Բերքաբեր. փամփուշտներով «բացվող» լույսերով ու հաղթանակի հավատով ապրող շենը

Տավուշի մարզի Բերքաբեր գյուղի և՛ սեփական կարիքների համար ստացվող բերքը, և՛ ողջ գյուղը գտնվում է թշնամու ուղիղ նշանառության տակ՝ արդեն 30 տարի: Ոսկեպար և Ջողազ գետերի միախառնման տեղում 1980 թ. շահագործման հանձնված Ջողազի (այժմ՝ Բերքաբերի) ջրամբարի ափին գտնվող և 127 տուն ունեցող գյուղը հետխորհրդային շրջանում՝ Արցախյան առաջին պատերազմից հետո դարձավ սահմանամերձ՝ կորցնելով նաև շուրջ 850-1000 հա մակերեսով  բերրի (մշակովի) հողատարածքներ և ջրամբարի ափին գտնվող ավելի քան 500 հա արոտավայր:  

Բերքաբեր գյուղը և համանուն (Ջողազի) ջրամբարը:

«Նախ՝ դա մեր հողն է, գյուղի յուրաքանչյուր ընտանիք էնտեղ հեկտարներով հող ունի, այգի, խաղողի վազեր, դրանք ժամանակին բաժանվել են մեզ, հիմա այդ բոլորը մնում է թուրքին, մենք չենք կարող դրանք մշակել: Եթե հիմա մի ընտանիքին հասել է 1000-2000 մետր, էն ժամանակ կհասներ 2-4 հա, պարզ է՝ դրանց եկամուտները լրիվ տարբեր են»,- խոսելով գյուղի խնդիրների մասին՝ նշում է բերքաբերցի Միշա Զարգարյանը, ում գյուղամիջում հավաքված տարեցները մեր այցի ժամանակ «ընտրեցին» որպես խոսնակ:

 Բերքաբերցի Միշա Զարգարյանը:

Նշյալ հողատարածքները, ինչպես փաշինյանական իշխանություններն են սիրում կրկնել, Սովետական Հայաստանի սահմաններում են գտնվել և այսօր էլ պաշտոնապես (նաև GPS ամերիկյան նավիգացիոն համակարգով) համարվում են ՀՀ տարածքի մաս: Դրանք գտնվում են ջրամբարի դիմացի ափին: Ներկա փուլում, երբ ՀՀ իշխանությունները սահմանազատում-սահմանագծում են իրականացնում միանձնյա քմահաճույքներով՝ հիմնվելով GPS ամերիկյան նավիգացիոն համակարգի տվյալների վրա, արդյո՞ք ժամանակը չէ, որպեսզի բերքաբերցին ևս հետ ստանա կորցրած 850-1000 հա հողատարածքները, արոտավայրերը:

Ջրամբարի պատնեշը, հեռվում՝ Բերքաբերի՝ ադրբեջանական վերահոսկողության տակ գտնվող բերրի դաշտերը:

«Ցանկացած հայ կուզենա, որ իր հողերը հետ վերադարձնի, ես 70-անց մարդ եմ և ծնված օրից գիտեմ՝ դրանք մեր հողերն են եղել: Սովետական տարիներին, հիշում եմ, արցախցի մասնագետ էր, եկել էր մեր և ադրբեջանաբնակ Մազամ գյուղի միջև սահմանազատումը ստուգել, տեսել էր, որ մազամցիք սահմանը առաջ էին տվել»,- պատմում է Միշա Զարգարյանը՝ հավելելով, որ 1000 հա հողը քիչ հող չի գյուղի համար: Գյուղը ներկայումս  արոտավայր չունի, գյուղում անասուններ չեն պահում, և, եթե նախկինում կարող էին 200 անասուն պահել, հիմա 20-30-նն են պահում. տեղ չկա արածացնելու:

Ադրբեջանաբնակ Մազամ գյուղը՝ ջրամբարի դիմացի ափին, վերևում՝ Ղուշչի Արյումը:

Ի դեպ, հենց Բերքաբերի՝ Ադրբեջանին անցած բերրի դաշտերի միջով է անցնում ջրամբարի դիմացի ափին գտնվող Մազամ և դրանից քիչ վերև գտնվող Ղուշչի Այրում գյուղերի ճանապարհը (այսինքն՝  խորհրդային տարիներին այդ գյուղեր տանող ճանապարհն անցել է Բերքաբերի դաշտերով): Գյուղացիների խոսքով՝ դա էլ հենց պատճառներից մեկն է եղել, որ Ադրբեջանն ամեն կերպ զավթի Բերքաբերի դաշտերն ու ապահովի նշված գյուղերի կապը շրջկենտրոնների հետ:

Բերքաբերի ջրամբարը, դիմացը՝ Մազամ ադրբեջանաբնակ գյուղը և Բերքաբերի դաշտերով անցնող ճանապարհի մի հատվածը:

Մազամ մտնող ճանապարհի երկայնքով ադրբեջանցիները կառուցել են պատնեշ՝ սեփական սադրանքներին ի պատասխան հայկական կողմի գնդակոծություններից պաշտպանվելու համար:

Մեկ այլ բերքաբերցու՝ ազատամարտիկ Ռոբերտ Խուդավերդյանի խոսքերով՝ խորհրդային տարիներին 5-6 հիմնարկություն է գործել Բերքաբերում, գյուղի խոշոր պոմպակայանը մի քանի շրջանի ջուր է մատակարարել:

«Ամենափոքր գյուղերից մեկը հանդիսացող Բերքաբերը 87 հոգի կամավոր է տվել 1990-ական թվականների պատերազմին: Գյուղացիները փող են հավաքել, զենք գնել և պաշտպանել գյուղը»,- պատմում է նա՝ հավելելով գյուղի ներկայիս դժվարությունները. գազաֆիկացման և ամենօրյա խմելու ջրի բացակայություն, ոռոգման ջրի սակավություն (խորհրդային տարիներին կառուցված ոռոգման հին համակարգը ջրի մեծ կորուստների պատճառ է հանդիսանում), ձմռանը՝ վառելիքի դժվարություններ, աշխատատեղերի բացակայություն և այլն: Որպես սահմանամերձ գյուղ՝ գործում են նաև որոշակի արտոնություններ հոսանքի գնի զեղչեր, հարկային արտոնություններ և այլն:

Գյուղի մի քանի թաղամասերում տեղակայված աղբյուրներից մեկը, որոնցից բերքաբերցիները տանում են խմելու ջուր:

Բերքաբերցի Սուրեն Խուդավերդյանի տունը գտնվում է գյուղի կենտրոնում և հենց այդ պատճառով էլ այն մշտապես ենթարկվել է ամենադաժան ռմբակոծությունների ու ավերածությունների:

Տան բակը, անասնագոմը, պատշգամբը, անգամ սենյակներն ու պահարանները աղաղակում են ադրբեջանական «ջերմ հարևանության» առկայության կամ «ապագայի հուսալի բարեկամության խորը հիմքերի» մասին: Տան առանձին հատվածներում առկա ադրբեջանական հետքերը հիշեցնում են սարսափ ֆիլմերի առանձին դրվագներ: Օրինակ, խոշոր տրամաչափի գնդացրի փամփուշտը, մտնելով հյուրասենյակի պատուհանից, հասել է ննջասենյակ, վնասելով զգեստապահարանը՝ մտել մահճակալին հարող պատի մեջ:    

Ամուսինները դրանից հետո որոշել են քնել այլ սենյակում, սակայն դա ևս չի օգնել. ադրբեջանական զինված ուժերի ռմբակոծություններից ճաքճքել են պատերը, իսկ առաստաղը կախվել ուղիղ գլխավերևում:

«Ամեն անգամ տանիք բարձրանալիս՝ դույլերով փամփուշտ եմ հավաքել, տան, խորդանոցի, գոմի տանիքների ողջ թիթեղյա ծածկույթը ցանց է դարձել, անգամ վերանորոգելն իմաստ չի ունեցել, քանի որ օրեր, անգամ՝ ժամեր անց հին տեսքն է ստացել ամեն ինչ»,- պատմում է Ս. Խուդավերդյանը: Ռմբակոծությունների արդյունքում՝ նրա գոմը ևս պարբերաբար վնասվել է, ինչի արդյունքում՝ ստիպված դադարել է անասնապահությամբ զբաղվել. վաճառել է նաև կովերը: Հրետակոծոթյուններն այն աստիճան սաստիկ են եղել, որ ջարդել են նաև գոմը պաշտպանող ընկուզենու հաստ ճյուղերը:

2016 թ. սկսած՝ Բերքաբերի վրա տեղացող գնդակոծությունները և կրակոցները գրեթե դադարել են: Չնայած դրան՝ գյուղացիներն ամեն վայրկյան սպասում են դրանց վերսկսվելուն. թուրքը երբեք չի փոխվելու: Վերջին տարիներին Սուրեն Խուդավերդյանի ընտանիքն զբաղվում է ջերմոցային տնտեսությամբ, բակում հիմնել է նաև փոքրիկ «ճագարաբուծարան» և «ելակի տնտեսություն»: Ջերմոցն անվճար կառուցել և Սուրեն Խուդավերդյանի ընտանիքին է նվիրաբերել 2011 թ. Հայրենիք տեղափոխված լիբանանահայ նվիրյալ հայորդի Ջորջ Տաբակյանի հիմնադրած «Սահման» ՀԿ-ն: Ի դեպ, Ս. Խուդավերդյանի ընտանիքը միակը չէ Բերքաբերում, որն օգտվել է Ջ. Տաբակյանի ծրագրից:

Ջերմոցը միանգամից փոխել է Սուրեն Խուդավերդյանի ընտանիքի կյանքը. ստացվող բերքից պատրաստված ուտեստները միանգամից զարդարեցին մեր սեղանը: Ի դեպ, Խուդավերդյանների տան սեղանին դրված ամեն ինչը (մրգերը, չրեղենը, թթվեղենը, պահածոները, ընկուզեղենը և այլն) Բերքաբերի բարիքներից էր, և չկար որևէ «ներմուծված» մթերք:

Բավականին ընդարձակ ջերմոցը, բնականաբար, Խուդավերդյաններին հնարավորություն է ընձեռում, որպեսզի նրանք բանջարեղենի մի շարք տեսակներ վերավաճառողների միջոցով կամ այլկերպ արտահանեն շուկաներ կամ ռեստորաններ:

Բերքաբերում անգամ ձուկն էր «տեղական»՝ Ջողազի ջրամբարից, այն է՝ ադրբեջանցիների աչքի առջև բռնած:

Ճակատագրի հեգնանքով՝ բերքաբերցու տանիքից լույսը ներթափանցում է ադրբեջանցու գնդակների բացած անցքերից… Եվ չնայած դժվարին տարիներին, անորոշ ներկային ու մշուշոտ ապագային՝ Բերքաբերում ապրող հայի տանն առատ սեղանը մշտապես սինթեզված է լավատեսության հույսերով, իսկ կենացները խմվում են ապագա հաղթանակների համար:  

Վահե Սարգսյան