Կարեն Կարապետյանը կփակի՞, թե՞ կբացի իրանական ուղղությունը

«Հայաստանը՝ որպես կամուրջ դեպի մեծ շուկաներ» թեմայով համաժողովում Հայաստանում Իրանի դեսպան Սեյեդ Քազեմն ասել է, թե Հայաստանը պետք է ձգտի Իրանի և ԵՏՄ երկրների շուկաներում բարձրացնել իր դերակատարությունը և վերացնել խոչընդոտները՝ որպես ԵՏՄ անդամ երկիր: Դեսպանը հավելել է, որ Իրանը մեծ ուշադրություն է դարձնում Հյուսիս-հարավ միջանցքի իրականացմանը: Իրանի դեսպանն, այսպիսով, անուղղակիորեն ասում է, որ Իրան-Հայաստան և Իրան-Հայաստան-ԵՏՄ առևտրատնտեսական կապերի լայն պոտենցիալը չի իրացվում հենց Հայաստանի պատճառով, որը, փաստորեն, ոչինչ չի անում այդ հարաբերություններին խանգարող գործոնները վերացնելու ուղղությամբ:

Ի՞նչ գործոնների մասին է խոսում դեսպանը: Հայաստանի շուկան Իրանի համար չափազանց փոքր է՝ այստեղ լուրջ տնտեսական շահեր հետապնդելու առումով: Հայաստանն Իրանին հետաքրքրում է հիմնականում քաղաքական, ընդհուպ` աշխարհաքաղաքական շահերի համատեքստում, և տնտեսական, առևտրային, էներգետիկ դաշտում սերտացումը Իրանը դիտարկում է առաջնահերթորեն հենց որպես աշխարհաքաղաքական շահերի սպասարկման միջոց:

Օգոստոսի սկզբին Բաքվում կայացավ Ադրբեջանի, Ռուսաստանի և Իրանի նախագահների գագաթաժողովը՝ կապված ինչպես տնտեսական, այնպես էլ ռազմաքաղաքական համագործակցության հեռանկարների հետ: Երեք նախագահներն ընդունեցին համատեղ հռչակագիր, որում նշվում էր, որ կողմերը միջոցներ կձեռնարկեն տրանսպորտային ենթակառուցվածքների, այդ թվում` Հյուսիս-հարավ միջանցքի զարգացման ուղղությամբ:

Մինչ Հայաստանը ԵՏՄ անդամ է և հայտարարում է Իրանի ու այդ միության միջև կապող օղակի դեր ստանձնելու մասին, Իրանը դեպի ԵՏՄ շուկաներ է փորձում մտնել Ադրբեջանով: Բաքուն ամեն ինչ անում է դրա համար՝ առաջին հերթին օգտվելով այն առիթից, որ նաև Ռուսաստանն է, որպես Իրանի հետ ցամաքային հաղորդակցության միջանցք, նախընտրում Ադրբեջանը: Իրանն արդեն Ադրբեջանի հետ կառուցում է երկու երկրների երկաթուղային ենթակառուցվածքներն իրար միացնող Ռեշտ-Աստարա երկաթգծային հանգույցը: Հուլիսին Բաքվում քննարկվել են «Ռուսական երկաթուղիներ» ընկերության  շինարարության, ֆինանսավորման պայմանները։ Այլ կերպ ասած՝ մեծ հաշվով Իրանն արդեն կատարել է ընտրությունը ԵՏՄ-ի շուկաներին միանալու ուղիների հարցում: Բայց, դրանով հանդերձ, փաստը, որ Թեհրանը շարունակում է դիվանագիտորեն դանդաղկոտության, նախաձեռնողականության բացակայության համար անընդհատ նախատել Երևանին, ցույց  է տալիս, որ շարունակում է Հայաստանը դիտարկել որպես Ադրբեջանի տարածաշրջանային կոմունիկացիոն դերակատարությունը հավասարակշռելու, ինչ-որ իմաստով նաև ճնշելու միջոց: Ի վերջո, Հայաստանով դեպի հյուսիս այլընտրանքային ելքի ապահովումը նաև Իրանին է ապահովագրում թե\' Ադրբեջանից և թե\' Թուրքիայից` կանխատեսելի քաղաքական կախվածությունից: Սա է պատճառը, որ Իրանը հետաքրքրություն է ցուցաբերում նույնիսկ տնտեսապես խիստ անշահավետ այնպիսի ծրագրերի հանդեպ, ինչպիսին է, օրինակ, Իրան-Հայաստան երկաթգծի շինարարության նախագիծը: Իրանի ճանապարհների և քաղաքային զարգացման նախարար Աբբաս Ախունդին այս տարվա սկզբին հայտարարել էր, թե Իրանը զարգացնում է բոլոր երկաթուղային ճանապարհները Ռեշտից Զինջան ու Թավրիզ: «Այդ երկաթուղին կմիացնի քաղաքները Թուրքիայի, Հայաստանի և Նախիջևանի հետ»,- ասել էր նա՝ պարզորոշ հասկացնելով, որ հայաստանյան ուղղության բացումը Թեհրանում համարում են ստրատեգիական ուղղություն:

Եվ չնայած այս ամենին՝ իրանական հարցում Երևանի քաղաքական ուղեգիծը մնում է առավելապես անորոշ:  Սեպտեմբերի 18-ին Թեհրանում ՀՀ և ԻԻՀ արտգործնախարարությունների միջև քաղաքական խորհրդակցություն է կայացել: Պաշտոնական տեղեկատվությունից պարզ է դառնում, որ քննարկվել են  տարածաշրջանային, քաղաքական և տնտեսական օրակարգի լայն շրջանակի հարցեր: Ուշագրավ է, որ այդ խորհրդակցությունները տեղի են ունենում Հայաստանում կառավարության փոփոխության ֆոնին: Բայց որքան էլ կարևոր են նման հանդիպումները, որքան էլ հաճախակի են տեղի ունենում,  դրանց օգտակար գործողության գործակիցը, մեղմ ասած, էականորեն չի մեծանում:

Ընդամենը օրեր առաջ panarmenian.net-ը, հղում կատարելով ՀՀ պետեկամուտների կոմիտեի տվյալներին, տեղեկացրեց, որ 2016 թվականի առաջին կիսամյակում Հայաստանից Վրաստան է արտահանվել 24.7 մլն խ/մ գազ՝ ընդհանուր մոտ 6.2 մլն դոլարի սահմաններում: Թվում էր, թե սա խոսում է իրանական գազը Հայաստանով դեպի Վրաստան, հետագայում` գուցե նաև եվրոպական շուկաներ տեղափոխելու հեռանկարներ բացող` արդեն իրականացվող գործընթացի մասին: Այսօր, սակայն, ՀՀ նորանշանակ փոխվարչապետ, միջազգային տնտեսական ինտեգրման և բարեփոխումների նախարար Վաչե Գաբրիելյանը հայտարարել է, թե այս պահին նման տրանզիտ չի իրականացվում, քանի որ Վրաստանը պատրաստ չէ դրան: Հիշեցնենք, Իրանի նավթի նախարարության ազգային գազի արտահանման ընկերության տնօրեն Ալի Ռեզա Քամելին այս տարվա հունվարին հայտարարել էր, որ նախատեսվում է Հայաստանի տարածքով Իրանից Վրաստան արտահանել մինչև 500 միլիոն խորանարդ մետր գազ:

Դեռևս անհասկանալի է՝ Հայաստանի տարածաշրջանային կշռի վրա ազդող այս նախաձեռնության տապալումը Հայաստանի՞, թե՞ Վրաստանի պատճառով է տեղի ունենում: Մարտի 7-ին Թբիլիսում Վրաստանի էներգետիկայի նախարար Կախա Կալաձեն և Ադրբեջանի պետական նավթային ընկերության՝ SOCAR-ի նախագահ Ռովնագ Աբդուլաևը համաձայնության եկան Ադրբեջանից Վրաստան մատակարարվող գազի սակագինն իջեցնելու շուրջ: Չի բացառվում, որ սա է եղել հայկական տրանզիտի փակման հիմնական պատճառը: 

Մյուս կողմից` Հայաստանում կառավարություն է փոխվել: Վարչապետ է նշանակվել երկրի գազաէներգետիկ ամբողջ ներքին ցանցի, ինչպես նաև Իրան-Հայաստան գազամուղի միակ սեփականատերը հանդիսացող ռուսական «Գազպրոմ» ընկերության կառավարման մարմինի նախկին ներկայացուցիչ Կարեն Կարապետյանը:  Մինչ այժմ Ռուսաստանը եղել է ոչ միայն իրանական գազը Հայաստանով արտահանելու, այլև, ընդհանրապես, հայաստանյան տրանսպորտային ենթակառուցվածքները իրանականին միավորելու հիմնական խանգարող գործոնը: Ռուսական էներգետիկ հսկային՝ «Գազպրոմ»-ին պատկանող ներկայիս «Գազպրոմ Արմենիա»-ն և «Ռուսական երկաթուղի» ԲԲԸ-ի 100% դուստր ընկերությունը հանդիսացող «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ՓԲԸ-ն եղել են այդ սահմանափակումների հիմնական լծակները: Եվ հիմա չափազանց կարևոր է հասկանալ, ընդ որում` նաև Թեհրանի համար, թե կարողանալո՞ւ է, արդյոք, Կարապետյանը, ով հանրությանն  անկախ և ճկուն գործիչ լինելու իր կարողությունն ապացուցելու խնդիր ունի, փոխել Մոսկվայի քաղաքական ուղեգիծը և բացել Հայաստանը Իրանի համար: Գուցե Կարապետյանը նաև դրա համա՞ր է նշանակվել վարչապետ: Համենայն դեպս, հենց նման ազդակների են Երևանից սպասում Իրանում, և թերևս դրանից կախված կլինի՝ առաջիկայում տեղի կունենա՞ Իրանի նախագահ Ռոհանիի` երկար սպասված, բայց շարունակ հետաձգվող այցը Հայաստան:

Գևորգ Դարբինյան