Դեպոնացման նոր ինստիտուտը իրավախախտումների պատճա՞ռ, թե՞ պատշաճ ապացույցներ ձեռք բերելու հիմք կլինի. կարծիքները տարամիտվում են

Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը Ազգային ժողովին ներկայացնելուց հետո ներդրված մի քանի նոր ինստիտուտներ բուռն քննարկման առարկա դարձան, իսկ մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտը պարզապես սվիններով ընդունվեց:

«Համեմատություն եղավ Վիշինսկու սկզբունքների հետ, սակայն շատերը չգիտեն էլ, թե ինչ գաղափարներ է դավանել նա, միայն գիտեն, որ վատ իրավաբան է եղել: Արվեցին համամետություններ և, պարզ է, տրամադրությունն արդեն պատրաստ էր»,- Yerkir.am-ի հետ զրույցում ասաց Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի մշակման աշխատանքային խմբի անդամ Ռուբեն Մելիքյանը:

Նա նշեց, որ իր համար անկանխատեսելի էր, որ 1.5 էջ ծավալով այս նորմատիվային նյութը կդառնա ամենաքննարկվողը, այն դեպքում, երբ օրենսգրքում կան այլ նոր ինստիտուտներ, որոնք նույնպես անթերի չեն և խրթին կողմեր կարող են ունենալ: Եվ միայն մեկ-երկու հարցի վրա կենտրոնանալու պատճառն այն էր, որ ծանոթ չէին օրենսգրքին: «Ես չեմ մեղադրում իմ գործընկերներին, բավական բարդ համակարգ է: Մոտ 400 էջից բաղկացած օրենսգրքի վրա մենք 5 տարի աշխատանք ենք տարել»,- ասաց Մելիքյանը: 

Իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Արթուր Ղամբարյանը Yerkir.am-ի հետ զրույցում նշեց, որ հենց ինքն է դեպոնացման հարցը բարձրաձայնողներից մեկը եղել: Շեշտադրել է հատկապես դեպոնացման ինստիտուտի և անձին ազատությունից զրկելու հարցերը, քանի որ հենց դրանք, առաջին հերթին, վերաբերում են մարդու իրավունքների պաշտպանությանը և հուզում են հասարակության լայն շերտին: «Քրեական դատավարությունը շատ նեղ մասնագիտական ոլորտ է, և ամեն հարց չէ, որ կարող է հասարակական կամ լրագրողների մակարդակով քննարկումների առարկա դարձնել»,- շեշտեց նա:

Անձի իրավունքը պաշտպանելու երաշխիք կամ «խայտառակ լուծում»

Ապացույցների դեպոնացումը ամբողջ աշխարհում գործող և ընդունելի ինստիտուտ է: Երբ անձը ինչ-ինչ պատճառներով չի կարող ներկայանալ դատարան (օրինակ` մահամերձ է), ապա նախաքննության ընթացքում տված ցուցմունքները «արխիվացվում» են` դատարանում ներկայացնելու նպատակով: Խոսքը վերաբերում է բոլոր անձանց, բացառությամբ` մեղադրյալի: Իսկ մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացումը բոլորովին նոր ինստիտուտ է ոչ միայն Հայաստանում, այլև ամբողջ աշխարհում:

Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի (Օրենսգիրք) 46-րդ գլուխը վերաբերում է ցուցմունքների դատական դեպոնացմանը: Իսկ 328-րդ հոդվածի առաջին կետով սահմանվում է հետևյալը. «Ցուցմունքների դատական դեպոնացումը կատարվում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի արժանահավատության ապահովման նպատակով՝ քննիչի միջնորդությամբ»: Եթե մեղադրյալի` մինչդատական վարույթում տված ցուցմունքները դեպոնացվում են, ապա, ինչպես Ռ. Մելիքյանն է նշում, դրանց վրա ավելանում է ևս մեկ երաշխիք, որը վկայում է ցուցմունքի պատշաճության, թույլատրելի լինելու մասին: Հետևաբար, արդեն դատարանում նրա կողմից տրված այլ ցուցմունքը պատշաճ չի կարող ճանաչվել, և, բնականաբար, դատարանը հիմք է ընդունում դեպոնացված ցուցմունքը:

Այս դեպքում նոր ինստիտուտին դեմ արտահայտվողները նշում են, որ այդպիսով «ապացույցների թագուհի» կարող են դառնալ ճնշումների ու բռնության միջոցով ստացվող խոստովանական ցուցմունքները:  Մասնավորապես` Yerkir.am-ի հետ զրույցում փաստաբան, Փաստաբանների պալատի խորհրդի անդամ Լուսինե Սահակյանը նշեց, որ «հեծանիվ հնարելու» փոխարեն պետք է քննիչներին սովորեցնել պրոֆեսիոնալ աշխատել:

«Սա խայտառակություն է` իրականում: Տեսան, որ մարդը փորձում է դատարանում պաշտպանվել, իրականությունը բացահայտել, ասել, որ խոշտանգվել է կամ այլ ճնշում է կիրառվել նրա վրա և խոստովանական ցուցմունք է տվել, և մյուս կողմից` եթե նախաքննական ցուցմունքները, որոնք փաստաբանի բացակայությամբ են տրվել, և դրանցից անձը հրաժարվում է, պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի, գտան խայտառակ «լուծում»: Հիմա նրանք դեպոնացնում են ցուցմունքը, որի պայմաններում անձը  հնարավորություն չի ունենա այդ ցուցմունքից հրաժարվելու»,- ասաց նա:

Ռ. Մելիքյանը, սակայն, նշում է, որ Օրենսգրքում կան մի քանի դրույթներ, որոնք չեզոքացնում են մտավախությունները: Նախ` մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացումը կատարվելու է այլընտրանքային կարգով, համատարած կիրառություն չի ունենալու: «Ցուցմունքների դեպոնացումը կիրառվում է  այն դեպքում, երբ մեղադրյալը չունի պաշտպան: Եթե կա պաշտպան, ապա նրա տված ցուցմունքը լրացուցիչ երաշխավորման կարիք չունի»,- ասաց նա:

Ըստ Մելիքյանի` ապացույցի պատշաճությունն ապահովելու համար քննիչը նպատակահարմար է գտնելու գործում պաշտպան ներգրավել, քան գնալ դեպոնացման ճանապարհով, քանի որ երկրորդը բավականին ժամանակատար գործընթաց է` միջնորդություն դատարանին, այնուհետև դատական նիստով կազմակերպված հարցաքննություն և այլն: «Եթե անձը կտրականապես հրաժարվում է համագործակցել փաստաբանի կամ հանրային պաշտպանի հետ, ապա ինչպե՞ս հավաստիանալ, որ  ցուցմունքը իրականությանը համապատասխանում է:  Այսպիսի բացառիկ դեպքերի համար է մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացումը»,- նշեց Ռ. Մելիքյանը:

Սակայն  Ա. Ղամբարյանը, ով արհեստական է համարում այս նոր ինստիտուտը,  հակադարձում է, որ որոշակի դեպքերում, երբ անձը խոստովանական ցուցմունքներ է տալիս, արդարադատության շահից ելնելով, պաշտպանի ներգրավումը կարող է պարտադիր լինել: Եվ եթե նույնիսկ դեպոնացումը համատարած չէ կիրառվում, ու 100-ից 2-ի դեպքում է քննիչը դիմում դրան, ապա կասկածներ կարող են առաջ գալ: «Հարց չի՞ առաջանա, թե ինչո՞ւ քննիչն այդ բարդ ճանապարհով գնաց: Ես կասեմ, որ ցանկացել է խոստովանական ցուցմունքների ամրությունն ապահովել»,- նշեց նա:

Այս դեպքում Ռ. Մելիքյանը առաջ է քաշում այն հանգամանքը, որ մեղադրականի հիմքում չի կարող դրվել միայն խոստովանական ցուցմունքը. «Ավելին` անձը  չի կարող դատապարտվել բացառապես խոստովանական ցուցմունքի հիման վրա: Եվ վերաքննիչ ու վճռաբեկ դատարաններին տրվել է լիազորություն` բողոքի ծավալներից դուրս գալ և բեկանել դատական ակտը, եթե հիմքում եղել են միայն խոստովանական ցուցմունքները»:

Լուսինե Սահակյանը, սակայն, պնդում է, որ վերոնշյալն իրականում խաբկանք է: Բանն այն է, որ գործում կարող են լինել բազմաթիվ ապացույցներ, որոնք փաստում են հանցագործության կատարման մասին, սակայն ապացույց, որ հենց տվյալ անձն է այդ հանցագործությունը կատարել, փաստում է միայն խոստովանական ցուցմունքը: «Ստացվեց, որ անձը դատապարտվեց ոչ միայն իր խոստովանական ցուցմունքի հիման վրա, իսկ իրականում դատապարտվեց միայն խոստովանական ցուցմունքի հիման վրա: Եվ ես կարող եմ ցույց տալ բազմաթիվ  նման ակտեր»,- ասում է փաստաբանը:

Օրենսդիրը մշակում է երաշխիքներ

Ազգային ժողովի պետական-իրավական հարցերի մշտական հանձնաժողովի անդամ Արփինե Հովհաննիսյանը  Yerkir.am-ի հետ զրույցում նշում է, որ այս դեպքում օրենսդիրը բացառելու է դա.  «Եթե բազմաթիվ ապացույցներից միայն մեկն ապացուցի տվյալ հանցագործությունը տվյալ անձի կողմից կատարելու փաստը, և դա լինի միայն դեպոնացված խոստովանական ցուցմունքը, ապա մեղադրանքի հիմքում չի դրվելու»:

Պատգամավորը նշում է նաև, որ ներկայումս իրենց նպատակն այնպիսի երաշխքիներ ստեղծելն է, որ քննիչը ոչ մի դեպքում շահագրգռված չլինի մարդուն ճնշելով, բռնությամբ խոստովանական ցուցմունքներ ստանալ և դեպոնացման տանել դրանք: Օրինակ` այդպիսի երաշխիք կարող է լինել պետաիրավական հանձնաժողովի կողմից առաջարկվող այն դրութը, որով ակտիվ դեր է տրվում դատավորին: Ներկայումս Օրենսգրքի նախագծի 331-րդ հոդվածի 3-րդ կետը սահմանում է. «Դատարանն, ըստ էության, հարցեր տալու իրավունք չունի»:

«Դատավորը լիազորվելու է հարցեր տալ մեղադրյալին ոչ միայն առանձին, այլև հրապարակային, օրինակ` արդյո՞ք նրա նկատմամբ ճնշումներ, խոշտանգումներ կատարվել են, արդյո՞ք հասկանում է իր խոստովանական ցուցմունքի էությունը և այլն»,- ասաց Ա. Հովհաննիսյանը:

Սակայն կա մտահոգություն, որ մեղադրյալը նախաքննության ընթացքում ուղղակիորեն կախված է լինում քննիչից` նա է հարցաքննում է, նա է նրան ուղեկցում դատարան, այնուհետև` մեկուսարան, և շատ հավանական է, որ դատարանում վախենա խոսել ճնշումների մասին և քննիչի «հրամանով» տա խոստովանական ցուցմունքներ: Պատգամավորը հակադարձում է. «Եթե ցուցմունքը դեպոնացվում է, ապա այս դեպքում քննիչն այլևս նրա հանդեպ ոչինչ անելու շահագրգռվածություն չունի էլ, որովհետև մեղադրյալը դրանից հետո ինչ էլ ասի, որևէ դեր չի ունենալու:  Դեպոնացված  ցուցմունքն անձը տալու է` իր շահերից ելնելով»:

Արփինե Հովհաննիսյանը նշում է նաև, որ մեղադրյալի վրա եղած փոքր բիծն անգամ պարտավոր է նկատել դատավորն ու արձանագրել դա: Սակայն փաստաբան Լ. Սահակյանը պնդում է, որ պրակտիկան այլ բան է ցույց տալիս. «Եթե դատավորը տեսնում է, որ անձը խոշտանգվել է ու խոշտանգման պայմաններում տվել խոսոտվանական ցուցմունք, և դա դնում է դատական ակտի հիմքում, ապա այդ դատավորը ի՞նչ պրոբլեմ ունի, եթե անձին բերեն իր մոտ, և նա «չտեսնի» խոշտանգված վիճակը: Եվ բազմաթիվ են այդ դեպքերը: Ու հիմա մենք պետք է հավատա՞նք, որ ֆիքսելու է այդ խոշտանգման փաստը»:

Փաստաբանները բարձրաձայնում են, որ եթե այս տեսքով Օրենսգիրքը ուժի մեջ մտնի, ապա տուժելու են թե' քաղաքացիները, թե' պետությունը, քանի որ ՄԻ Եվրոպական դատարանը նոր որոշումներ է ընդունելու ընդդեմ ՀՀ-ի: Սակայն օրենսդիրը խոսում է, որ իրավախախտումները սահմանափակելու համար երաշխիքներ են մշակվում: Մասնավորապես` այս դեպքում  հստակեցվելու է, թե ի՞նչ է նշանակում ցուցմունքի պատշաճություն, ո՞ր դեպքերում և ի՞նչ հիմքերով քննիչը կարող է դիմել` դեպոնացնելու համար և այլն:

Ա. Հովհաննիսյանը նշեց նաև, որ մանրամասներ չի կարող հայտնել, քանի դեռ Օրենսգրքի վերջնական տարբերակը ԱԺ պետաիրավական հարցերի հանձնաժողովին չի ներկայացվել: Իսկ թե արդյո՞ք հավանական է, որ դեպոնացման ինստիտուտը կարող է դուրս բերվել օրենսգրքից, պատգամավորը պատասխանեց. «Սա քննարկումների սկիզբն է, և ամենատարբեր առաջարկներ կարող են հնչել: Դեռևս այդպիսի առաջարկ չի եղել: Ավելի շատ քննարկվում են դրա դրական կողմն ուժեղացնելու և թույլ կողմերը վերացնելու հարցերը: Ուզում ենք ստեղծել անխոցելի համակարգ»: