Պետո՝ հայ ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ան­պար­տե­լիու­թյան աղ­բյուրը

Աղբյուրը՝ arfd.am

Յու­նի­սի 20էն 24 եր­կա­րող օ­րե­րուն, ո­րոշ աղ­բիւր­նե­րու հա­մա­ձայն՝ հա­ւա­նա­բար ­Յու­նիս 23ին, 121 տա­րի ա­ռաջ՝ 1896ին, «­Գա­րա­հի­սար լե­րան կրծքին՝ նա էլ ըն­կաւ վի­րա­ւոր. կուրծ­քը պատ­ռած, սիր­տը խո­ցո­ւած, չար թշնա­մու գնդա­կով»…

Այդ­պէս ծան­րօ­րէ՛ն վի­րա­ւոր, բայց մին­չեւ վեր­ջին շունչ կռի­ւը շա­րու­նա­կե­լով՝ հա­րիւ­րա­ւոր իր զի­նա­կից­նե­րուն հետ նա­հա­տա­կո­ւե­ցաւ ան­զու­գա­կան ­Պե­տօ։

Ամ­բողջ ­Յու­նիս ա­մի­սը, այդ տա­րի, օր­հա­սա­կան օ­րեր բա­ժին հա­նեց ­Վան-Այ­գես­տա­նի եւ ընդ­հան­րա­պէս հա­յոց Վաս­պու­րա­կան գա­ւա­ռի մեր ժո­ղո­վուր­դին։

Կար­միր ­Սուլ­թա­նը վճռած էր ա­րեան մէջ խեղ­դել հա­յոց ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման զէնք, զի­նամ­թերք եւ մար­տա­կան ուժ հասց­նող Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան ա­րե­ւե­լեան սահ­մա­նեզ­րի՝ ­Հայ­կա­կան Նա­հանգ­նե­րու հա­յու­թիւ­նը։

Զէյ­թու­նէն, ­Սա­սու­նէն, Տ­րա­պի­զո­նէն եւ ­Կա­րի­նէն ետք, կար­գը հա­սած էր Վաս­պու­րա­կա­նի հա­յու­թեան։ Եըլ­տը­զի պա­լա­տէն ար­ձա­կո­ւած էր ընդ­հա­նուր կո­տո­րա­ծի հրա­հան­գը։

Միայն մէկ ընտ­րանք ու­նէր հա­յու­թիւ­նը. ան­խու­սա­փե­լի մա­հո­ւան դէմ կուրծք ցցել, զէնք վերց­նել եւ ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կռիւ մղել՝ քաջ գի­տակ­ցե­լով, որ ան­հա­ւա­սար ու­ժե­րով ճա­կա­տում մը կը սպա­սէր ի­րեն, ուր ստոյգ մա­հո­ւան վտան­գին դէմ ի­րեն կը մնար զէն­քի ու­ժով պաշտ­պա­նո­ւե­լու եւ փրկո­ւե­լու միակ յոյ­սը։

Այդ­պէ՛ս տե­ղի ու­նե­ցաւ ­Վա­նի հա­յու­թեան հե­րո­սա­կան ա­ռա­ջին ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան հե­րո­սա­կան կռի­ւը։

Ամ­բողջ շա­բաթ մը, հա­յա­հոծ Այ­գես­տա­նը դի­մադ­րեց թրքա­կան կա­նո­նա­ւոր զօր­քին եւ ա­նոր միա­ցած քիւրտ աս­պա­տակ­նե­րու գրոհ­նե­րուն։

Մինչ գա­ւա­ռա­յին շրջան­նե­րուն մէջ, յատ­կա­պէս յե­ղա­փո­խա­կան կազ­մա­կեր­պու­թե­նէ զուրկ գիւ­ղե­րու պա­րա­գա­յին, ան­զէն հա­յու­թիւ­նը հա­զար­նե­րով կո­տո­րո­ւե­ցաւ, ան­դին՝ Վան-Այ­գես­տա­նի մէջ, հայ յե­ղա­փո­խա­կան ե­րեք կու­սակ­ցու­թեանց միա­ցեալ ու­ժե­րով մղո­ւած ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան կռիւ­նե­րուն շնոր­հիւ, հա­յու­թիւ­նը փրկո­ւե­ցաւ ստոյգ կո­տո­րա­ծէ։

Բայց ա­հա­ւոր էր դա­ւադ­րու­թիւ­նը եւ եւ­րո­պա­կան մեծ տէ­րու­թեանց հիւ­պա­տոս­նե­րու պի­ղա­տո­սեան հա­յեաց­քին տակ, նոյ­նիսկ մեղ­սակ­ցու­թեամբ, ­Վա­նի հա­յու­թեան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կռի­ւը կազ­մա­կեր­պած ու յա­ջո­ղու­թեամբ պսա­կած հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րէն պա­հան­ջո­ւե­ցաւ հե­ռա­նալ շրջա­նէն։

Այդ պա­հան­ջին, յատ­կա­պէս դուր­սէն ե­կած յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծիչ­նե­րու հե­ռաց­ման յոր­դոր­նե­րուն, ձայ­նակ­ցե­ցան նաեւ նոյ­նինքն ­Վա­նի հա­յու­թեան ազ­գա­յին իշ­խա­նու­թեանց պա­տաս­խա­նա­տու­ներն ու ջո­ջե­րը։
Եւ հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը՝ ար­մե­նա­կան Ա­ւե­տի­սեա­նի, հնչա­կեան ­Մար­տի­կի ու դաշ­նակ­ցա­կան ­Պե­տո­յի միա­ցեալ ղե­կա­վա­րու­թեամբ, ի­րենց զէն­քե­րով, հե­ռա­ցան Վաս­պու­րա­կան աշ­խար­հէն՝ սահ­մա­նը հա­տե­լու եւ ­Պարս­կաս­տան անց­նե­լու նպա­տա­կով։

Բայց թրքա­կան զօր­քե­րը հրա­հանգ ու­նէին հե­տապն­դե­լու նա­հան­ջող հայ մար­տիկ­նե­րը եւ կո­տո­րե­լու զա­նոնք՝ ընդ­հան­րա­պէս հայ­կա­կան դի­մադ­րա­կա­նու­թեան կո­րո­վը եւ ան­պար­տե­լիու­թեան ու­ժի աղ­բիւ­րը ճզմե­լու, ջախ­ջա­խե­լու նպա­տա­կով։

Նա­հան­ջի ճա­նա­պար­հին եւս հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը քա­ջա­րի կռիւ մղե­ցին, քա­նի մը օր շա­րու­նակ ետ մղե­ցին թրքա­կան զօր­քե­րը ու կրցան ճեղ­քել ա­նոնց պա­շար­ման օ­ղակ­նե­րը։ ­Բայց թրքա­կան զօր­քին շա­րու­նակ օգ­նու­թեան հա­սան քրտա­կան ցե­ղա­խում­բե­րը, ո­րոնց­մէ յատ­կա­պէս ­Մազ­րիկ ցե­ղը, Շա­րաֆ բէ­կի գլխա­ւո­րու­թեամբ, իս­կա­կան պա­տու­հա­սը դար­ձաւ ար­դէն ու­ժաս­պառ դար­ձած եւ զի­նամ­թեր­քը սպա­ռած հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րուն։

Եւ այդ­պէ՛ս, ան­հա­ւա­սար ու­ժե­րով մղո­ւած մար­տե­րու մէջ, հա­րիւ­րա­ւոր հայ ե­րի­տա­սարդ­ներ մին­չեւ վեր­ջին շունչ կռո­ւե­ցան ու մար­տի­րո­սա­ցան։

Եւ այդ­պէ՛ս, յե­ղա­փո­խա­կան եր­գի սրտաճմ­լիկ բա­ռե­րով, մին­չեւ իր ա­րեան վեր­ջին կա­թի­լը կռուե­լով նա­հա­տա­կո­ւե­ցաւ քա­ջա­րի յե­ղա­փո­խա­կա­նը՝ ՊԵՏՕ ա­նուն ան­մա­հը։

Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նը Ա­ղեք­սանդր ­Պետ­րո­սեան էր։ Ծ­նած էր ­Կարս, 1870ին, չքա­ւոր ըն­տա­նի­քի մը յար­կին տակ։ 1890ին, երբ նոր կը կազ­մո­ւէր ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րի Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը, ­Պե­տօ քսա­նա­մեայ ու­սու­ցիչ էր Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի մէջ։ Ան­մի­ջա­պէս միա­ցաւ նո­րա­կազմ կու­սակ­ցու­թեան եւ ուղ­ղո­ւե­ցաւ ­Թաւ­րիզ, ­Պարս­կաս­տան, հոն­կէ Եր­կիր անց­նե­լու հա­մար։

Պե­տօ ­Վան հա­սաւ 1890ի վեր­ջե­րուն՝ իբ­րեւ նէօ­քար (ծա­ռայ) ծպտո­ւած. ոտ­քին տրեխ­ներ եւ գլխուն՝ բուր­դէ փա­փախ, ինչ­պէս որ կը վկա­յէ «Դ­րօ­շակ», 1896ին, յետ մա­հու ­Պե­տո­յի նո­ւի­րուած իր ա­ռաջ­նոր­դող յօ­դո­ւա­ծով։ Այդ­պէս աննկատ շրջե­ցաւ ­Վաս­պու­րա­կան աշ­խար­հով մէկ։ ­Մօ­տէն ծա­նօ­թա­ցաւ եւ ան­ձամբ իր մոր­թին վրայ կրեց հայ գեղ­ջու­կին բա­ժին ին­կած չքա­ւոր կեան­քի դա­ժա­նու­թիւնն ու կե­ղե­քում­նե­րը։ Ամ­բողջ եր­կու տա­րի այդ­պէս գոր­ծեց եւ ծայ­րա­գոյն գաղտ­նա­պա­հու­թեամբ, Այ­գես­տա­նի եւ շրջա­կայ գա­ւառ­նե­րուն մէջ, հի­մը դրաւ դաշ­նակ­ցա­կան կա­ռոյ­ցին։ Եւ ա­մէն ան­գամ, որ թուր­քե­րու, քիւր­տե­րու եւ մին­չեւ իսկ յե­ղա­փո­խու­թե­նէն սար­սա­փող հա­յե­րու կող­մէ նկա­տո­ւած ըլ­լա­լու կաս­կա­ծը ու­նե­ցաւ, ­Պե­տօ իր տեսքն ու ար­հես­տը փո­խեց. ե­ղաւ փե­րե­զակ կամ բուրդ մա­նող, բայց անվ­հատ շա­րու­նա­կեց սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դի լայն խա­ւե­րուն հետ մօ­տէն շփո­ւե­լու, յատ­կա­պէս ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն հաս­նե­լու եւ զա­նոնք իր յե­ղա­փո­խա­շունչ ո­գիով ներգ­րա­ւե­լու ընդ­յա­տա­կեայ աշ­խա­տան­քը։

Պե­տո­յի յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծու­նէու­թեան դար­ձա­կէ­տը ե­ղաւ 1892ին իր մաս­նակ­ցու­թիւ­նը Հ.Յ.Դ. Ա­ռա­ջին Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, ­Թիֆ­լի­սի մէջ, ուր­կէ ­Վան վե­րա­դար­ձաւ՝ իբ­րեւ շրջա­նի Հ.Յ.Դ. լիա­զօր ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը եւ ար­դէն կով­կա­սա­հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րէ բաղ­կա­ցած յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու սե­փա­կան խում­բով, զէն­քով ու զի­նամ­թեր­քով։

Դաշ­նակ­ցա­կան գոր­ծիչ­նե­րու երկ­րորդ սե­րուն­դի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն ­Ռու­բէն Տէր-­Մի­նա­սեան եւ Ա­րամ ­Մա­նու­կեան, հե­տա­գա­յին գրո­ւած ի­րենց յու­շե­րուն մէջ, վկա­յա­կո­չե­լով 1890ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան ­Վա­նի եւ ընդ­հան­րա­պէս Վաս­պու­րա­կա­նի հա­յու­թեան յե­ղա­փո­խա­կան կազ­մա­կերպ­ման մէջ ներդ­րում ու­նե­ցած ա­ռա­ջին գոր­ծիչ­նե­րը, կ­’ա­ռանձ­նաց­նեն եւ յա­տուկ կա­րե­ւո­րու­թեամբ կը շեշ­տեն ­Պե­տո­յի ու­նե­ցած մե­ծակ­շիռ դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը։

Պահ­պա­նո­ղա­կան վա­նե­ցի­նե­րու մէջ յե­ղա­փո­խա­կան մար­տու­նա­կու­թեան ո­գին արթնց­նե­լու եւ, մա­նա­ւա՛նդ, մեղկ ու սնա­փառ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րէն վա­նե­ցի­նե­րու ու­նե­ցած հիաս­թա­փա­թիւ­նը յաղ­թա­հա­րե­լու ա­ռու­մով՝ ­Պե­տօ ուղ­ղա­կիօ­րէն հրաշք գոր­ծեց ­Վաս­պու­րա­կա­նի մէջ վե­ցա­մեայ իր գոր­ծու­նէու­թեան շրջա­նին։

Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կա­նի Ամ­բող­ջա­կան ­Տի­պա­րը ե­ղաւ ՊԵՏՕ։ Ա­մէն կար­գի զրկանք­նե­րու դի­մա­ցող եւ ա­մէ­նէն օր­հա­սա­կան պա­հե­րուն ան­գամ յե­ղա­փո­խա­կան իր ո­գե­ւո­րու­թիւ­նը վառ պա­հող ­Հայ յե­ղա­փո­խա­կա­նը ե­ղաւ ան։

Պա­տա­հա­բար չէր, այլ իր նկա­րագ­րին ու­ժով եւ գա­ղա­փա­րա­կան ան­կոտ­րում հա­ւատ­քին շնոր­հիւ էր, որ ­Պե­տօ կրցաւ շատ ա­րագ իր շուրջ հա­մախմբել Ար­մե­նա­կան եւ Հն­չա­կեան կու­սակ­ցու­թեանց սկզբնա­պէս միա­ցած, բայց ա­նոնց խար­խա­փում­նե­րէն շու­տով հիաս­թա­փո­ւած Այ­գես­տա­նի ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը։ Այդ­պի­սին ե­ղաւ անն­ման Վազ­գէ­նը (­Տիգ­րան ­Տէ­րո­յեան), որ դար­ձաւ ­Պե­տո­յի աջ բա­զու­կը, իսկ ա­նոր նա­հա­տա­կու­թե­նէն ետք, միեւ­նոյն ո­գիով եւ ու­ղիով, շա­րու­նա­կեց ա­նոր սկսած մեծ գոր­ծը։

Յե­ղա­փո­խա­կան ցու­ցա­մո­լու­թեան դէմ իր մղած ան­հաշտ պայ­քա­րին եւ խստա­կեաց ու խստա­պա­հանջ վար­քու­բար­քին շնոր­հիւ էր, նաեւ, որ ­Պե­տօ յա­ջո­ղե­ցաւ միջ-կու­սակ­ցա­կան հա­մե­րաշ­խու­թեան հո­ղը պատ­րաս­տել ­Վաս­պու­րա­կա­նի հա­յու­թեան մէջ։ Նոյն­պէս, հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան ար­մա­տա­ւո­րու­մին եւ ամ­րապն­դու­մին հա­մար, ռազ­մա­վա­րա­կան կա­րե­ւո­րու­թիւն տո­ւաւ գա­ւա­ռի եւ հայ­կա­կան գիւ­ղե­րու ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան գոր­ծին։ Այդ պատ­ճա­ռով ալ, թէեւ ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը ուշ մտաւ Վան, բայց ե­ղաւ ա­ռա­ջի­նը, որ զի­նեց ու մար­տա­կա­նօ­րէն կազ­մա­կեր­պեց Վաս­պու­րա­կա­նի գա­ւա­ռա­յին շրջան­նե­րը։
Պե­տօ եր­կար չապ­րե­ցաւ։ Իր ան­ձին օ­րի­նա­կով յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժում ա­ռա­ջաց­նող եւ մար­տու­նակ կազ­մա­կեր­պու­թիւն ստեղ­ծող ան­զու­գա­կան գոր­ծի­չը հա­զիւ 26 տա­րե­կան էր, երբ ­Յու­նիս 1896ի այս օ­րե­րուն, հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու ­Վա­նէն հե­ռաց­ման օ­րե­րուն, ին­կաւ զէն ի ձե­ռին, յա­նուն հայ ժո­ղո­վուր­դի ու Երկ­րի պաշտ­պա­նու­թեան։

Բայց իր մա­հով ­Պե­տո­յի սկսած գոր­ծը ոչ միայն կանգ չա­ռաւ, այ­լեւ յա­ւե­լեալ թա­փով ու ո­գե­ւո­րու­թեամբ յա­ռաջ մղո­ւե­ցաւ։

Այդ­պէս ալ պէտք է ըլ­լար, ո­րով­հե­տեւ «­Գա­րա­հի­սար լե­րան կրծքին՝ նա էլ ըն­կաւ վի­րա­ւոր»՝ յա­նուն ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տու­թեան եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի պաշտ­պա­նու­թեան անմ­նա­ցորդ անձ­նո­ւի­րու­մի կեն­դա­նի, այ­լեւ գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան վա­րա­կիչ օ­րի­նա­կը տա­լով։

«­Դու ըն­կար ըն­կեր­նե­րիդ հետ, անվ­հա՛տ գոր­ծի՛չ, ձեր մար­մին­նե­րը պա­տառ-պա­տառ, ձեր ոս­կոր­նե­րը ցի­րու­ցան են՝ «­Հան­գի՜ստ ոս­կե­րացդ» չենք կա­րող ձեզ ուղ­ղել, բայց տե­սէ՛ք, ձեր ըն­կեր­նե­րը ո­գե­ւո­րո­ւած ձեր հե­րո­սա­կան կեան­քով ու մա­հով, չտես­նո­ւած կա­տա­ղու­թեամբ հա­րո­ւած­ներ են թա­փում ա­րիւ­նար­բու թշնա­մու գլխին. տե­սէ՛ք, գա­զա­նը հո­գե­վար­քի մէջ է, եւ հե­ռու չէ այն օ­րը, երբ հայ ազ­գը ցնծու­թեան մէջ կը մաղ­թի՝ «­Հան­գի՜ստ ձեր բազ­մա­տանջ հո­գի­նե­րին, ա­զա­տու­թեան նա­հա­տակ­նե՛ր»։

ՊԵՏՕ ա­մէ­նէն զտա­րիւն մարմ­նա­ւո­րում­նե­րէն մէ­կը ե­ղաւ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան յե­ղա­փո­խա­կան կռո­ւին զի­նո­ւո­րագ­րո­ւած գա­ղա­փա­րի մար­տիկ­նե­րու սե­րուն­դին, որ անկրկ­նե­լի շատ ու շատ հե­րոս­նե­րու ա­րեամբ հար­թեց հայ ժո­ղո­վուր­դի ա­զա­տու­թեան եւ ան­կա­խու­թեան ու­ղին։

Պե­տո­յի եւ հա­րիւ­րա­ւոր իր ըն­կեր­նե­րու նա­հա­տա­կու­թեան օր­հա­սա­կան այս օ­րո­ւան խոր­հուր­դը ո­գե­կո­չե­լով՝ ա­նոնց ա­նե­րեր հա­ւատ­քին ու ան­վե­հեր մար­տու­նա­կու­թեան ու­ղիով հայ ժո­ղո­վուր­դի ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տագ­րու­թեան եր­թը շա­րու­նա­կե­լու ուխ­տը կը վե­րա­նո­րո­գենք։

Ո­րով­հե­տեւ ազ­գի ու հայ­րե­նի­քի ա­զա­տագ­րու­թեան հա­մար մղո­ւած հե­րո­սա­կան պայ­քա­րին ու յա­րա­տեւ կռո­ւին մէջ ին­կող հե­րոս­նե­րու ԱՒԱՆ­Դով ազ­գե­րը կը նո­ւա­ճեն ի­րենց պայ­ծառ գա­լի­քը։

Ն.