Պանդեմիայի պատճառով համաշխարհային տնտեսությունը կարող է ընկնել մշտական դեպրեսիայի մեջ. Նուրիել Ռուբինի

Covid-19-ով պայմանավորված տնտեսական անկումը կարող է տևել նվազագույնը մի քանի ամիս` կարծիք է հայտնում հանրահռչակ ամերիկացի տնտեսագետ, Նյու Յորքի համալսարանի պրոֆեսոր Նուրիել Ռուբինին: Ըստ նրա` բացի պանդեմիայից, տնտեսական ճգնաժամին կարող է նպաստել ԱՄՆ-ի հետ Ռուսաստանի, Չինաստանի և Իրանի հակամարտությունը: Նուրիել Ռուբինիի` Project Syndicate ամերիկյան պարբերականում տպագրած հոդվածը yerkir.am-ը ներկայացնում է ստորև:

Համաշխարհային տնտեսության համար  Covid-19-ի առաջացրած շոկն ավելի արագ ու դաժան եղավ, քան 2008-ի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը կամ նույնիսկ Մեծ դեպրեսիան: Այդ երկու դեպքերում ֆոնդային շուկաներն անկում ապրեցին 50 և ավելի տոկոսով, վարկային շուկաները սառեցվեցին, սկսվեց զանգվածային սնանկացում, գործազրկության մակարդակն անցավ 10 տոկոսից, իսկ ՀՆԱ-ն` տարեկան հաշվարկով, նվազեց 10 և ավելի տոկոսով: Սակայն պահանջվեց 3 տարի, որ այդ ամենը տեղի ունենա: Մինչդեռ ներկայիս ճգնաժամը նույնատիպ սարսափելի մակրոտնտեսական և ֆինանսական իրադարձություններն իրականություն դարձրեց 3 շաբաթվա ընթացքում:

Մարտի սկզբին ԱՄՆ ֆոնդային շուկան ընդամենը 15 օրում ընկավ «արջային» տարածքը (գագաթնային մակարդակի համեմատ` 20 տոկոսով անկում), դա պատմության մեջ ամենաարագ անկումն է:

Իսկ այսօր շուկաներն արդեն անկում են ապրել 35 տոկոսով, վարկային շուկաները «խափանվում» են, իսկ վարկային սփրեդները (օրինակ` աղբային պարտատոմսերի համար) բարձրացել են 2008-ի մակարդակին: Նույնիսկ առաջատար ֆինանսական ընկերությունները, օրինակ` Goldman Sachs-ը, JP Morgan-ը և Morgan Stanley-ն, սպասում են, որ ԱՄՆ ՀՆԱ-ն կկրճատվի 6 տոկոսով առաջին եռամսյակում և 24-30 տոկոսով` երկրորդում: ԱՄՆ ֆինանսների նախարար Սթիվեն Մնուչինը նախազգուշացրել է, որ գործազրկության մակարդակն անցնելու  է 20 տոկոսից (կրկնակի բարձր 2008-ի ճգնաժամի առավելագույն մակարդակից):

Այլ կերպ ասած` համընդհանուր պահանջարկի բոլոր բաղադրիչները` սպառում, կապիտալ ծախսեր, արտահանում, աննախադեպ ազատ անկման վիճակում են: Իրենց հույս տվող մի շարք մեկնաբաններ սպասում էին V-աձև կտրուկ անկում, երբ ՀՆԱ-ն մի եռամսյակում արագ նվազում է, իսկ հետո հաջորդում արագ վերականգնվում: Սակայն արդեն պարզ է, որ կորոնավիրուսի առաջացրած ճգնաժամը բոլորովին այլ բան է: Տնտեսության ներկայիս  սեղմվելը ո՛չ V-աձև է, ո՛չ U-աձև (դանդաղ վերականգնում), ո՛չ էլ L-աձև (կտրուկ անկում, որին հետևում է ստագնացիան): Այն նման է I-ի` ուղղահայաց գիծ, որը ցուցադրում է ֆինանսական շուկաների ու իրական տնտեսության անկումը:

Նույնիսկ Մեծ դեպրեսիայի և Երկորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տնտեսական գործունեության հիմնական մասը այսպես բառացիորեն չէր դադարում, ինչպես տեղի է ունենում այսօր ԱՄՆ-ում, Չինաստանում և Եվրոպայում: Լավագույն սցենարը կլինի անկումը, որը (հավաքական համաշխարհային ՀՆԱ-ի նվազման տեսանկյունից) կլինի ավելի խիստ, քան 2008-ի ճգնաժամը, բայց` ոչ երկարատև, ինչը հնարավորություն կտա վերադառնալու դրական տեմպերի արդեն այս տարվա չորրորդ եռամսյակում: Այդ դեպքում շուկաները կսկսեն վերականգնվել` հենց թունելի վերջում լույս երևա:

Բայց այդ լավագույն սցենարը հնարավոր է միայն որոշակի պայմաններում: Նախ` ԱՄՆ-ը, Եվրոպան և մյուս` լրջորեն տուժած երկրները պետք է զբաղվեն Covid-19-ի զանգվածային թեստավորմամբ ու հսկողությամբ, նաև` բուժմամբ, պետք է պարտադիր կարանտին սահմանեն ու ամեն ինչ փակեն, ինչպես արեց Չինաստանը: Իսկ հաշվի առնելով, որ պատվաստանյութի մշակման ու զանգվածային արտադրության համար կարող է պահանջվել 18 ամիս, մեծ մասշտաբներով հարկավոր է կիրառել հակավիրուսային ու այլ դեղամիջոցներ:

Երկրորդ` մոնետար իշխանությունները, որոնք մեկ ամսից պակաս ժամկետում արեցին ավելին, քան արել էին երեք տարվա ընթացքում 2008-ի ֆինանսական ճգնաժամից հետո, պետք է շարունակեն կիրառել ճգնաժամի դեմ պայքարի ոչ ավանդական միջոցները: Դրանց թվում են` զրոյական կամ բացասական տոկոսադրույքները, հետագա մտադրությունների մասին տեղեկատվության ընդլայնումը (forward guidance), քանակական մեղմացումը, վարկային մեղմացումը (մասնավոր ակտիվների գնում) բանկերին, ոչ բանկերին, դրամական շուկայի ֆոնդերին (MMF) և նույնիսկ խոշոր կորպորացիաներին աջակցելու նպատակով (առևտրային թղթերի և կորպորատիվ պարտատոմսերի գնման մեխանիզմների միջոցով):

Բացի դրանից` ԱՄՆ Պահուստային դաշնային համակարգն արդեն ընդլայնում է արժութային սվոփների միջազգային ուղղությունները, որպեսզի լուծի համաշխարհային շուկաներում դոլարային լիկվիդության հսկայական դեֆիցիտը, սակայն այսօր մեզ անհրաժեշտ են ավելի շատ մեխանիզմներ, որոնք կոչված են խթանելու բանկերին, որ վարկեր տրամադրեն ոչ լիվիդային, բայց դեռևս վճարունակ փոքր ու միջին ձեռնարկություններին:

Երրորդ` կառավարությունները պետք է մասշտաբային բյուջետային խթանիչներ կիրառեն, այդ թվում` այսպես կոչված, «փողեր` ուղղաթիռից»` ուղղակի դրամական վճարումներ տնային տնտեսություններին:  Տնտեսական շոկի չափերից դատելով` զարգացած երկրների բյուջեի դեֆիցիտն անհրաժեշտ է ավելացնել ներկայիս` ՀՆԱ-ի 2-3 տոկոսից մինչև 10 տոկոս և ավելի: Միայն կենտրոնական կառավարություններն ունեն բավականաչափ խոշոր ու ուժեղ ֆինանսական հաշվեկշիռ, որպեսզի կանխեն մասնավոր հատվածի կոլապսը:

Սակայն  այդ բոլոր ինտերվենցիաները, որոնք իրականացվելու են բյուջետային դեֆիցիտի մեծացման հաշվին, պետք է ամբողջությամբ մոնետարացվեն: Եթե դրանք կատարվեն  ստանդարտ պետպարտքի միջոցով, այդ ժամանակ տոկոսադրույքները կտրուկ կաճեն, իսկ տնտեսության վերականգնումը կխեղդվի օրորոցում: Ներկայիս հանգամանքներում միջոցառումները, որոնք արդեն վաղուց առաջարկում են ձախ տնտեսագետները, այդ թվում` «փողեր` ուղղաթիռից»-ը, դառնում են մեյնսթրիմ:

Լավագույն սցենարի համար վատ է, որ զարգացած երկրների առողջապահական համակարգերի գործողությունները դեռևս շատ հեռու են պանդեմիայի զսպումից, իսկ ներկայումս քննարկվող բյուջետային միջոցառումները  բավականաչափ խոշոր չեն, ոչ էլ` բավականաչափ արագ, որպեսզի պայմաններ ապահովեն ժամանակին վերականգնման համար: Այդ պատճառով նոր Մեծ դեպրեսիայի ռիսկը (ընդ որում` ավելի խոր, քան նախորդը, այսինքն` Ավելի մեծ դեպրեսիա) մեծանում է օրեցօր:

Եթե պանդեմիան չկանգնեցվի, ամբողջ աշխարհում տնտեսությունն ու շուկաները կշարունակեն ազատ անկումը: Սակայն նույնիսկ եթե պանդեմիան հնարավոր լինի քիչ թե շատ զսպել, տնտեսությունը կարող է չսկսել աճել մինչև 2020-ի վերջը: Բանն այն է, որ տարեվերջին հավանական է վիրուսային նոր սեզոն` նոր մուտացիաներով, իսկ թերապիան, որի վրա է հիմա շատերի հույսը, կարող է այնքան էլ արդյունավետ չլինել: Արդյունքում` տնտեսությունը դարձյալ կսկսի  սեղմվել, իսկ շուկաները դարձյալ անկում կապրեն: Այդժամ բյուջետային միջոցառումները կդառնան անօգուտ, եթե հսկայական դեֆիցիտի մոնետարացումն առաջացնի ինֆլյացիայի աճ, հատկապես` այն իրավիճակում, երբ  վիրուսով պայմանավորված բացասական  շոկերի շարքը նվազեցնի տնտեսության պոտենցիալ աճը: Բացի դրանից` շատ երկրներ պարզապես չեն կարողանա իրականացնել այդպիսի փոխառություններ սեփական արժույթով: Ո՞վ կփրկի զարգացող երկրների կառավարություններին, կորպորացիաներին, բանկերին ու տնային տնտեսություններին:

Ամեն դեպքում` նույնիսկ եթե հնարավոր լինի պանդեմիան ու դրա տնտեսական հետևանքները վերահսկողության տակ պահել, համաշխարհային տնտեսությունում, միևնույն է,  կպահպանվեն մի շարք քիչ հավանական ռիսկեր  (այսպես կոչված` «սպիտակ կարապներ»): ԱՄՆ-ում շուտով նախագահի ընտրություններ են, և այդ պատճառով Covid-19-ի ճգնաժամին կփոխարինի հակամարտությունը Արևմուտքի և, ամենաքիչը, չորս ռևիզիոնիստական պետությունների`  Չինաստանի, Ռուսաստանի, Իրանի և ԿԺԴՀ-ի միջև: Նրանք արդեն կիրառում են ասիմետրիկ կիբերզենքը` ներսից ԱՄՆ-ը թուլացնելու համար: Անխուսափելի կիբերհարձակումները ԱՄՆ-ի ընտրական գործընթացի վրա կարող են հանգեցնել ընտրությունների արդյունքների բողոքարկմանը, կսկսեն հնչել մեղադրանքներ «կեղծիքների» մասին, հնարավոր են նույնիսկ բացեիբաց բռնություն ու քաղաքացիական անկարգություններ:

Եվ, ինչպես ավելի վաղ գրել եմ, շուկաները բացարձակապես թերագնահատում են արդեն այս տարի ԱՄՆ-ի ու Իրանի միջև պատերազմի սկսման սպառնալիքը, իսկ ամերիկա-չինական հարաբերությունների վատթարացումը նկատելիորեն է ուժեղացել, քանի որ երկու երկրները միմյանց մեղադրում են կորոնավիրուսի պանդեմիայի` այս մասշտաբներին հասնելու մեջ: Ներկայիս ճգնաժամը, հավանորեն, կարագացնի սկսված բալկանացումը և համաշխարհային տնտեսության փլուզումը առաջիկա ամիսներին ու տարիներին:

Այս երեք խումբ ռիսկերը` պանդեմիան զսպելու անկարողությունը, տնտեսական քաղաքականության զինանոցների անբավարարությունը, աշխարհաքաղաքական սպիտակ կարապները, բավարար են, որպեսզի համաշխարհային տնտեսությունն ընկնի մշտական դեպերսիայի մեջ և տեղի ունենա ֆինանսական շուկաների անսանձելի անկում: 2008-ի ճգնաժամից հետո իշխանությունների վճռական (թեև ուշացած) գործողությունները համաշխարհային տնտեսությունը հանեցին անդունդից: Այս անգամ մեր բախտն ավելի քիչ կարող է բերել: