Մշակույթը չեն սպառում, մշակույթով ապրում են

Լավագույն տղերքը հեռանում են,

Օտար ափերում բախտ որոնում,

Սիրելի կանայք թողնում-գնում են,

Ուրիշների մեջ են մեզ փնտրում:

Ժամանակը պահանջում է ժամանակակից հայացք ժամանակի նկատմամբ: Ինչպե՞ս է ստացվում, որ Հախվերդյանի մի քառատողում ավելի շատ դրամատիզմ կա, քան մեր դրամատուրգների պիեսներում. Yerkir.am-ի հետ զրույցում կարծիք հայտնեց թատերագետ, Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտ-Մատենադարանի արխիվային փաստաթղթերի պահպանման, գիտական մշակման եւ թվայնացման բաժնի ղեկավար Արա Խզմալյանը:

Նա կարծում է, որ մեր օրերում ամենաանպաշտպանը կիրթ մարդն է: Նրա հավաստմամբ` չկա ոչ մի ոլորտ, որտեղ հաշվի առնեն մտավորականի խոսքը: Ըստ նրա` այժմ ջրի երես են ելել խուժանը եւ անգրագետը: Խզմալյանին զայրացնում է այն, որ բոլորը լուրջ են, բոլորը խոսում են քաղաքականությունից եւ համազգային խնդիրներ լուծում: Թատերագետի հավաստմամբ` այսքան մարդ, երբ զբաղվում է հայրենիքի փրկության խնդրով, հայրենիքը կորած է:

- ԱՊՀ պետությունների Մշակութային համագործակցության խորհրդի այս տարվա նիստում, որին նաեւ Դուք էիք մասնակցում, քննարկվել է 2014-ը ԱՊՀ տարածքում զբոսաշրջության տարի հռչակելու մասին առաջարկը: Մեր մշակութային կյանքի վրա որքանո՞վ կանդրադառնա այս առաջարկությունը, եթե կյանքի կոչվի:

- Այսօր այնպիսի պատմական ժամանակներում ենք ապրում, որ զարգացնել մշակույթը եւ շրջանցել տուրիզմը կամ` հակառակը, հնարավոր չէ, սրանք իրականում սերտ կապված են իրար: Շատ երկրներում, օրինակ, մշակույթի եւ տուրիզմի նախարարությունը մեկ մարմին է լինում: Մեր ազգային արժեքների հանրահռչակման տեսակետից նման միջոցառումները շատ կարեւոր են, օրինակ` 2012-ին Երեւանը գրքի մայրաքաղաք էր հռչակվել, ինչպես նաեւ Հայ գրատպության 500-ամյակն էինք տոնում, եւ ես առավելապես ուրախացել էի ոչ թե հրատարակված ալբոմների եւ գրքերի համար, քանի որ դրանք, այսպես, թե այնպես, պետք է հրատարակվեին, այլ նրա համար, որ հնարավորություն տրվեց մեզ ներկայացնելու այն, ինչ մենք ունենք: Մենք շատ բան չունենք աշխարհին ներկայացնելու, եկեք անկեղծ լինենք ինքներս մեր հանդեպ, բայց այն, ինչ մենք ունենք, համաքրիստոնեական եւ համաեվրոպական արժեքներ են: Մշակույթն այն թավշե հարթակն է, որտեղ նախապատրաստվում է քաղաքական բանակցությունը, մշակույթը գալիս է մեղմելու ազգերի հակասությունը: Սակայն երբեմն, մշակույթ ասելով, մենք պատկերացնում ենք վերեւից իջնող մի երեւույթ, այսինքն` պատրաստի գեղարվեստական աշխատանքն իջնում է մի խոպան հողի վրա: Այսօր ամենաանպաշտպանը կրթված մարդն է, ամենաանտեսված, ոտնահարված եւ հասարակական կյանքից դուրս մղված մարդը կրթված մարդն է, եւ ջրի երես են ելել խուժանը, տականքը, գռեհիկը, կոպիտը, անգրագետը: Երբ մենք կկարողանանք ստեղծել մի պաշտպանական դաշտ, որտեղ կիրթ մարդը տեղ կունենա երեւալու եւ իր կարծիքը հայտնելու, այդ ժամանակ մշակույթը կգտնի իր, ինչպես այժմ են ասում, սպառողին: Ես դեմ եմ այդ բառին, քանի որ մշակույթը չեն սպառում, մշակույթով ապրում են: Մշակույթը եւ կրթական համակարգը սերտ կապեր ունեն, սակայն մենք մեր կրթական համակարգը բարեկարգելու լուրջ խնդիր ունենք: Մենք Հանրային հեռուստատեսություն ունենք, որը երբեք հանրային չի եղել, քանի որ, ես` հանրության մի մասնիկս, չեմ գտնում իմ հաղորդումը: Ձեր բիզնեսն արեք, ձեր գովազդը տեղադրեք, ոչ մի բանի դեմ չեմ, բայց կա՞ մի հաղորդում, որից կարող է մտավորականը օգտվել: Ինչո՞ւ մեր կյանքի բոլոր հարթություններում անտեսված է մտավորականը:

-Ինչի՞ հետեւանք է ստեղծված իրավիճակը:

-Ես չեմ հավատում մեր փառահեղ կրթված անցյալին: Չէր կարող կրթված անցյալ ունեցող ժողովուրդն այսպես միանգամից քանդվել: Ամեն ինչ կապում եմ կրթության հետ, ըստ երեւույթին, մեր կրթական համակարգում ինչ-որ բան այն չէ: Կրթական հաստատությունները, ըստ էության, դուրս են մեր մշակութային քաղաքականությունից: Գուցե այդ իմաստով ճիշտ կլիներ, որ հանրակրթական դպրոցները մտնեին ոչ թե ԿԳՆ-ի, այլ մշակույթի նախարարության մեջ, որպեսզի ընդգրկվեին բոլոր մշակութային գործընթացների մեջ: Հիմա ունենք մի ամբողջ սերունդ, որը բարձիթողի վիճակում է գտնում, գռեհիկ, խայտառակ տգետ եւ անգրագետ ուսուցիչներ, եւ մենք ուզո՞ւմ ենք, որ այս սերունդը վաղը հետաքրքրված լինի մշակույթով: Չի՛ լինի այդպես: Մենք, ի վերջո, պետք է հանգենք մեր կյանքում ինչ-որ բաներ սահմանափակելուն` վատ ինֆորմացիան, նեգատիվ ֆիլմերը, հաղորդումները, սեռական անարխիան, սադիզմը: Եթե մենք պատասխանատվություն ենք կրում մեր երեխաների եւ ապագայի հանդեպ, ինչ-որ բաներ պետք է սահմանափակել, եւ ես այս դեպքում ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում եւ չեմ վախենում ցենզուրայից: Ժամանակակից ֆրանսիական հեղինակներից մեկը` Ժերար Կոնիոն, մի փայլուն միտք է ասել. «Մեր իրականությունը, մեր ժամանակը հյուծվում է ազատությունից»: Երեւի մի բառ հորինեմ` ազատախտով ենք տառապում, մենք խեղաթյուրել ենք ազատությունն իր բոլոր իմաստներով:

-Մեր օրերում մտավորականի ձայնը, կարծիքը ո՞վ է լսում եւ հաշվի առնում:

-Ցավոք, մեր իշխանությունները, նրանք, ովքեր մեր քաղաքական ընթացքի պատասխանատուներն են, շատ արագ արձագանքում են բացասական երեւույթներին, քան կառուցողական առաջարկություններին: Բազմաթիվ անգամ հանդես եմ եկել դպրոցներում եւ բուհերում մշակութային ժամանցը կազմակերպելու առաջարկով` համոզված լինելով, որ դա առավել քան անհրաժեշտ եւ իրագործելի է: Մեր իշխանությունները պետք է մի քիչ մաքրվեն այն մտավորականներից, ովքեր մորթապաշտական իրենց հետաքրքրություններով կանգնած են քաղաքական գործիչների կողքին եւ ելույթներ են ունենում: Վերջերս մեր մտավորականներից մեկը պաշտոնյաներից մեկի ընտրության ժամանակ ասաց, թե 11 մայրաքաղաք ենք կորցրել, այս մեկն իրավունք չունենք կորցնելու: Ինչպե՞ս կարելի է մի անձի ճակատագիրը կապել քաղաքամայր Երեւանի ճակատագրի հետ: Ես ինքս շատ առումներով գոհ եմ Տարոն Մարգարյանի աշխատանքից` քաղաքը հաղթահարեց կենտրոնի բարդույթը: Ես 15-րդ թաղամասում եմ ապրում եւ տեսնում եմ, որ իմ գորշ ու քանդված, որտեղ ոչ մի անկյուն չկար երեխաների համար, թաղամասը հիմա այդ հնարավորությունները ձեռք է բերում: Մենք է պետք է սովորենք մեր իշխանավորների դրական գործերի մասին էլ խոսել: Facebook-ը ես ատում եմ, քանի որ այն դարձել է կույր հայհոյանքի ամենամերժ մի իրականություն, որը ոչ մի բան չի ընդունում` ո'չ լավ, ո'չ վատ: Եկեք սթափ լինենք եւ լավին ասենք լավ, վատին` վատ:

-Վերջին շրջանում թատերական ոլորտում բացահայտ կերպով խմորումներ, վեճեր են լինում: Ո՞ւմ ջրաղացին է սա ջուր լցնում, չէ՞ որ թատերական ոլորտը միշտ հեռու է մնացել նմանատիպ խնդիրներից:

-Սա բնագավառի խնդիր չէ, այլ հասարակության: Եվ հետո` հիմա չկան սահմաններ. ես, օրինակ, նման վեճերը ընթերցելիս չեմ հասկանում` որտե՞ղ է ավարտվում խուժանի եւ սկսում մտավորականի խոսքը: Այն, ինչ իրեն կարող է թույլ տալ 14 տարեկան` հասունացման շրջանում գտնվող երեխան, իրեն չի կարող թույլ տալ 50 տարեկան` արվեստի վաստակավոր գործիչը: Կա սահման, արժանապատվություն, չհայհոյելու կամք. շատ բան ենք տեսնում, բայց մեզ զսպում ենք եւ հրապարակավ մարդկանց չենք հայհոյում: Սա ստեղծագործական միջավայրի սպառվածության հետեւանք է: Մեր մշակույթի բոլոր ոլորտներից այժմ ամենավատ վիճակում, թերեւս, թատերական ոլորտն է: Մեր բախտը չի բերել, որ մեր ասպարեզում խոսել, շարժվել չիմացող, անկիրթ մարդը դուրս է գալիս բեմ: Ես միշտ զարմանում եմ` հարց տալի՞ս եք ձեզ, թե ի՞նչ իրավունքով եք դուրս գալիս բեմ, ինչի՞ հիման վրա եք որոշել, որ դուք պետք է ինձ հետաքրքիր լինեք:

-Արդյո՞ք այդ ամենը մաքրելու համար չեն ստեղծված թատերական փառատոները:

-Կոնկրետ «Թատրոն X»-ը տալիս է համայնապատկերը. մենք տեսնում ենք` ինչ ձեռքբերումներ, նվաճումներ եւ բացեր ունենք: Շատ կարեւորում եմ միջազգային փառատոները, քանի որ դրանք ապահովում են մշակութային հասանելիությունը: Մշակութային գործիչները պետք է շատ զգոն լինեն եւ չկորցնեն պատասխանատվությունը սեփական ժողովրդի հանդեպ, օրինակ` պետական բյուջեի վատման մեջ պետք է շատ բարեխիղճ լինել: Թող ներեն ինձ իմ հանդգնության համար, բայց մենք որեւէ նախագիծ չենք իրականացրել` չիմանալով, թե ինչի համար ենք անում եւ ինչ ենք ներկայացնելու: Թե ինչքանով է ստացվել` յուրաքանչյուրը կարող է իր կարծիքն ունենալ: Միջավայրը պետք է գա այդ գիտակցությանը: Թատրոնը եւ գրականությունը ծրագրային մեթոդով չենք կարող բարեկարգել, չնայած, այո, ինչ-որ բան կհաջողվի, բայց, մեծ առումով, դա ազգային գիտակցության խնդիր է: Ուզում ենք ունենալ լավ թատրոն, պետք է ունենանք քաղաքացիական գիտակցություն եւ որակ ունեցող հանդիսատես: Ես բազմիզս ասել եմ Մաքսիմիլիան Վոլոշինի խոսքը եւ այժմ էլ պատրաստ եմ այն կրկնել. «Թատրոնն իրականանում է ոչ թե բեմում, այլ հանդիսականի հոգում»: Թատրոնի, դրամատուրգիայի ամենամեծ խնդիրն այսօր այն է, որ դրանք այսօր «վերաբերմունք» չունեն սեփական ժամանակի նկատմամբ. չի կարող ամենաներկա ժամանակով պայմանավորված արվեստը անտարբեր լինել ներկայով: Այս ահռելի ազգային խնդիրները, դրամատիկական իրավիճակները ինչպե՞ս մեր ստեղծագործողները չեն տեսնում:

-Կո՞ղմ եք արդյոք դասական գործերի ինչ-ինչ փոփոխությանը, օրինակ` վերջերս Նիկոլայ Ծատուրյանը, Գաբրիել Սունդուկյանի «Այ քեզ խաթաբալա» ստեղծագործությունը մի քիչ փոփոխության ենթարկելով, հիանալի ներկայացում էր բեմադրել:

-Այո, իհարկե, սակայն պաշտպանված լինելու համար կարելի է գրել` ըստ Սունդուկյանի «Խաթաբալա» պիեսի: Ժամանակը պահանջում է ժամանակակից հայացք ժամանակի հանդեպ. ինչպե՞ս է լինում, որ Հախվերդյանի մի քառատողում ավելի շատ դրամատիզմ կա, քան մեր դրամատուրգների պիեսներում: Հետաքրքիր մի փաստ եւս` հիմա հաջողություն ունեն կատակերգակ դերասանները` Նարեկ Դուրյան, Վարդան Պետրոսյան, Միքայել Պողոսյան, Հրանտ Թոխատյան: Գիտե՞ք` ինչու. խնդիրն այս ներկայացումների բարձր գեղարվեստականությունը չէ, չնայած, իմ համոզմամբ, բոլորն էլ տաղանդավոր մարդիկ են, օրինակ` Նարեկ Դուրյանի դերասանական խառնվածքն ինձ համար վերլուծության նյութ է, ավելի պրոֆեսիոնալ եւ լուրջ դերասան` սեփական աշխատանքի հանդեպ, ավելի պատասխանատու մարդ հանդիսատեսի հանդեպ` ես քիչ գիտեմ: Նրա օրը թատրոնից է սկսվում, եթե այդ օրն ինքը ներկայացում ունի: Նրանք գիտեն ժամանակի խնդիրները, դրանք ներկայացնում են իրոնիկ կոնտեքստում, եւ հանդիսատեսին դուր է գալիս ծիծաղել սեփական խնդիրների վրա, քանի որ մեր կյանքը բթանում է համատարած եւ համընդհանուր լրջությունից: Բոլորը լուրջ են, բոլորը խոսում են քաղաքականությունից, լուծում համազգային խնդիրներ: «Փոքր» թեմաներից խոսող չկա, չկա այնպիսի մի հարց, որի շուրջ երկու հոգի կնստեն եւ պարզ կզրուցեն իրար հետ, չէ, բոլորն ազգի հարցն են լուծում: Այսքան մարդ, երբ զբաղվում է հայրենիքի փրկության խնդրով, հայրենիքը կորած է:

Զրուցեց Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ