Սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջման անտեսված փաստերը. Թուրքիայի հայերը

Էվրիմ Քեփենեք

Լրագրող Սերդար Քորուջուն խոսել է «Հայերը սեպտեմբերի 12-ի ժամանակաշրջանում» վերնագրով իր գրքի մասին. «Հեղաշրջումը ղեկավարածները և նրանք, ովքեր պահպանել են նրա ժառանգությունը, օգտագործել են իրենց ձեռքի տակ եղած բոլոր գործիքները, որպեսզի Հայկական հարցը վերածեն անվտանգության խնդրի և թիրախավորեն հայ ինքնությունը։

«Որպես հայ՝ ես այս երկրում ոչ մի հանցանք չեմ գործել։ Բայց ինձ տարան սեպտեմբերի 12-ին։ Երբ լավ հայ ես ու ձախակողմյան հայացքներ ունես, փորձանքի մեջ ես ընկնում»:

Հրանտ Դինք

«TRT հեռուստաալիքով հեռարձակված հեռուստասերիալները և թերթերի վերնագրերը համակարգված կերպով ուղղված էին հայկական ինքնությանը: Սեպտեմբերի 12-ի ռազմական հեղաշրջումը, որը խոր հետքեր է թողել Թուրքիայի սոցիալական հիշողության մեջ, մի շրջան էր, որն արմատապես ազդել է ոչ միայն քաղաքական և սոցիալական կառուցվածքի, այլև փոքրամասնությունների կյանքի վրա: Լրագրող Սերդար Քորուջուի «Հայերը սեպտեմբերի 12-ի ժամանակաշրջանում» գիրքը, որը հրատարակվել է «Արաս» հրատարակչության կողմից, անդրադառնում է հազվադեպ խոսվող և երբեմն տաբու եղած խնդրին և բացահայտում այս դժվարին ժամանակաշրջանում թուրքահայերի ենթարկված ճնշումները, հանդիպած դժվարությունները և ստացած սոցիալական վերքերը:

Քորուջուի աշխատությունը, ինչպես անհատական ​​վկայությունների, այնպես էլ պատմական փաստաթղթերի միջոցով լույս է սփռում սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումից հետո հայ համայնքի ներքին խնդիրների, ինքնությունը պահպանելու նրա ջանքերի և նրանց ենթարկված համակարգված ճնշումների վրա:

Գիրքը միայն հայերի պատմությունը չէ. այն նաև հանդիսանում է հետհեղաշրջման ժամանակ Թուրքիայի սոցիալական դինամիկան ըմբռնելու բանալի: Այդ համատեքստում սույն ուսումնասիրությունը, որը Քորուջուն ինչպես միշտ բծախնդրորեն է կատարել, կարևոր աղբյուր է նրանց համար, ովքեր ցանկանում են հասկանալ անցյալը և ավելի գիտակցաբար կառուցել ապագան:

«Դա բարդ խնդիր է, որը դուրս է ներկայիս քաղաքականությունից»

Երբ մտածում ես ներկայիս քաղաքականության մասին, գործ ունես բարդ հարցի հետ։ Ինչպե՞ս հղացաք սեպտեմբերի 12-ին հայերի մասին խոսելու գաղափարը։ Որքա՞ն ժամանակ եք աշխատել ձեր գրքի վրա:

Մոտ 3 տարի է, ինչ աշխատում եմ այս թեմայի ուղղությամբ։ Թեման պատահաբար ծագեց Վահրամ եղբոր՝ Վահրամ Մարտիրյանի հետ մեր զրույցի ժամանակ, 2022 թ.։ Նա երկար ժամանակ է, ինչ ապրում է Փարիզում և մեծ ներդրում է ունեցել Մուսա լեռան և նրա նախորդ՝ «Sancak Düştü» («Մարզն ընկավ») և «Ahalinin Gidişi» («Ժողովրդի ընթացքը») գրքերի հարցում։ Երբ խոսում էինք այդ ուսումնասիրությունների մասին, մեր զրույցը ծավալվեց այն թեմայի շուրջ, թե հայերն ինչեր են ապրել սեպտեմբերի 12-ի ժամանակաշրջանում։ Այնուհետև ծնվեց նման ուսումնասիրության՝ Թուրքիայի հայերի փորձառությունները կազմելու գաղափարը։ Պետք է ընդգծել, որ, այո, սա բարդ խնդիր է։ Բարդ խնդիր է, որը դուրս է գալիս ներկայիս քաղաքականության ծիրից: Մեր ուսումնասիրած տարիներն այն ժամանակաշրջանն են, որի մասին Հրանտ Դինքն Ալին Օզինյանի հետ հարցազրույցում ասել է. «Հայ բառը որոշ ժամանակ դարձել էր հայհոյանք, ոմանք այն կապում էին PKK-ի հետ, ոմանք՝ ասոցացնում ԱՍԱԼԱ-ի հետ», և որոնց վերաբերյալ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, ով այդ ժամանակ Հայոց պատրիարքարանի հոգևոր ժողովի նախագահն էր, նշել է․ «Դրանք այն տարիներն էին, երբ հայ համայնքը ստիպված էր շրջվել դեպի ներս, և երբ «Ակօսը» ծնվեց որպես մի ձայն, նոր շունչ»։ Ես երախտագիտության պարտք ունեմ նրանց, ովքեր համաձայնեցին մասնակցել գրքի ստեղծմանը և պատմեցին այս դժվարին գործընթացի պատմությունը: Բոլորն անկեղծորեն կիսվեցին իրենց վկայություններով՝ ինչ են  լսել, ինչ՝ տեսել… Առանց նրանց՝ նման ուսումնասիրություն հնարավոր չէր լինի։

«Քենան Էվրենի խոսքերում կարելի է գտնել ժամանակաշրջանի ոգին»

Ինչո՞ւ որոշեցիք այս գրքում ներառել 1970-ականներից մինչև 1990-ականների վերջ ընկած ժամանակահատվածը: Ի՞նչ ժամանակաշրջան են ներկայացնում այս տարիները Թուրքիայի հայերի համար։

Թուրքիայի հայ համայնքի ճնշումը չի սկսվել 1980 թ.։ Այս մասին մանրամասն կարող եք կարդալ Թալին Սուճյանի «Հայերը ժամանակակից Թուրքիայում» գրքում։ Սակայն սեպտեմբերի 12-ը շրջադարձային է հեղաշրջման վարչակազմի կողմից Հայկական հարցի վերանայման և Անկարայի կողմից իր թեզերի համակարգման առումով:

Ժամանակաշրջանի ոգին կարելի է գտնել Քենան Էվրենի հետեւյալ խոսքերում. «Ինչպե՞ս կարող եք այդ դավաճաններին թուրք անվանել։ Ես կասկածում եմ, որ նրանց արյան մեջ թուրքական արյուն կա։ Թուրքիայի դեմ այս պատերազմը մենք չենք սկսել։ 1915 թ․ հայերի դեմ պատերազմը ևս մենք չենք սկսել։ Նրանք կհիասթափվեն այս պատերազմի ավարտին, ինչպես հիասթափվեցին այն ժամանակ իրենց սկսած պատերազմի ավարտին»։

Թեմայի ընտրությանս պատճառն այն էր, որ դրա մասին հազվադեպ էր խոսվում և նույնիսկ տաբու էր մնացել: Ուստի, գիրքը հիմնված է Հրանտ Դինքի խոսքերի վրա՝ …Ինձ տարան սեպտեմբերի 12-ին։ Ես լավ հայ եմ, նաև լավ ձախական։ Երբ երկուսը միասին են գալիս, դու աղետ ես այս երկրում:

Այն սկսվում է «Խլել են» բառերով և փորձում է նպաստել այս չասված ժամանակաշրջանին՝ հետևելով Դինքի՝ լրագրության մեջ տաբուները հաղթահարելու ջանքերին:

Այո, սեպտեմբերի 12-ին հայ համայնքում ձերբակալություններ են եղել։ Այս կալանավորումները չեն սահմանափակվել միայն ձախ շարժումների մասնակից հայերով։ Ձերբակալությունների ալիքներից տուժել են նաև հայ համայնքի նշանավոր դեմքերը, շատերը ենթարկվել են խոշտանգումների։ Այս թեմայի մասին շատ քիչ է գրվել։ Պետք է ընդունել Էմրե Ջան Դաղլըօղլուի երկու հոդվածները։ Եվ իհարկե, մինչ այդ Հրանտ Դինքի «Զուգարանի երգչախումբ» հոդվածը փոխանցել էր այն, ինչ կատարվում էր հայերի հետ։ Սակայն այս հոդվածներում չկար, օրինակ, կալանքների ամբողջական ցուցակը, որով կալանավորվել էր Մանուել քահանա Երկաթյանը, և ով ընդգրկված էր դրանից հետո կազմված մեղադրական եզրակացության մեջ։ Երբ ես սկսեցի այս գիրքը, իրոք չգիտեի, ում են թիրախավորել, ինչու և ինչպես: Դրա համար ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել Հիշողության թանգարանին՝ պատմական արդարության համար։

Բագրատ եղբորը՝ Մանուել քահանա Երկաթյանի վերաբերյալ Ռազմական դրության հրամանատարության զինդատախազության մեղադրական եզրակացության համար, որի մասին իմացա Բագրատ Էստուկյանի շնորհիվ, և որը լույս սփռեց անհայտի վրա։ Վկայություններն ու պատմությունները, անշուշտ, շատ արժեքավոր են, և բերման ենթարկվածների մեծ մասն արձանագրվել է, այն անունները, որոնց դեմ մեղադրական եզրակացություն է պատրաստվել, հետևաբար, հիմնված են եղել փաստաթղթի վրա։ Նրանց հետքին հանդիպեցինք մի փաստաթղթում։

«Մարալ» և «41 լիտր կաթ»

Երբ ի մի բերեցիք ժամանակաշրջանի մամուլն ու հայկական վկայությունները, ձեր կարծիքով այս երկու աղբյուրներն ինչպե՞ս են լրացնում միմյանց։ Այս մեթոդը ի՞նչ խորություն ավելացրեց գրքին։

Այս գրքում, ինչպես մյուսներում, կա մի իրավիճակ, երբ առարկան՝ վկան, անմիջականորեն հասնում է ընթերցողին և նույնիսկ խոսում ընթերցողի հետ։

Այսինքն՝ ես չեմ խոսում սեպտեմբերի 12-ի հայերի մասին, այլ նրանք, ովքեր ապրել են այդ շրջանը։ Առանց պատմվածք դարձնելու… Առանց միջնորդի… Բայց նախօրոք մենք փորձեցինք գրել առաջին բաժինը՝ ի մի բերելով պատմություններից, թերթերի հատվածներից և փաստաթղթերից ընդարձակ մեջբերումներ, որպեսզի ընթերցողը մանրամասն տեղեկություններ ունենա անունների և իրադարձությունների մասին:

Վկայություններն ու հատվածները ի մի բերելը նաև հնարավորություն տվեց ուղղակիորեն փոխանցել, թե մամուլի գրածն ինչ զգացողություններ է առաջացրել հայ համայնքում:

Հեղաշրջման վարչակազմը և նրա ժառանգությունը շարունակողները օգտագործեցին իրենց ձեռքի տակ եղած բոլոր գործիքները՝ Հայկական հարցը անվտանգության խնդրի և թիրախային ինքնության վերածելու համար։

Օրինակ, TRT հեռուստաալիքով հեռարձակվել է «Արյուն պատին» հեռուստասերիալը։ ԱՍԱԼԱ-ի մասով մամուլում հարձակում է եղել նաև հայկական ինքնության դեմ։ Օրինակ, Մեհմեթ Բարլասը, ով այդ ժամանակ գրում էր Milliyet թերթում, իր հոդվածներից մեկի վերնագրում գրել է «Հայ = մարդասպան» և գրել․ «Հայերը նոր դարաշրջան են մտնում «մարդասպանների ռասայի» ինքնությամբ՝ իրենց մեջ ի հայտ եկած կազմակերպությունների պատճառով»։ Փաստաբան Լուիս Բաքարն իր գրքում բացատրում է, թե ինչպես ոչ միայն այս կտրվածքը, այլև այս գործընթացը խզում առաջացրեց. «Այդ ժամանակաշրջանից հետո սուննի թուրքերի մտքում հաստատվեց, որ «հայերը վատն են», նրանք հայերին թշնամի էին տեսնում։ Սա դեռ շարունակվում է»։

Այս գրքում երբեմն պատմությունները վկայակոչում էին մամուլին, ինչպես նաև հատվածներին հետևելուն: Հատկապես այն, ինչ տեղի ունեցավ Թոմասյանների ընտանիքի և նրանց գործընկեր Խաչիկ Ափելիգանի հետ…

1980-ականներին, երբ ԱՍԱԼԱ-ի գործունեությունն ընդգրկում էր Թուրքիայի օրակարգը, այս շրջանի զոհ դարձան Թոմասյանների ընտանիքը և նրանց գործընկեր Խաչիկ Ափելիգանը, որոնք Թուզլայում ծաղիկ և կաթնամթերք արտադրողներ էին: Փայլինե Թոմասյանին Կարագյոզյան հայկական դպրոց մտնելիս, որտեղ դասավանդում էր, գործընկերները ասում են՝ Խաչիկ Ափելիգանը եկել է դպրոց և կաթի քանակի մասին հարցին ի պատասխան բղավել․ «Քառասունմեկ, քառասունմեկ, լա՞վ», ինչն էլ նրանց գլխին փորձանք է բերել: Սկզբում կալանավորվում է Ափելիգանը, ապա Էդվարդ Թոմասյանը և վերջում Փայլինե Թոմասյանը։ Զուգադիպությամբ այդ օրը թերթերի առաջին էջերի վերնագրերն էին «Կորցրել ենք մեր 41-րդ նահատակին» և «Հայկական ահաբեկչության 41-րդ նահատակը»: Ճշմարտությունն ի հայտ է գալիս, երբ կաթի քանակը դպրոցական տետրում գրանցվում է 41 լիտր։ Մյուս կողմից թիրախ է դառնում նաեւ հայկական երիտասարդական «Մարալ» խումբը։ Ավելին, նրանց միակ «հանցանքը» «Մարալ» երգը երգելն էր, որը ներառված էր Ազգային կրթության նախարարության գրքում…

« Էս սարով մարալ անցավ

Ծամը թափ տալով անցավ

Մեր սարը, մեր մարալը

Որսորդն էստեղով ինչու անցավ

Իմ խորոտիկ իմ մարալ»։

Երգի այս բառերի վերաբերյալ Tercüman թերթը նշել է. «Սա զարմանալի դեպք է» և ավելացնում. «Չհաջողվեց հասկանալ, թե ինչու են երգել այս երգը»։ Եվ ապ հետաքննություն է սկսվել։

Ինչպե՞ս է Թալին Փափազյանի ներկայացրած պատմությունը բացահայտում անհատական ​​տրավմաները կոլեկտիվ հիշողության մեջ, պատմություն, որում Շիշլիից Քուրթուլուշ վազող մարդը հուսահատությունից բռնել էր ճակատը։ Ի՞նչ դեր են խաղում նման վկայությունները գրքի ընդհանուր թեմայի մեջ:

Թալին Փափազյանի պատմածը Էսենբողա օդանավակայանում տեղի ունեցած հարձակման օրվան է վերաբերում։ Գրքում ներկայացված այլ պատմություններից և վկաներից կարելի է լսել այդ օրերի ճնշող մթնոլորտի մասին: Եվ ինչպես գիտեք՝ Արթին Փենիքին կրակել էին Թաքսիմի հուշարձանի դիմաց։ Երբ  Արթին Փենիքը հիշատակվում է, պատկերը, որ մենք ընդհանուր առմամբ հիշում ենք, սա է. ծանր վիրավոր Փենիքը հիվանդանոցի անկողնում լրագրողների հետ զրույցում պատասխանել է ԱՍԱԼԱ-ի մասին հարցերի։ Բայց նրա ասածներից մեկը գրավեց ուշադրությունս այս գրքի պատրաստման ընթացքում։ Որպես իր արարքի պատճառներից մեկը Փենիքը նշել է սրճարանում ծավալված հետևյալ երկխոսությունը. «Օրերս սրճարանում խոսում էին մարդիկ, ովքեր չգիտեին, որ ես հայ եմ։ Եթե ես իմանայի, որ Էվրեն փաշան չէր բարկանա,- ասաց մեկը,- ես կսպանեի մի քանի հայի և ինձ հանգիստ կզգայի»:

«Ավարտված, բայց՝ անավարտ»

Նևզաթ Դեմիրջիի ներկայացրած պատմության մեջ դուք առնչվում եք հայապահպանության ջանքերի առջև ծառացած սոցիալ-քաղաքական դժվարություններին։ Ինչպե՞ս եք գնահատում այս դժվարությունների սոցիալ-հոգեբանական ազդեցությունը հայ հասարակության վրա:

Մենք կարող ենք նաև տեսնել, որ պատմությունները փոխվում են ըստ այն քաղաքի, որտեղ նրանք ապրում են: Նևզաթ Դեմիրջիի պատմածը կարևոր է նրանով, որ արտացոլում է Սասունի հայերի փորձառությունները։ Նևզաթ Դեմիրջին նշել է. «1915-ից հետո դժվարություններ կային մինչև 1965 թ.։ […] Մեր և քրդերի միջև բառացիորեն պատերազմ եղավ։ Անընդհատ ճնշում, ճնշում, ճնշում»։ «1965 թվականից մինչև 1985 թվականը հորեղբայրս [Իսա Դեմիրջին] շատ լավ հարաբերություններ է պահպանել պետության հետ»,- ավելացնում է Դեմիրջին։ Այս «լավ հարաբերությունները» հայտնվեցին ժամանակաշրջանի լրատվամիջոցների էջերում այն ​​լուրերով, որ «Հին հայկական գյուղում բոլորը մահմեդական են դարձել»։

Նեւզաթ Դեմիրջին, մյուս կողմից, ընդգծում է, որ համայնքը մնաց քրիստոնյա եւ պահպանեց իր հայկական ինքնությունը։ Մեկ այլ նմանատիպ նորություն հայտնվեց Գյունեշում 1983 թ․, որտեղ ասվում էր. «150-ամյա հայկական գյուղը մահմեդական է դարձել»: Այս ընթացքում տարածաշրջանում լարվածությունը մեծ է, բայց այս անգամ ընտանիքները որոշում են գաղթել, ավելի ճիշտ՝ ստիպված են գաղթել՝ հակամարտությունից չտուժելու համար։

Որպես վերջաբան՝ ի՞նչ կցանկանայիք ասել այս գրքի մասին:

Գիրքն իր վերնագրում մեծ պահանջ է ներկայացնում, թույլ տվեք մի փոքր մանրամասնել այդ կետը։ Երբ ասում ենք «Հայերը սեպտեմբերի 12-ի ժամանակաշրջանում, առաջ և հետո» և սկսում ենք քննել 70-ականների կեսերից մինչև 90-ականների կեսերը, դա անհնար է անել, հասկանալ և բացատրել գրքով։ Թեև ես նախազգուշացումներ ստացա, երբ սկսեցի հարցազրույցները, թե «Ոչ ոք չի կարող խոսել», որքան շարունակեցի, այնքան շատ մարդիկ աջակցեցին ինձ, և մենք հասանք այնքան նոր պատմությունների, որ ես չկարողացա գրքի սահմանները նեղ պահել լրագրության ոգևորության պատճառով: Սա էլ իմ մեղքն է։ Գրքի լույս ընծայման պահից 10 օրից էլ քիչ ժամանակում այնքան տարբեր պատմություններ և վկայություններ են ստացվել բազմաթիվ մարդկանցից, որ դրան վերջ դնելը, թերևս, ամենադժվարն է: Ուստի ուրախ կլինեմ, եթե սա դիտվեր որպես առաջին քայլ՝ իր բոլոր թերություններով ու սխալներով։

Գիրքը պետք է տպագրվեր անցյալ տարվա հունվարին, սակայն դա տեղի չունեցավ։ Ես կորցրեցի հորս 2023 թ․ նոյեմբերի 12-ին։ Դժվար ընթացք էր։ Չնայած դրան, ես ամեն ինչ արեցի գիրքը տպագրելու համար, և նույնիսկ ցանկացա ավելի արագ հավաքել այն, բայց, մեղմ ասած, ինձ խանգարեցին ինձանից անկախ պատճառները։ Հետո նույնիսկ մտածեցի չհրատարակել գիրքը։ Այս ընթացքում կենտրոնացա «Շաբաթօրյա մայրեր» գրքի վրա։ Առանց գրքում անհետացածների բոլոր հարազատների աջակցության՝ սկսած Բեսնա Թոսունից, Մարդու իրավունքների ասոցիացիայից և IHD Ստամբուլի կալանքի տակ անհետացումների դեմ պայքարի հանձնաժողովից, անհնար կլիներ, որ այդ 350 էջանոց աշխատությունը տպագրվեր այդքան կարճ ժամանակում և հասներ հազարերորդ շաբաթվան։ Այստեղից ևս մեկ անգամ ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել նրանց և Դողան Քիթափին։

Նա, ով ստիպեց ինձ վերադառնալ այս գրքին, Սեսիլ Արտուչն էր՝ Արասի այն ժամանակվա խմբագիրներից մեկը: Նրա շնորհիվ վերականգնվեց իմ հավատը նախագծի հանդեպ։ Դրանից հետո գրքի խմբագրումը ստանձնել է Օհաննես Քըլըչդաղըն։ Անկարող եմ պատշաճ շնորհակալություն հայտնել նրանց և Արասի անձնակազմին, ովքեր արագ պատրաստեցին գիրքը տպագրության…

Ինչ վերաբերում է նրան, թե ինչու էի անհանգստանում ժամանակի համար և ինչու էի կարծում, որ գիրքն ուշացել է… Պատճառը սիրելի Թոմո եղբայրն է, այս գրքում ընդգրկված անուններից մեկը․ դեկտեմբերի 13-ին կորցրեցինք Էդվարդ Թոմասյանին։ Շատ կուզենայի, որ գիրքը տպագրված տեսներ։ Չստացվեց։ Այսպիսով, այս գիրքն ինձ համար միշտ կմնա «ավարտված, բայց՝ անավարտ»: Թող խաղաղ հանգչեն մեր հանգուցյալների հոգիները…

https://bianet.org/haber/12-eylulun-az-konusulan-gercekleri-turkiye-ermenileri-303945

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

www.akunq.net