնութիւնը՝ հետեւաբար առաջ եկած է այժմեայ վիճակը… Թուրքերը ձուլելու շատ աշխատանք թափեցին… Թուրքերը իրենց հաւաքած մանուկները մահմետականացուցին, բոլոր ենիչերիները ձուլուած, թրքացած քրիստոնեաներ էին… Լեզուի մէջ ձուլում կը տեսնենք… ինչո՞ւ միայն լեզուական ձուլում եղած է ու կրօնականը, ազգայինը չէ եղած (այսինքն՝ ազգայինի հիմնական ցուցիչը կրօնականն էր – Ա.Գ.): Այս պարագաները քննել դժբախտաբար մեր կարողութեան սահմանի մէջ չէ: Անատոլուի նահանգներուն մէջ բնակուող, այն եւս ոչ թէ ցիր ու ցան, այլ խմբովին ապրող յոյները իրենց լեզուն մոռցած, բոլորն ալ թուրքերէն կը խօսին ու կ’աղօթեն… Նոյնպէս հայերու մէկ կարեւոր մասը միայն թուրքերէն կը խօսի, հայ լեզուն միայն նոր կ’ընդհանրանայ. «հինէն թրքերէնը հայերու ընդհանուր լեզուն էր»… Ընդհատումի շրջան մը չանցուած կամ նոր ազգերու եւ ժողովուրդներու հետ իրենց արիւնը չխառնող հին ազգերը դժուարութեամբ կը վերնանորոգուին… Արդ, ամբողջ Արեւելքը մեծ յոգնութեան մը, թմրութեան մը մէջ կը գտնուի: Այս ազգերուն մէջ եթէ կայ չյոգնած եւ մաքուր արիւնով ազգերու հետ միանալով իր արիւնը մաքրագործուած ազգ մը, ան ալ թուրք ազգն է… Ճաբոնական պետութիւնն ու ազգը թէեւ ամբողջովին ընդունեց եւրոպական քաղաքակրթութիւնը, բայց իր անհատականութեան, ցեղին եւ արիւնին մէջ պատռուածքներ, խանգարումներ չէր ունեցեր, այդ պատճառով ալ Երկնային արեգակի պետութեան մարդիկը յաջողեցան իրենց նախաձեռնութեան մէջ» :

Արդարեւ, Ճէլալ Նուրի պէյ լայն մտքերով, հռոմէական եւ Բիւզանդական կայսրութեանց ու ֆրանսական Մեծ Յեղափոխութեան օրինակներով՝ իր քննադատութիւնները հիմնաւորելու աշխատելով հանդերձ, չկրնալով Ժէօն Թրքութեան ազգայնամոլական նախապաշարումներէ ազատուիլ, ինկած է հակասութեանց մէջ, եւ կարծած է թէ վերածնութիւնը կարելի է գլուխ բերել զինուորական քաղաքակրթութեամբ եւ ձուլումի քաղաքականութեամբ:

Համաթուրքականութեան-համաթուրանականութեան վարդապետութիւնը քարոզող թուրք մտաւորականութիւնն ու ղեկավարութիւնը այսպիսով կրցաւ ներարկել իրենց ցեղապաշտ, ազգայնամոլ ու յատկապէս հայատեաց դրսեւորումները թրքացեղ ժողովուրդներու վրայ: Այդ իսկ պատճառով ալ թուրքերը միշտ եւ ամէն տեղ, ուր առիթ գտած են, ամենայն հարազատութեամբ յայտարարած են իրենց ցեղապաշտական քաղաքականութիւնը իրականացնելու համար «Մեծն Թուրան»-ի (պետութիւն, որ պիտի երկարի Պոսֆորէն մինչեւ Ալթայ) ծրագիրը: Ինչպէս անցեալին զիրենք ծնած ցեղասպան նախահայրերը արդէն իրագործած էին առաջին հիմնական նպատակը` հայասպանութիւնը: Ի զուր տեղ չէ, որ Թուրքիոյ Իթթիհատի հայաջինջ ծրագիրը տառացիօրէն գործադրող, ներքին գործոց նախարարը եւ ոճրագործը` Թալեաթ, յաջողած էր պարծենալ. «Ես Հայկական հարցը լուծելու համար երեք ամսուան մէջ ըրի աւելին, քան Համիտ` 30 տարուայ ընթացքին…» : Ուստի, կը մնար շարունակել պայքարը եւ այդ, յանուն համաթուրանականութեան:

Ստորեւ տրուած քանի մը թուրք քաղաքական գործիչներու արտայայտութիւնները շատ յստակ ցոյց կու տան, որ կան համաթրքութեան ներկայացման երկու տարբերակներ, որոնք զուգահեռաբար կը տանին նոյն տեղը, դէպի թուրքականութիւն` համաթուրանականութիւն եւ վերջապէս հայկական հարցի խեղաթիւրում, Հայ դատի գերեզմանում: Հետեւաբար` կը տեսնենք ուղղակի հայ ժողովուրդի հանդէպ թշնամական վերաբերմունքը, որուն պատճառ պիտի ըլլայ Հայոց ցեղասպանութեան իրագործումը եւ հայկական հողերու բռնագրաւումը ու մշակութային յուշարձաններու ոչնչացումը, ըլլայ ան Արեւմտեան Հայաստանի կամ Նախիջեւանի ու Ղարաբաղի (անշուշտ ԼՂՀ-ի անկախութենէն առաջ):

Արիւնարբու իթթիհատականները, համաթուրանականութեան գաղափարախօսութեամբ համակուած, հայկական զանգուածային տեղահանութիւններու եւ ջարդերու միջոցաւ ճամբայ հարթած էին…: Արդ, Հայոց ցեղասպանութիւնը որդեգրելու նախնական գաղտնի ժողովներու եւ որոշումի մասին թուրք լրագրող Մեվլան Զատէ Րիֆաթ (1872-1950), որ մասնակցած էր «Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն» կուսակցութեան գաղտնի ժողովներուն եւ քաջատեղեակ էր կուսակցութեան գործունէութեան, գրած է «Թրքական յեղափոխութեան ներքին ծալքերը» աշխատութիւնը (1929, արաբատառ թրքերէն, անաւարտ): Մեվլան Զատէի այս երկը լիովին կը բացայայտէ եւ երեւան կը հանէ երիտ-թուրքերու կառավարութեան որդեգրած ցեղասպանութիւնը, արեւմտահայերը տեղահանելու եւ կոտորածներ կազմակերպելու պատճառներն ու կանխամտածուած բնոյթը, մասնաւորապէս հայերու ցեղասպանութիւնը իրագործելու համար «Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն» կուսակցութեան ստեղծած «Թէշքիլաթը մահսուսէ», յատուկ կազմակերպութիւն, Պէհաէտտին Շաքիրի անմիջական տրամադրութեան տակ, ղեկավարութեամբ` Սուլէյման Պէյի (Կեդրոնը` Կ.Պոլիս) կատարած բռնութիւններն ու ջարդերը, որպէսզի Թուրքիոյ ճամբան բացուի դէպի Թուրան: Արդարեւ, կարեւոր նկատեցինք միայն յիշեցնել այս լրագրողն ու իր խիստ կարեւոր քանի մը յուշերը, որոնք ամփոփուած են «Օսմանեան յեղափոխութեան մութ ծալքերը եւ Իթթիհատի հայաջինջ ծրագիրները» գիրքին մէջ:

1915-ի սկիզբներուն, երիտ-թուրքերու Կեդր. Կոմիտէի գաղտնի նիստը Թալեաթի նախագահութեամբ գումարուած, որոշեց Արեւմտահայութեան տեղահանութեան եւ բնաջնջումի յստակ ձեւերը, այս նիստին մեծն ճիւաղ` տոքթ. Նազիմ, խօսք առնելով կ’ըսէ.

«…այս ժողովին մէջ քանիցս խօսած եմ եւ հիմա կը կրկնեմ. եթէ այս մաքրագործումը ընդհանուր եւ վերջնական պիտի չըլլայ, օգուտի տեղ վնաս կը բերէ. պէտք է հայ ազգը արմատախիլ ըլլայ, մեր հողին վրայ անհատ մը անգամ չմնայ, հայ անունը մոռցուի: Հիմա պատերազմի մէջ ենք, ասկէ յարմար առիթ չի գտնուիր, մեծ պետութեանց միջամտութիւնը եւ թերթերու բողոքի ձայնը նկատելի իսկ չի կրնար ըլլալ, ըլլալու պարագային խնդիրը կատարուած իրողութիւն մը կը դառնայ եւ կը փակուի. այս անգամուան իրողութիւնը բնաջնջումի գործողութիւն մը պիտի ըլլայ, հայերէն անհատ մը իսկ չմնալու պայմանաւ, բնաջնջումը անհրաժեշտ է» :

Նոյն նիստի ընթացքին, կոմիտէի մէկ այլ անդամը` Խոճա Շէյխ Ուլ Իսլամ Հասան Ֆէհմին իր ելոյթի ընթացքին կ’ըսէ, որ մարգարէն ըսած է «ամէն վնասակար բան պէտք է անհետացուի»: Ուստի, քանի որ հայերու վնասը փաստուած է, … անոնց մէկ անհատն իսկ ողջ չձգելու պայմանաւ բնաջնջումը օրինական է. նոյնիսկ պատրաստ եմ առ այդ քարոզելու….

երախտագիտութեամբ կը խօսիմ. ես ազատութեան շնորհիւ երեսփոխան եմ. 50 հազար իսլամական կրօնական ուսանողութիւնը կը ներկայացնեմ….: Ասացուածին համաձայն` ծեր, երեխայ, կին, անկարող նկատի չեն առնուիր եւ բոլորը կը բնաջնջուին: Ես բնաջնջումի դիւրին ձեւ մը կը խորհիմ, ներեցէք որ պարզեմ. հիմա պատերազմի մէջ ենք, հայերու զէնք վերցնելու կարող երիտասարդները պատերազմի առաջին գիծը կը ղրկենք, հոն դիմացէն ռուսերուն, իսկ ետեւէն մեր կողմէն մասնաւոր կերպով ղրկուած ուժերուն կրակին մէջ կ’առնենք եւ կը բնաջնջենք. իրենց տունը մնացող տկար ու ծեր, կին ու երեխայ տարրերուն համար ալ կը հրամայենք եւ մեր հաւատացեալները կը մաքրեն ինչքերնին, կը կողոպտեն, աղջիկները կ’առեւանգեն: Այս միջոցառումը յարմար կը տեսնուի»: Շէյխ Ուլ-Իսլամ Հասան Ֆէհմին, հետագային իր հռչակաւոր ֆէթուէով գազան ժողովուրդը պիտի հրաւիրէր Ճիհատ»ին (Սրբազան Պատերազմ Յանուն Աստուծոյ): Այս երկխօսութեան ընթացքին, Գարա Քէմալ ինքզինք իսլամ նկատող, պարծանքով կը բացագանչէր. «Ապրի՛ս, Խոճա, տեսա՞ք ընկերներ, մեզի վայել կրօնապետը» :

Այստեղ անմիջապէս, ուշադրութեան կ’ուզենք յանձնել նոյն կրօնքի պատկանող անձերու վերաբերմունքը, մասնաւորապէս յատկանշական է բնականաբար ասպնջական արաբ ժողովուրդի, թէ՛ կրօնքի առումով եւ թէ՛ արաբական ազնիւ բնաւորութեան, զգացումներու, որպէս արտայայտութիւն: Առ այդ, ՄԷՔՔԷԻ իշխան Շէրիֆ Հուսէյնը (Յորդանանի ներկայ թագաւորը, Շէրիֆ Հուսէյնի ծոռն է), նոյեմբեր 1916-ին, հետեւեալ խօսքերը պիտի արտասանէր. «Հայերուն վրայ գործադրուած վայրագութիւնները իսլամի սուրբ օրէնքը կրնայ միայն դատապարտել», սոյն արտայայտութեան համար կը կարծենք որ աւելի մեկնաբանութեան կարիքը չկայ:

Յատկանշական է նաեւ, Իթթիհատական պարագլուխներէն տոքթ. Նազըմի համաթրքութեան մոլեռանդութեամբ լիցքաւորուած արտայայտութիւնները. «Ես թրքութիւնը կենդանացնելու համար ձեզի ընկեր, եղբայր եղայ, ես թուրքին, միայն թուրքին ապրիլը, այս հողին վրայ անկախ իշխող մը ըլլալը կը փափաքիմ: Ոչ թուրք տարրերը թող ջնջուին, ո՛ր ազգութեան եւ ո՛ր կրօնին ալ պատկանած ըլլան: Այս երկիրը (Թուրքիան) ոչ թուրք տարրերէն մաքրել պէտք է: ԿՐՕՆԸ ԻՄ ՔՈՎՍ ՈՉ ՄԷԿ ԱՐԺԷՔ ՈՒՆԻ, ԻՄ ԿՐՕՆՍ ԹՈՒՐԱՆՆ Է :

Նոյն ժողովին կրկին անգամ տոքթ. Նազըմը կարծես Թուրանի իրականացման աւետիսը կու տար իր թուրք ժողովուրդին` ըսելով. «Ո՜վ թուրք, կը տեսնեմ որ բախտիդ արեւը պիտի ծագի. Թուրանի ճամբան բացուելով լոյսերը աչքերը պիտի շլացնեն» :

Համաթուրանական ծրագրին հետեւողներէն եւ ընդհանրապէս մարդկութեան եւ Աստուծոյ բնաւ հաւատք ու սէր չունեցող, նոյնպէս իթթիհատականի պարագլուխներէն տոքթ. Պէհաէտտին Շաքիր, այդ գաղտնի ժողովին իր խօսքերով երեւան պիտի հանէ թուրքիզմի իսկական դիմագիծը, որ իսլամութիւնը պարզապէս միջոց մըն էր թուրք ժողովուրդը համախմբելու եւ աւելին, թուրք ժողովուրդը ազգ ըլլալէն ետք ինչո՞ւ չէ նաեւ յատուկ կրօն մըն ալ ստեղծելու շնորհքը: Կը կարծենք որ այդ մէկը լաւ ձեւով կը վկայեն տոքթ. Շաքիրի խօսքերը. «Մովսէսի պէս թշուառական մը, Յիսուսի պէս պարապ մարդ մը եւ Մուհամմէտի պէս որբ մը աշխարհին վրայ երբ կրցած են մէյ մէկ կրօններ հիմնել, ինչո՞ւ մեզի պէս կամքի տէր մտաւորականներ Թուրանի կրօնը չհիմնենք եւ չընդհանրացնենք» :

6 օգոստոս 1914-ին Թուրքիոյ եւ Գերմանիոյ միջեւ կնքուած պայմանագրի (երկրորդ: Առաջինը` 2 օգոստոս) վեցերորդ յօդուածով` «Գերմանիան կ’օգնէ Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան սահմանները շտկել այնպէս, որ Թուրքիոյ համար ապահովէ անմիջական շփում Ռուսաստանի մէջ բնակող մահմետական ազգաբնակչութեան հետ»: Այս պայմանագրով, Գերմանիան իր համաձայնութիւնը պիտի տար Թուրքիային օգնելու` անոր համաթրքական ծրագիրի իրականացումին համար:

12 հոկտեմբեր 1914-ին Կ.Պոլսոյ գերման դեսպան Հանս Ֆրայհէր ֆոն Վանկենհայմ (1859-1915) մասնաւոր տեսակցութիւն մը կ’ունենայ Էնվէր Փաշայի հետ, համոզելով զայն, որ Թուրքիան անմիջապէս պատերազմի մէջ մտնէ: Ուստի Էնվէր գերման դեսպանէն բաժնուելէն ետք, անմիջապէս իթթիհատի պարագլուխները եւ վարչապետ Սայիտ Հալիմ փաշան (1863-1921) Կեդրոն հրաւիրելով եւ պատերազմական նախարարի հանգամանքով կը պահանջէ, որ Գերմանիոյ հետ զինակցութիւն կնքելու համար շուտով որոշում տըրուի: Յիշեալ նիստին Էնվէրի ունեցած համաթրքութեան ելոյթի մասին Մէվլան Զատէ իր յուշերուն մէջ կը գրէ, որ Էնվէրը ապացուցելու համար, որ Թուրքիոյ անհրաժեշտ է մասնակցիլ պատերազմին Գերմանիոյ կողքին, կը մատնանշէր հետեւեալը.

«Ընկերներ, Պատերազմական կացութիւնը փափուկ է: …Որոշ է որ Անգլիա եւս պիտի չկրնայ Եգիպտոսը պաշտպանել. Գերմանիա համաձայն է որ Եգիպտոսը, Կովկասը վերագրաւենք եւ նոյնիսկ Պարսկաստանն ալ գրաւենք եւ կարելիութիւն ստեղծուած է, որ այդ երկու կողմերը զինուորական պտոյտով մը մտնենք: Այս կերպով, տարակոյս չկայ, որ մենք պիտի կրնանք Թուրանի ճամբան բանալ եւ թուրք միութիւնը ապահովել» :

Թուրանական գաղափարի ամէնէն հարազատ օրինակներէն մէկն է նաեւ թուրք բանակի հրամանատար Վէհիպ փաշայի (1877-1940) խօսքերը` ուղղուած հայկական պատուիրակութեան, Պաթումի (Աճարիոյ մայրաքաղաք) խորհրդաժողովի ընթացքին, մայիս 1918-ին, «Դուք կը տեսնէք, որ ճակատագիրը կը քաշէ Թուրքիան արեւմուտքէն արեւելք: Մենք հեռացանք Պալքաններէն, կը հեռանանք նաեւ Ափրիկէէն, բայց մենք պէտք է տարածուինք դէպի արեւելք, հոն է մեր արիւնը, մեր կրօնքը ու մեր լեզուն: Եւ ասիկա տարերային ձգողութիւն ունի, մեր եղբայրները Պաքու, Տաղստան, Թուրքիստան եւ Ատրպէյճան են: Մենք պէտք է ճամբայ ունենանք դէպի հոն: Եւ դուք` հայերդ, կանգնած էք մեր այդ ճամբուն վրայ:

Պահանջելով Վանը` դուք կը փակէք մեր ճամբան դէպի Պարսկաստան: Պահանջելով Նախիջեւանն ու Զանգեզուրը` դուք արգելք կը դառնաք մեզի իջնելու Քուրի հովիտը եւ երթալու Պաքու: Կարսն ու Ախալքալաքը կը փակեն մեր ճամբան դէպի Ղազախ ու Գանձակ: Դուք պէտք է մէկ կողմ քաշուիք եւ մեզի ճամբայ տաք: Ահա թէ ո՛ւր է մեր հիմնական վէճը: Մեզի պէտք են երկու լայն ճամբաներ, որոնք հնարաւորութիւն տան մեր բանակներուն առաջ շարժելու եւ պաշտպանուելու: Մէկ ճամբան` Կարս-Ախալքալաք-Բորչալու-Ղազախն է, որ կը տանի դէպի Գանձակ, միւսը կ’երթայ Շարուր-Նախիջեւան- Զանգեզուրով Կուրի հովիտը: Դուք կարող էք մնալ անոնց մէջտեղը, այսինքն` Նոր-Պայազիտի (այժմ` Կամօ) եւ Էջմիածնի շուրջը» :

Իսկ Պոլսոյ մէջ կատաղի վէճեր տեղի ունեցած են Երիտասարդ Թուրքերու կոմիտէին մէջ այն մասին, թէ ո՛ր աստիճան նպատակայարմար է Կովկասի մէջ պահպանել հայկական պետութիւն մը: Այս հարցով 1918-ի աշնան, Ազիզ պէյ Թալեաթ փաշա Ալեքսանդր Խատիսեանի կը պատմէ ըսելով, որ Էնվէր փաշան կը գտնէր, որ քանի որ հայերը եղած են եւ պէտք է միշտ ըլլան մեր թշնամիները ու հանգիստ պիտի չթողուն մեր Անատոլուի նահանգները, աւելի լաւ է, որ հիմնապէս բնաջնջուին անոնք նաեւ Կովկասի մէջ, ինչպէս եղած են Թուրքիոյ մէջ: Իսկ փոքրիկ Հայաստան մը Կովկասի մէջ պատճառ պիտի դառնայ, որ միշտ ձգտի ընդարձակելու իր սահմանները եւ դառնայ յաւիտենական վտանգ Թուրքիոյ համար: Իսկ Թալեաթ, Էնվէրի պատասխանած է, որ այդ ծրագիրը անկարելի ծրագիր մըն է թէկուզ այն պատճառով, որ այսպէս թէ այնպէս երկու միլիոնի չափ ողջ մնացած հայեր կան այժմ եւ անհնար է զանոնք բոլորն ալ ոչնչացնել, ուստի աւելի լաւ է, որ անոնց գոհացում տրուի, որովհետեւ եթէ նոյնիսկ 100.000 հայեր մնան աշխարհի երեսին, մեզի հանգիստ պիտի չտան երբեք: Եւ վերջապէս, փոքրիկ Հայաստան մը ստեղծելով մենք լուծած կ’ըլլանք հայկական հարցը եւ այդպէս կը ներկայանանք հաշտութեան միջազգային խորհրդաժողովին : Այս ամբողջ երկխօսութիւնը, որ տեղի կ’ունենայ Խատիսեանի եւ Թալեաթ փաշայի միջեւ, արդէն մեծ վկայութիւն մըն է փոքրիկ Հայաստան մը թողելով հայերուն` ճամբայ բանալ դէպի արեւելք, արիւնակից եղբայրներուն դէպի Թուրան:

Քազըմ Քարապեքիր առիթով մը կը գրէ, որ Էնվէր փաշան «Մշտապէս կլանուած էր մտքով մը, ձգտումով մը` ստեղծել «Թուրան»: Ըստ անոր, ան կը պնդէ, որ իբր թէ ինքը միշտ Էնվէրին մատնանշած է Թուրքիայի համար այդ ուղիով ընթանալու վտանգաւոր ըլլալը: Այս ուղղութեամբ Էնվէր կ’ըսէ. «Ես նոյնպէս կ’աշխատէի… անոր մէջ համոզել նաեւ ներքին գործերու նախարար Թալաաթ պէյը… Պատերազմի ժամանակ ես իմ պետերուն կ’ապացուցէի, որ պայքարը Թուրանի համար վտանգաւոր է, սակայն իմ բոլոր ջանքերն ապարդիւն անցան»:

«Իմ պաշտօնական դիմումներուն կը պատասխանէին, որ հայրենիքի ապագայի համար ծայրայեղօրէն անհրաժեշտ է, որպէսզի Թուրքիային միացուի Կովկասեան Ատրպէյճանը` Նախիջեւանի հետ միասին» :

Եուսուֆ Աքչուրա Օղլու, 29 յունուար 1920-ին, Պոլսոյ համալսարանին մէջ հաւաքի մը ընթացքին, ակնարկելով Հայաստանի Հանրապետութեան, շռնդալից խօսքեր կ’արտասանէր. «Պէտք է ոչնչացնել Հայաստանը, զոր դաշնակիցները կ’ուզեն իբր թումբ կանգնեցնել երկու եղբայր հատուածներուն` Անատոլուի եւ Կովկասի թրքութեան միջեւ…» : Կարծէք թէ, երբեք Հայաստան Աշխարհ մը գոյութիւն չէ ունեցած երկրի երեսին, մօտ 300.000 ք.մ. տարածութեամբ:

Աքչուրա, այլ առիթով մը առանց բառերը ծամծմելու եւ դարձդարձիկ արտայայտութիւններ կատարելու, առիթով մը ահազանգ հնչեցուցած էր, թէ «Փանթուրանակութեան ճանապարհը գրեթէ զերծ է բոլոր խութերէն, որոնց կը բախին օսմանցիութիւնն ու համաիսլամութիւնը: Համաթուրանականութիւնն ուղղուած է առաւելապէս Ռուսաստանի դէմ, որ թէեւ մեծ, բայց անյաղթելի չէ»:

Զարեւանդ իր «Միացեալ անկախ Թուրանիան» գրքին մէջ շատ լաւ ձեւով պիտի մեկնաբանէր, որ փանթուրանիստ Մուսաւաթը կ’ուզէ լրացնել փանթուրանիստ Իթթիհատի գործը… հետեւաբար` Թուրքիոյ թրքացումէն վերջ կարգը եկած էր Կովկասը թրքացնելու :

Թուրքիայի հանրապետութեան հիմնի հեղինակ Մեհմէտ Աքիֆ Էրսոյը, որու հայրը ալպանացի էր, իսկ մայրը պուխարիացի, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքին «Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն» կուսակցութեան գաղտնի սպասարկութեան «Թեշքիլաթը մահսուսէ»-ի կողմէ Պերլին ուղարկուեցաւ, Գերմանիոյ կողմէ գերի բռնուած թուրքերու մասին մանրամասն տեղեկութիւններ հաւաքելու:

Մեհմէտ Աքիֆ, որ իր գրութիւններով նորութիւն բերաւ Թուրքիոյ հանրապետութեան գրականութեան մէջ, թուրքիզմի երազներու իրականացման համար, որպէս արդիւնք, միշտ օրինակ տուած է իտեալ ըլլալու, իտեալ մրջիւնի հետեւեալ հեքիաթը, մրջիւնը կ’որոշէ Մեքքէ երթալ: Անոր կը հարցնեն «Դուն ինչպէ՞ս կը կարողանաս քու թաթերով Մեքքէ հասնիլ»: Մրջիւնը կը պատասխանէ. «Եթէ չհասնիմ հոն, ապա կը մեռնիմ ճանապարհին»: Այսինքն` իւրաքանչիւր թուրք, պէտք է հպարտ ըլլայ, որ կ’երթայ Մեծ Թուրքիա, բնականաբար Մեհմէտ Աքիֆ, հոս նկատի ունի «Մեծն Թուրանիա» ստեղծելու տեսիլքը եւ հնարաւորութիւն ունի մեռնիլ անոր համար, ինչ որ կ’ուզէ մրջիւնի բերնով ըսել: Իսկ ազգայնականութեան համար Աքիֆ կը գրէ, որ «մենք ալ ժամանակին ազգ մըն ենք եղեր, ան ալ ի՞նչ ազգ, աշխարհ եկած ենք ու աշխարհի ժողովուրդին սորվեցուցած ենք, թէ ի՞նչ է ազգայնականութիւնը»:

Համաթրքութեան մարմնացում եւ ցեղապաշտական նկրտումներով տոգորուած Մուսթաֆա Քեմալ, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքին Շեւքեթ Սիւրէյեայի` «Թուրք չե՞նք» հարցին «Քաւ լիցի» պատասխան տուած կովկասեան ճակատի օսմանեան զինուորներուն «Երջանիկ է ան, ով կ’ըսէ` թուրք եմ» գոչել տալը շատ ժամանակ չխլեց: Այս ծայրայեղական ճանապարհի ճարտարապետը՝ Քեմալ ապահովեց սոյն փոխակերպման երեք փուլը:

ա. «Ազգային ազատագրական պատերազմ»-ի` (նկատի ունի 1919-1922 թթ. թուրք-յունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են ազգային-ազատագրական /Türk Istiklâl Harbi, Millî Mücadele/-Ա.Գ.) տարիներուն, Անատոլիայի եւ Ռումելիի իսլամ բնակչութեան մեծ տէրութիւններու դէմ միաւորելու համար կրօնական արտայայտութիւններ օգտագործած են: Օրինակ` 1920 մայիս 1-ին «Ազգային մեծ ժողով»-ին դիմելով Մուսթաֆա Քեմալը ըսած է. «Խնդիրը մէկ անգամ եւս չկրկնելու խնդրանքով կ’ուզեմ անդրադառնալ մէկ-երկու կէտի. այստեղ ցանկալի եւ ձեր Բարձրագոյն խորհուրդը կազմած անձինք միայն թուրք, չերքեզ, քիւրտ, լազ չեն, բոլորին բաղադրիչ տարրը իսլամն է, անկեղծ հաւաքածոյ է…»:

բ. «Կրօնական» բնորոշումը կամաց-կամաց իր տեղը կը զիջի «քաղաքական» բնորոշումին: Նախ` 8 փետրուար 1921-ին «Ազգային մեծ ժողով»-ի անուանումին սկիզբը դրուեցաւ «Թուրքիա» բառը: «Թուրք» բառը Մուսթաֆա Քեմալը առաջին անգամ, որպէս «քաղաքական եզր» օգտագործեց 1922 թ. սեպտեմբեր 21-ին «Մեծ յաղթանակ»-ի ընթացքին կատարած յայտարարութեան մէջ: Մուսթաֆա Քեմալը խումբ մը ուսուցիչներու ըսաւ. «Երեք ու կէս տարի առաջ կ’ապրէինք, իբրեւ կրօնական համայնք… Այդ ժամանակէն ի վեր կ’ապրիենք, որպէս թուրք ազգ»:

Այն, թէ թուրք ազգը ինչ տարրերէ բաղկացած է, Մուսթաֆա Քեմալը ներկայացուց 1923 թ. մարտ 16-ին Ատանայի «Թրքական օճախ»-ի արհեստաւորական համայնքի հետ թէյի շուրջ ելոյթի ժամանակ. «Մեր ընկերները իրենց ելոյթներու ժամանակ ըսած են, թէ մեր Ատանայի մէջ առաւելութիւն ունեցող միւս տարրերը` ասոնք-անոնք, հայերը, զաւթած են մեր արհեստի օճախները` դառնալով երկրի տէր ու տիրական: Անկասկած, այս ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ զրպարտութիւն եւ լկտիութիւն: Հայերն այս բարեբեր երկրին մէջ որեւէ իրաւունք չունին: Երկիրը ձերն է` թուրքերունը: Այս երկիրը պատմութեան ընթացքին թուրք է եղած, հիմա թուրք է եւ թուրք ալ մնալու է…»:

Թէեւ այս ցեղապաշտական մօտեցումը աշխատեցան հաւասարակշռել 8 Ապրիլ 1923-ին, Ժողովրդական կուսակցութեան հիմնումը աւետող «9 սկզբունքներու մէջ» տեղ գտած «Թուրքիոյ ժողովուրդի» միջոցով, սակայն 24 Յուլիս 1923-ին Լօզանի հաշտութեան պայմանագրի կնքումէն յետոյ սկսած էին այնպիսի քայլեր առնել, որոնք մտածել կու տային, թէ Ազգային պայքարի մէջ իրենց դաշնակիցներու կարիքը այլեւս չէր մնացած:

Այնուհետեւ, Թուրքիոյ վարչապետ, հետագային նախագահ Իսմեթ Ինէօնիւն 1925 թուականին Անգարայի մէջ «Թրքական օճախներու համագումար»-ի իր ելոյթի ժամանակ յայտարարած է` «Մենք բացայայտ ազգայնամոլներ ենք, մենք ցանկացած գնով պէտք է թրքացնենք անոնց, ովքեր կ’ապրին մեր հայրենիքին մէջ»:

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

«Դրօշակ» թիվ 4,(1665), 022թ․