Հյուսիսային Արցախի հայաթափումը․ «Օղակ» ռազմագործողությունը

1990 թվականի վերջերին և 1991 թվականի սկզբներին իրավիճակն Արցախում ավելի էր ծանրացել։ ԽՍՀՄ և Ադրբեջանի իշխանություններն ուժեղացրել էին ճնշումներն ու բռնարարքները։ Խիստ մտահոգիչ էր վիճակը Հյուսիսային Արցախում։ Դատարկվել էին Գետաբեկի, Թովուզի, Շամխորի և Դաշքեսանի շրջանները։

1990-1991 թվականներին Շահումյանի շրջանի, Գետաշենի ենթաշրջանի, Շուշիի շրջանի Բերդաձորի ենթաշրջանի հայկական գյուղերում զինված ինքնապաշտպանություն կազմակերպվեց՝ ընդդեմ խորհրդային զինված ուժերի, ադրբեջանական միլիցիայի հատուկ նշանակության ջոկատների (ОМОН) և զինված գրոհայինների ահաբեկչական գործողությունների: Շահումյանի շրջանի ինքնապաշտպանությունն ստանձնեց Շահեն Մեղրյանը, Գետաշենի ենթաշրջանինը` Թաթուլ Կրպեյանը, ԼՂԻՄ-ինը` Մանվել Սարգսյանը, Բերդաձորի ենթաշրջանինը` Անդրանիկ Հարությունյանը:

1990 թվականի նոյեմբերին ԼՂԻՄ-ում ԽՍՀՄ քննչական մարմինների[1] ձեռքն ընկան Ադրբեջանական ԽՍՀ կառավարության գաղտնի նյութերը, որոնց թվում` նաև Խանլարի և Շահումյանի շրջանների գյուղերից հայ բնակչության բռնի տեղահանության ծրագիրը: Այդ քաղաքականության գագաթնակետը դարձավ «Օղակ» («Կոլցո») ռազմական գործողությունը[2]։

1991 թվականի փետրվարին Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանը հավանության արժանացրեց հանրապետությունից հայ բնակչության տեղահանության ծրագիրը:

Նույն թվականի ապրիլի 10-ին ադրբեջանական կառավարության անդամներից և զինվորականներից բաղկացած բարձրաստիճան մեծաթիվ պատվիրակություն այցելեց Գետաշեն և վերջնագիր ներկայացրեց Գետաշեն և Մարտունաշեն հայկական գյուղերի բնակչությանը՝ վաճառել ունեցվածքը և 3 օրում արտագաղթել։ Բնակիչները հրաժարվեցին պահանջը կատարել։

Ադրբեջանի Կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Այազ Մութալիբովը կոչ արեց բռնի ուժով տեղահանել Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի ենթաշրջանի հայ բնակիչներին։

«Օղակ» գործողությունը գլխավորելու էր ԽՍՀՄ ՆԳ նախարարի առաջին տեղակալ գեներալ-գնդապետ Բորիս Գրոմովը։

Ապրիլի 15-ին Գետաշենի ենթաշրջանից և Մարտունաշենից դուրս եկան ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի ստորաբաժանումները։ Ոստիկանության անվան տակ գործող ադրբեջանական օմօնականների պատժիչ ջոկատներն ստացան ազատ գործելու հնարավորություն։

Ապրիլի 21-ին ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի ջոկատները փորձեցին ներխուժել Գետաշեն և Մարտունաշեն, սակայն հանդիպեցին հայկական ինքնապաշտպանական ուժերի դիմադրությանը և կորուստներ կրելով՝ ետ շպրտվեցին: Այդ պահից սկսած՝ գործողության ղեկավարումն ստանձնեցին ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի և խորհրդային բանակի ստորաբաժանումները[3]:

Ապրիլի 23-ին ՀՀ ԳԽ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նամակ հղեց ԽՍՀՄ ղեկավարությանն՝ առաջարկելով շտապ միջոցներ ձեռնարկել հայ ազգաբնակչության պաշտպանության և անվտանգության երաշխիքների ապահովման համար։

Ապրիլի 26-ից խորհրդային զորքերի և ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի կողմից սկսվեցին Գետաշեն գյուղի պաշարման նախապատրաստական գործողությունները։

Ապրիլի 29-ի լույս 30-ի գիշերը ադրբեջանական հատուկ նշանակության ջո­կատները, ԽՍՀՄ զինված ուժերի և ներքին գործերի նախարարության ներքին զոր­քերի ստորաբաժանումների օժանդակությամբ իրականացրին «Օղակ» ռազմագոր­ծողությունը, որին մասնակցեցին ընդհանուր թվով 207 միավոր մարտական տեխնիկա (շուրջ 100 տանկ), մոտ 6000 հոգի մարդուժ, 6 ուղղաթիռներ[4]։

Ապրիլի 30-ին թշնամին ներխուժեց Մարտունաշեն: Գյուղի ինքնապաշտպանական ուժերը` «Արաբո» ջոկատը` Սիմոն Աչիքգյոզյանի և Պռոշյանի ջոկատը` Կարոտ Մկրտչյանի հրամանատարությամբ անհավասար մարտի բռնվեցին։ Գյուղն անխնա հրետակոծվեց․ շուրջ 200 տնտեսություն ունեցող Մարտունաշենն ամբողջությամբ ավերվեց: Խորհրդային բանակի հրամանատարությունն առաջարկեց կրակը դադարեցնել այն պայմանով, եթե 48 ժամվա ընթացքում Գետաշենն ու Մարտունաշենն ամբողջովին հայերից դատարկվեն՝ հակառակ դեպքում հարձակումը կշարունակվի:

Թեժ մարտերում հերոսաբար զոհվեցին Թաթուլ Կրպեյանը, Սիմոն Աչիքգյոզյանը, Մարտիրոս Շահնազարյանը, Արթուր Կարապետյանը, Վալերի Նազարյանը, Զարզանդ (Հրաչ) Դանիելյանը և ուրիշներ։

Ռազմական գործողություններին հետևում էր հարակից բնակավայրերի ադրբեջանական բնակչությունը, որպեսզի հնարավորության դեպքում հայերի ունեցվածքը թալաներ։

Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերի հայ խաղաղ բնակչության զանգվածային բռնագաղթն սկսվեց մայիսի 4-ին և շարունակվեց մինչև մայիսի 8-ը: Մայիսի 7-ին 3000-3500 մարդ ռազմական ուղղաթիռներով տեղափոխվեցին Ստեփանակերտ, այնտեղից էլ՝ Հայաստանի տարբեր շրջաններ։ Այդ բոլորը կատարվում էր խորհրդային զինվորականների աչքի առաջ:

Ահաբեկչական «Օղակ» ռազմական գործողության սանձազերծման ողբերգական օրերին աշխարհի առաջադեմ մտավորականությունը ԽՍՀՄ-ում, Արևմտյան Եվրոպայում, ԱՄՆ-ում, սփյուռքահայ բազմաթիվ կառույցներ, հասարակական և կուսակցական կազմակերպություններ բողոքի ձայն բարձրացրին՝ իրենց զորակցությունն ու ցավակցությունն արտահայտելով կատարված աննախադեպ պետական հանցագործության առնչությամբ:

«Օղակ» ռազմագործողության անցկացումը քաղաքական որոշում էր։ Գործողության ժամանակ զոհվեց 41, վիրավորվեց 70, պատանդ տարվեց 335 մարդ։ Մինչև օգոստոս տեղահանության ենթարկվեցին հայկական 24 գյուղեր ևս, սպանվեցին ավելի քան 100 հայեր[5]: «Օղակ» ռազմագործողության արդյունքում Ադրբեջանական իշխանություններին հաջողվեց հայաթափել և Ադրբեջանին բռնակցել Հյուսիսային Արցախի մի մասը։

«Օղակ» գործողության ընթացքում իրականացված ոճրագործության համար պատասխանատու են ԽՍՀՄ և Ադրբեջանական ԽՍՀ քաղաքական և ռազմական ղեկավարությունները։ Այս գործողությունն, ըստ էության, խորհրդաադրբեջանական համաձայնություն էր, որի նպատակն էր հայ բնակչությանն իր բնօրրանից տեղահանել, արցախահայությանն ահաբեկել՝ իրենց արդարացի պահանջներից հրաժարվելու և հայաթափելու նպատակով։

«Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամ