Եղիպատրուշի ազգային-ճարտարապետական հարստությունները, վայրի մոգականությունը

Արագածոտնի Եղիպատրուշ գյուղը Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից է, որի մասին վկայությունները ներկայիս գյուղի տարածքում շատ-շատ են: 696 թվականին այս գյուղում է ծնվել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Եսայի Ա Եղիպատրուշեցին: Գահակալել է 775-788 թվականներին։ Գյուղի անվան հիշատակությունն էլ վերաբերում է հենց այդ կաթողիկոսին և պատմագրության մեջ հիշվում է մինչև 1644 թվականը։ Նրա ժամանակներում գյուղի կենտրոնական մասում կառուցվել է ընդարձակ պալատ, որի պատերից մեկի որոշ հատվածը ներկայումս գյուղացիներից մեկի պարսպի մաս է կազմում։ 13-րդ դարի սկզբներին այստեղ շինարարական գործունեություն են ծավալել տարածաշրջանի նոր տերերը՝ Վաչուտյանները։ Քուրդ Ա Վաչուտյանը և իր կին Դսեղի Գրիգոր Մամիկոնյան-Համազասպյանի դուստր Խորիշահ իշխանուհին կառուցել են Թորոս Թորամանյանի բնորոշմամբ ժամանակաշրջանի լավագույն կենտրոնագմբեթ կաթողիկե եկեղեցին և գավիթը։

Գյուղի արևելյան մասում պահպանվել է 4-5-րդ դարի եկեղեցու մնացորդները:

Վերին նկարի խաչքարերը  թվագրվում են 13-րդ դարով և կետրվել են Մխիթարիչ Օշականցու ձեռամբ:   Խաչքարերի վրայի կարմիր ներկը  հնում հայտնի որդան-կարմիրն է:  այն վերջին  500 տարիների ընթացքում գտնվել է բաց երկնքի տակ, բայց չի կորցրել իր գրավչությունը: Իսկ  վաղմիջնադարյան եկեղեցու մնացորդները գտնվում են խաչքարերից մի փոքր աջ, այն եկեղեցու խորանային մասի մնացորդ է:

Այս կոթողներից մի փոքր ներքև գտնվում է մի  փոքր ներքև ձորակի գտնվում է Կապույտ խաչ ավետրան կոչվող սրբավայրը: Սրբավայրի անունը գալիս է կապաույտ քարաքոսերով պատված այս խաչքարի անունից:

Ըստ ավանդության ժամանակին այս քարի զորության շնորհիվ բուժվել է կապույտ հազ կոչվող հիվանդությունը: Թե ինչպիսի ծիսակարգ է իրականացվել այդ ամենի համար, տեղացիների հիշողություններում պահպանված չէ:

Եվս մեկ գեղեցիկ ծիսական արարողություն, որ կապված է Կապույտ խաչ  ավետարանի անվան հետ: Այն երեխները, որոնք հաճախակի են ունենում կրկնվող շնչահեղձոթյն դեպքեր բուժվում են հենց այստեղ:  Ծիսակարգը կատարվում է հետևյալ կերպ,  խնդիրներ ունեցող երեխային բերում են այստեղ` այս ճեղքված քարի մոտ և յոթ անգամ նրան անցկացնում են այս ճեքի միջով, որից հետո պատռելով հանում են հագի շապիկը և այն  թողնում տեղանքի ծառերի կամ թփերի վրա: Այս ամենից հետո  երեխանեյի մոտ շնչահեղձության դեպքեր այլևս չեն գրանցվում:

Բացի այս ամենից այստեղ կան միջնադարյան տարբեր ժամանակաշրջանները բնորոշող քարամշակության արվեստի նմուշներ

Ձիթաքար

Ձավար ստանալու համար նախատեսված սանդ` տեղական բարբառով ԳՈՒՌ

Զարգացած միջնադարով թվագրվող ծաղկած խաչքար

Հին արձանագրություններով և յուրատեսակ քանդակներով գերեզմանաքարեր

Հուշարձանի պատվանդան

Նաև մի փոքր ավելի պարզունակ փորագրություններով գերեզմանաքարեր

Մհեր Համբարձումյան

Թթուջուր գյուղի հիմնական դպրոցի պատմության ուսուցիչ