«Հանրաքվեից հետո Գերագույն խորհուրդը պետք է հռչակի Հայաստանի անկախությունը». ասում է Դավիթ Վարդանյանը

ՀՀ անկախության տոնին ընդառաջ՝ Yerkir.am-ը ներկայացնում է Գերագույն խորհրդի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Դավիթ Վարդանյանի հարցազրույցը, որը նա տվել է «Երկիր»-ին՝ անկախության հանրաքվեի նախօրյակին:

«ՀԱՆՐԱՔՎԵԻՑ ՀԵՏՈ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ  ՊԵՏՔ Է ՀՌՉԱԿԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ». ասում է Դավիթ Վարդանյանը

Երևան, 17 սեպտեմբերի ՀՅԴ ՄՏԿ-Հայաստանի անկախության վերականգման գաղափարը  ներկա հայ քաղաքական հոսանքները տարբեր կերպ  են ընկալում: Հայաստանի քաղաքական ղեկավարները և Գերագույն խորհրդի մի ստվար մաս գտնում են, որ Հայաստանն այս պահին ոչ թե վերականգնում է, այլ հաստատում իր անկախ պետականությունը, որը վերջին հաշվով նշանակում է ժխտում պատմական ժառանգության: Այս  մտայնությունն ինքնստինքյան Հայաստանի անկախության հռչակման, տարածքային հարցերի կարգավորման և քաղաքական ու տնտեսական խնդիրների լուծման ուղղներ է առաջարկում, որոնք համաժողովրդային քննարկման նյութ պետք է դառնան: Այսօր հայության բոլոր հատվածներին հուզում է այն հարցը, թե Հայաստանը ի՞նչ սահմաններով պիտի անկախ հռչակվի, Հայատանը պիտի մերժի՞ 1921թ. ռուս-թուրքական պայմանագիրը, թե՝ ոչ, որո՞նք են վերջապես Հայաստանի անկախության իրավական հիմքերը և այլն: Տեղին է նաև հիշել, որ իրավական իմաստով Հայաստանի Հանրապետությունը, որպես անկախ պետություն, ճանաչվել է միայն 1918-1920թթ.: Խորհրդայնացումից հետո Հայաստանը որևէ պետության կողմից չի ճանաչվել՝ ի տարբերություն մերձբալթյան հանրապետությունների, որոնց խորհրդայնացումը չէր ճանաչվել:

Գերագույն խորհդի վերջին նիստերից մեկում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, անդրադառնալով սեպտեմբերի 21-ի հանրաքվեին, ասաց, որ այն Հայաստանի անկախության միակ իրավական հիմքն է և՛ այսօր և՛ 50 տարի հետո: Ահա այս կարևորագույն հարցերի վերաբերյալ Հայաստանի իշխանությունների կեցվածքը պարզելու նպատակով դիմեցինք Գերագույն խորհրդի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ պրն Դավիթ Վարդանյանին:

-Ձեր կարծիքով սեպտեմբերի 21-ի  հանրաքվեն Հայաստանի անկախության հռչակման միա՞կ իրավական հիմքն է հանդիսանում, և եթե՝ այո, ապա «ոչ» պատասխանի դեպքում  արդյո՞ք մենք զրկվում ենք Հայաստանի անկախության համար պայքարելու և Հայաստանը խորհրդարանական ճանապարհով անկախ հռչակելու իրավական հիմքից:

-Ընդհանրապես պետությունները անկախանում են տարբեր ճանապարհներով՝ և՛ սահմանադրական եղանակով, և՛ քաղաքական պայքարի միջոցով: Իհարկե, հանրաքվեն միակ ձևը և ճիշտ ճանապարհը չէ, և դա բնական է: Ուղղակի ընդունված է, որ հանրաքվեն ավելի ամուր հիմք է, քանի որ արտահայտում է ժողովրդի կամքը: Եթե հանրաքվեի  պատասխանը «ոչ» լինի, ապա այդ դեպքում կայսրությունը հիմք կունենա խոչընդոտելու և արգելելու մեր անկախությունը:  Մեր անկախության կերտման ընթացքի վերաբերյալ երկու մոտեցում կա. հաշվի առնել  Կենտրոնի ցանկությունները և վերաբերմունքը իրավական առումով, և մյուս տեսակետը, որը կարելի է և հաշվի առնել: Ճիշտ է, որ մենք հանրաքվեի ձևն ենք ընտրել, բայց դա միակ ելք չէ: Եթե մենք նույնիսկ հանրաքվեն անցկացնելու հնարավորություն չունենանք, ապա պիտի ընթանայինք քաղաքական պայքարի ուղով: Դա կախված կլիներ արդեն արտաքին հանգամանքներից:

- Բարենպաստ պայմաններ կա՞ն այժմ Հայաստանի անկախության ճանաչման համար:

-Ես կարծում եմ, որ ամենաէականը Կենտրոնի կողմից մեր անկախության ճանաչումն է: Եվ իհարկե, Կենտրոնի վրա էլ այժմ թե՛ բարոյական, թե՛ քաղաքական ճնշում կա: Հանրաքվեից հետո մենք Կենտրոնի հետ պետք է բանակցություններ սկսենք այս ուղղությամբ: Այսօր Կենտրոնում մի քանի գործոններ կան. Կենտրոնը և Ռուսաստանը ձգտում են պահպանել Միությունը, որտեղ կունենա իրավունքների վերաբախշում, և հանրապետությունները լինեն ավելի անկախ, քան առաջ էին:  Սակայն անկախությունը ավելի պակաս չի լինում: Մյուս կողմից գոյություն ունի Ուկրաինայի գործոնը:  Որքա՞ն ուժեղ կլինի և որքանո՞վ կարտահայտվի ուկրաինական ժողովրդի այդ կենտրոնախույս ձգտումը,  դժվար է ասել: Ամեն դեպքում Ուկրաինայի անջատումը Միությունից էապես կդյուրացնի մյուս հանրապետությունների անկախության ձեռք բերումը: Բայց դա, իհարկե չի նշանակում, որ եթե Ուկրաինան չանջատվի, ապա մյուս հանրապետությունները չեն կարող դուրս գալ Միությունից: Այդ հանրապետությունների համար նույնպես ձևեր կան, դրանք ուղղակի պետք է փորձել: Ոչ ոք այսօր չի կարող մանրամասնորեն ասել, թե ի՞նչ կլինի հետո: Կան հնարավորություններ, որոնք օգտագործելով պետք է առաջ գնալ, և եթե փակուղի մտնենք, ապա պետք է այդ ժամանակ մտածել, թե ի՞նչ ուղղությամբ գնալ: Կա նաև միջինասիական հանրապետությունների գործոնը, որոնց իշխող վերնախավը ձգտում է պահպանել իր իշխանությունը: Եվ դա դեռ հստակ չէ՝ ֆեդերացիա՞ն նրանց իշխանությունը  կպահպանի, թե՞ անկախությունը. դրանից է հիմնականում կախված նրանց անկախությունը. դրանից է հիմնականում կախված այդ հանրապետությունների դիրքորոշումները:

-Ենթադրվո՞ւմ է, որ Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը հանրաքվեից հետո միանգամից անկախություն չի հռչակի, այլ կփորձի դա անել Կենտրոնի հետ բանակցություններից հետո:  

-Իմ կարծիքով՝ դա սխալ կլինի: Հանրաքվեի արդյունքները ամփոփելուց հետո Գերագույն խորհուրդը պետք է հռչակի Հայաստանի անկախությունը և նոր միայն գնա Կենտրոնի հետ բանակցությունների: Այլապես, եթե անկախություն չենք հռչակում, ի՞նչ իմաստ կարող են ունենալ բանակցությունները:

-Ի՞նչ եք կարծում, հանրաքվեի «այո»-ի դեպքում Գերագույն խորհուրդը քվեարկությա՞մբ կփորձի հռչակել Հայաստանի անկախությունը, թե՞ առանց դրա:

- Այդ հարցի վերաբերյալ արդեն վեճեր, տարբեր մոտեցումներ կան: Միակ բանը, որ մենք կարող ենք քվեարկության դնել, դա հանրաքվեի արդյունքները վավերացնելու հարցն է: Վավերացնելու երկու տարբերակներ կան. մեկը այն է, որ Գերագույն խորհուրդը առանց քվեարկության հռչակում է Հայաստանի անկախությունը: Բայց կա նաև ուրիշ հարց. պետք է սահմանադրության մեջ փոփոխություն մտցնել: Սահմանադրության մեջ կատարվելիք փոփոխության գրավոր ձևակերպումը կարող է դրվել քվեարկության: Այսինքն՝ էությունը չպիտի քվեարկվի, այլ միայն ձևակերպումը:

-Միության տարբեր հանրապետություններ անկախություն հռչակելիս  մատնացույց են անում մինչև 1920թ. ունեցած իրենց անկախ պետությունները, ինչ-որ չափով դա ընդունելով որպես իրավական հիմք:  Ձեր կարծիքով ի՞նչ փաստաթղթեր են անհրաժեշտ Հայաստանի անկախության հռչակման համար: Ինչպիսի՞ն պետք է լինի վերաբերմունքը Հայաստանին վերաբերող նախկին և այժմյան պայմանագրերին, և վերջապես ի՞նչ սահմաններում պիտի անկախ հռչակվի Հայաստանը:

-Մենք Հայաստանի անկախությունը պիտի հռչակենք՝ ելնելով ազգերի ինքնորոշման իրավունքից և ինչ-որ չափով Խորհրդային միության օրենքների վրա հիմնվելով: Մենք արդեն պատրաստում ենք փաստաթղթերի այն փաթեթը, որ անհրաժեշտ է:  Նախատեսվում է ընդունել դիմումներ՝ ուղղված Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությանը, աշխարհի պետություններին, հայ ժողովրդին:  Սրանք պիտի ընդունվեն անկախության հռչակումից հետո: Հռչակումից հետո անպայման Գերագույն խորհրդի հաձնաժողով պետք է կազմվի Կենտրոնի հետ բանակցություններ վարելու համար: Այդ գործը պետք է հստակ կազմակերպվի և չթողնվի մեկ անձի հայեցողությանը:
Ընդհանրապես այդպիսի պայմանագրերի և կամ սահմանների հարցի առաջ քաշումը կախված է քաղաքական պահից, թե ինչքանով է այն հարմար: Իմ կարծիքով՝ հիմա այդպիսի հարցերի բարձրացումը կխանգարի Հայաստանի անկախության ճանաչմանը: Պետությունները անկախ են ճանաչվում հստակ սահմաններով, և եթե մեր սահմանները անորոշ են, կամ սահմանային վեճեր կան, ապա մեր անկախությունը չի ճանաչվի: Հետագայում, երբ Հայաստանը անկախ պետություն լինի և քաղաքական պահը հարմար լինի, այդ պայմանագրերի հարցը կարող է առաջ քաշվել: Այս իմաստով Ղարաբաղը Հայաստանի անկախության հռչակման և ապա ճանաչման ժամանակ դուրս է մնում:  Ղարաբաղի հարցի լուծումը էապես կախված է ինչպես քաղաքական իրավիճակից, այնպես էլ Ղարաբաղի ժողովրդի վճռականությունից: Մենք կարող ենք մնալ Միության կազմում փորձել Ղարաբաղի հարցը այդպես լուծել:  Ես չեմ գտնում, որ դա հեռանկարային է:

-Անկախության հռչակումից հետո Հայաստանը պիտի մասնակցի՞ միության ժամանակով կառավարման իշխանության մարմինների աշխատանքներին:

-Իմ կարծիքով, եթե հարցը Գերագույն խորհրդում քննարկվի, ապա սուր վիճաբանություններ կլինեն: Գերագույն խորհրդի վերջին օրերի քննարկումները շատ մարդիկ չեն հասկացել: Գոյություն ունի երեք տեսակետ. մասնակցել այդ մարմինների աշխատանքներին, որն առաջարկեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանը: Մյուս տեսակետի կողմնակիցները գտնում են, որ ընդհանրապես չպետք է մասնակցել: Երրորդ տեսակետը, որ առաջարկեցինք ես, Շ.Քոչարյանը և Ս.Բաղդասարյանը, այն է, որ մենք մասնակցենք այդ մարմինների աշխատանքներին դիտորդի կարգավիճակով: Գերագույն խորհրդի նախագահը խիստ դրեց իր առաջարկը: Փառք Աստծո, որ հետո սթափվեցին և ընդունվեց խուսափողական լուծում՝ հետաձգել քննարկումը: Ես կարծում եմ, որ դա սխալ էր: Մենք պետք է հենց այդ ժամանակ, որպես դիտորդ մասնակցելու մեր պարտականությունը հայտնեինք:

Հարցազրույցը վարեց Ն.Հունանյան

«Երկիր», 20 սեպտեմբերի, 1991 թ.