Անուշավան Զաքարյան. ականավոր գիտնականի անցած ուղին (ծննդյան 70-ամյակի առթիվ)

Լրացավ «Պատմաբանասիրական հանդեսի» գլխավոր խմբագիր, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Անուշավան Հազարապետի Զաքարյանի ծննդյան 70-ամյակը: Խմբագրի, հրատարակչի, լրագրողի, մանկավարժի, գիտաշխատողի վաստակած անունն ուղեկցում է նրան աշխատանքային առաջին իսկ քայլերից, որ իր ճանապարհն անցել է Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի համակարգում: Այսօր զբաղեցնելով միջազգային համբավ ունեցող հայագիտական այս հանդեսի գլխավոր խմբագրի շատ աշխատատար պաշտոնը՝ նա միաժամանակ արդյունավետ գործունեություն է ծավալում գիտահետազոտական ասպարեզում. դրա վկայությունը նրա բազմաթիվ մենագրությունները, կազմած ժողովածուներն ու հոդված-հրապարակումներն են:

Ա. Զաքարյանը ծնվել է 1953 թ. դեկտեմբերի 14-ին (ծնունդը պաշտոնապես գրանցվել է 1954 թ. հունվարի 1-ին, բայց քանի որ թվերն իրենց մեջ աստղերի հետ կապված գաղտնի խորհուրդ ունեն, ուստի նշենք ծննդյան բնական տվյալը) Նախիջևանի ԻԽՍՀ Օրդուբադի շրջանի (Գողթան գավառի) Փառակա տոհմիկ հայոց գյուղում, բժշկի ընտանիքում: Մտավորական էր ամբողջ գերդաստանը և հիմնական ուղղվածությամբ՝ բանասիրական, ինչն իր անջինջ կնիքն է դրել Ա. Զաքարյանի մասնագիտական և բուն հայագիտական ուղղվածության վրա:

Վաղ տարիքից ընտանիքի հետ բնակություն է հաստատել Երևանում, որտեղ 1961 թ. ընդունվել, 1971-ին ավարտել է Նադեժդա Կրուպսկայայի (այժմ՝ Նիկոլ Աղբալյանի) անվան 19-րդ միջնակարգ դպրոցը: Այնուհետև ուսումը շարունակել է Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական ինստիտուտի բանասիրական ֆակուլտետում: Ինստիտուտը չավարտած՝ գործուղվել է ուսուցչության՝ Հոկտեմբերյանի շրջանի (այժմ՝ Արմավիրի մարզ) Նոր Արտագերս գյուղի միջնակարգ դպրոց: Շատերի պես նա կարող էր մնալ գյուղում, աշխատել մինչև զորակոչային տարիքի լրանալը, սակայն խառնվածքով լինելով դժվարություններից չփախչող՝ որոշեց կատարել զինվորական պարտքը. 1975- 1976 թթ. որպես նշանառու հրետանավոր ծառայել է Հեռավոր Արևելքում՝ Խաբարովսկի երկրամասի Օբլուչիե քաղաքի զորամասում:

Ա. Զաքարյանի գործունեության ոլորտը լայն է և ընդգրկուն. խմբագրական-հրատարակչական աշխատանք, պետական ծառայություն, գիտահետազոտական ուսումնասիրություններ: Հարկ է նշել, որ այս բնագավառներում մեր հոբելյարի կայացմանը մեծապես նպաստել են նշանավոր պատմաբան, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Վարդգես Միքայելյանը և հորաքույրը՝ անվանի գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Ալմաստ Զաքարյանը:

1977 թ. որպես խմբագիր աշխատանքի է անցել ՀԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի հրատարակչությունում: 1977-1980 թթ. խմբագրել է երկու տասնյակից ավելի գիտական ուսումնասիրություն ու մենագրություն: Խմբագրի գործն այդուհետև դառնում է նրա աշխատանքային հիմնական բնագավառներից մեկը, որը պահանջում է հայերենի անթերի իմացություն, մտքի գիտական կարգապահություն և հեղինակների հետ աշխատելու հմտություն ու համբերություն: Այս ամենը նախապայմաններ էին, որ ակադեմիայի «Լրաբեր հասարակական գիտությունների» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Վ. Միքայելյանը 1980 թ. հունվարին նրան՝ իբրև պատասխանատու քարտուղար աշխատանքի հրավիրեր ամսագրի խմբագրություն: Այստեղ նա աշխատում է շուրջ 13 տարի. սա աշխատանքային փորձառության իսկական դպրոց էր:

1988 թ. Ա. Զաքարյանն ավարտել է ՀԿԿ կենտկոմի մարքսիզմ-լենինիզմի համալսարանի կուսակցական-տնտեսական ակտիվ ֆակուլտետի «Գաղափարախոսական աշխատանք» բաժինը: Այնուհետև դարձել է ԽՄԿԿ անդամ:

1989-1990 թթ. Ա. Զաքարյանը վարել է նաև «Հայաստան» հասարակական-քաղաքական կազմակերպության «Գոյամարտ» շաբաթաթերթի պատասխանատու քարտուղարի պարտականությունը:

1990-ական թվականների սկզբին Ա. Զաքարյանն արդեն իսկ խմբագրական-հրատարակչական գործի հմուտ կազմակերպչի անուն վաստակած, պահանջված մասնագետ էր: Ուստի ամենևին պատահական չէ, որ «Հայկական հանրագիտարան»-ի գլխավոր խմբագիր Կոստանդին Խուդավերդյանը, այնուհետև Մ. Մաշտոցի անվ. Մատենադարանի փոխտնօրեն Բաբկեն Չուգասզյանը նրան քանիցս առաջարկում են աշխատանքային գործունեությունը շարունակել իրենց ղեկավարած հիմնարկներում: Կյանքը, սակայն, այլ հունով տարավ մեր հոբելյարին:

1993 թ. հոկտեմբերին Ա. Զաքարյանն աշխատանքի է հրավիրվել ՀՀ գերագույն խորհրդի աշխատակազմ՝ որպես հրատարակչական բաժնի վարիչ: Կարճ ժամանակամիջոցում նա կարողացավ ըստ ամենայնի կարգավորել Գերագույն խորհրդի՝ տարիներով կուտակված նստաշրջանների նիստերի և ընթացիկ նիստերի սղագրությունները, կազմակերպել Գերագույն խորհրդի՝ հայերեն և ռուսերեն տեղեկագրերը ժամանակին հրատարակելու գործը:

1995 թ. հոկտեմբերից Ա. Զաքարյանը ղեկավարել է նոր ձևավորված Ազգային ժողովի աշխատակազմի կառուցվածքային տարբեր ստորաբաժանումներ. եղել է արձանագրային-հրատարակչական բաժնի վարիչի տեղակալ, թարգմանչական-հրատարակչական ենթաբաժնի վարիչ, գրասենյակի ղեկավար (դրա կազմի մեջ մտնում էին ընդհանուր, կադրերի և նամակների բաժինները), քարտուղարության պետի տեղակալ:

Ա. Զաքարյանի կազմակերպչական ունակությունները և գործունեությունը լավագույնս դրսևորվել են ՀՀ կառավարության աշխատակազմի նորաստեղծ՝ «Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագիր» ՊՓԲԸ-ի գործադիր տնօրենի պաշտոնում (1998 թ.): Այդուհետև նա կրկին Ազգային ժողովի աշխատակազմում էր. 2000-2019 թթ. եղել է ԱԺ աշխատակազմի, ապա դրա տարբեր ստորաբաժանումների կազմում՝ որպես հրատարակչական բաժնի վարիչ: Նրա անմիջական ղեկավարությամբ են ստեղծվել «Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողով» (երկրորդ, երրորդ, չորրորդ, հինգերորդ գումարումներ) պատկերազարդ եռալեզու (հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն) գրքերը. մի հրատարակություն, որն իր նախօրինակը մեզանում չի ունեցել:

Գիտությունների ազգային ակադեմիայի հետ Ա. Զաքարյանի կապերն այս ընթացքում չեն ընդհատվել. 1999 թ. «Պատմաբանասիրական հանդես»-ի գլխավոր խմբագիր Վ. Միքայելյանի առաջարկությամբ նա ստանձնել է հանդեսի պատասխանատու քարտուղարի, 2003-ին՝ նաև գլխավոր խմբագրի տեղակալի պաշտոնը: 2018 թ. Ա. Զաքարյանն ընտրվել է պարբերականի գլխավոր խմբագիր: Այս բոլոր պաշտոններում նա իրեն դրսևորել է լավագույն կողմերով՝ եղել է աշխատանքի հմուտ կազմակերպիչ, հեղինակների հետ վարել է բանիմաց խմբագրական երկխոսություն, տպագրության համար ոչ միայն նյութեր է ընդունել, խմբագրել, այլև պատվիրել է, չի շրջանցել հիշարժան տարեթվերն ու հոբելյանները: Ինչպես Ա. Զաքարյանի, այնպես և խմբագրության ներդաշնակ ու արդյունավետ գործունեության շնորհիվ արդեն իսկ 65-ամյա ամսագիրը միշտ լույս է տեսել ժամանակին և այսօր իր առաջատար անուրանալի տեղն ունի հայրենիքում ու արտերկրում տպագրվող հայագիտական հանդեսների շարքում:

2022 թ. փետրվարից Ա. Զաքարյանն աշխատում է նաև ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի սփյուռքահայ արվեստի և միջազգային կապերի բաժնում՝ որպես ավագ գիտաշխատող:

Ծանրաբեռնված լինելով խմբագրական-հրատարակչական, մանկավարժական, պետական գործունեությամբ, դրան զուգահեռ՝ մշտապես նրա ուշադրության կենտրոնում է գիտական աշխատանքը: Այսօր նա 16 մենագրության և 7 ժողովածուի, ավելի քան 250 հոդվածների, հրապարակումների ու գրախոսականների հեղինակ է: Գիտահետազոտական ու վերլուծական անվիճելի կարողությունները, աղբյուրագիտական գիտելիքները, մամուլի և արխիվային նյութերի իմացությունն ապահովել են նրա գիտական հետաքրքրությունների մտահորիզոնը: Այս ամենը նախևառաջ ընդգրկում է հայ-ռուս պատմամշակութային փոխհարաբերությունների լայն շրջանակ, XX դարի առաջին քառորդի հայ իրականության հարցեր, Հայկական հարցի և Հայոց ցեղասպանության՝ առավել քիչ ուսումնասիրված հիմնախնդիրների լուսաբանում:

Հայ-ռուսական պատմամշակութային կապերը, մասնավորապես՝ XX դ. առաջին տասնամյակի մեր հոգևոր կյանքի պատմության՝ Ա. Զաքարյանի կողմից նորովի բացահայտված էջեր են: Այդ աշխատությունները վերաբերում են հայ-ռուս գրական-մշակութային կապերին՝ համապարփակ ընդգրկումով, որի ազդարարը եղավ 1985 թ. նրա պաշտպանած թեկնածուական ատենախոսությունը՝ «Ռուս գրողները Անդրկովկասում և հայ գրական կյանքը», իսկ 2005 թ.՝ «Ռուս գրական գործիչները և հայ իրականությունը (XX դարի 10-ական թվականներ)» թեմայով դոկտորական ատենախոսությունը: Թեկնածուական և դոկտորական ատենախոսությունները գիտնականի ճանապարհի հենակետերն են, որոնք ժամանակի ընթացքում արգասավորվում են բազմաթիվ աշխատություններով: Այստեղ է երևում իսկական գիտնականը, որը բավարարվում է ոչ թե ձեռք բերածով, այլ միշտ առաջ է նայում, որովհետև միտքն աշխատում է: Ա. Զաքարյանի դեպքում հատկանշական է այն իրողությունը, որ մինչև վերջերս նա չի աշխատել ԳԱԱ գիտահետազոտական որևէ հիմնարկում և չի ունեցել գիտական առումով որևէ պարտականություն՝ պլանային թեմա և այլն:

Ա. Զաքարյանի հետազոտություններում միավորված են գրականագետը, պատմաբանը, մշակութաբանը, ժամանակագիրը, հասարակագետը. այստեղ կապերն են ու անդրադարձները, ազդակները և առնչությունները, ուստի նրան ավելի հարմար է տալ հայագետ բնորոշումը, որն ավելի ամբողջական է ներկայացնում նրա գիտական կերպարը: Նրա ուսումնասիրության մեթոդը պատմահամեմատականն է, պատմամշակութայինը, որոնք միավորվում են ավելի ընդգրկուն համադրական մեթոդի մեջ: Այդպես է ժամանակակից հումանիտար մտածողության կառուցվածքը, որը հանուն ուսումնասիրվող նյութի լրիվ ընդգրկման ու ամբողջական բացահայտման պատրաստ է բոլոր հնարավորությունների օգտագործման: Համադրական մեթոդը համակողմանի աշխատանքի բնական շարունակությունն է, և այս տեսակետից իրավացի էր Ա. Զաքարյանի դոկտորական ատենախոսության ընդդիմախոս, անվանի գրականագետ, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Գառնիկ Անանյանը. «Ա. Զաքարյանը չի խուսափում գիտության մարդու համար կարծես ոչ այնքան անհրաժեշտ սև աշխատանքից: Նա սիրում է փնտրել, պրպտել, հայտնաբերել նոր դեմքեր, իրադարձություններ, փաստեր ու փաստաթղթեր: Կարելի է պատկերացնել, թե արխիվային որքան փոշի է կուլ տվել, որքան պարբերականներ թերթել՝ ուսումնասիրության թեման ամբողջացնելու, գրական֊հասարակական կյանքի համապատկերը ներկայացնելու համար: Թերևս «մաքուր» գիտնականների քմծիծաղը շարժող այս առավելությունը բնութագրում է հետազոտողին, պատկերացում տալիս նրա նկարագրի և աշխատանքի այլևայլ կողմերի մասին»:

Մտավոր առաջընթացի հիմքը գրապատմական հարուստ ժառանգությունն է՝ արխիվային նորահայտ վավերագրերով, որոնք, շաղախվելով մամուլի երբեմն շատ կցկտուր վկայությունների հետ, ստեղծում-վերականգնում են մի կորած աշխարհի պատկերը: XX դ. առաջին տասնամյակը քաղաքական առումով հայ ժողովրդի համար որքան վտանգված, նույնքան գրական-մշակութային առումով ոսկի ժամանակ էր, երբ ռուս հասարակայնության միջավայրում մեծապես աճում էր հետաքրքրությունը Հայաստանի, նրա պատմության և մշակույթի նկատմամբ: Դա հիմնականում պայմանավորված էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հայ ժողովրդի հասարակական-քաղաքական ծանր կացությամբ: Հայտնի է, թե որքան շնորհակալ և արդյունավետ գործ են կատարել ռուս գրական-հասարակական գործիչները Հայաստանն իրենց ժողովրդին 390 Մեր հոբելյարները ներկայացնելու և ծանոթացնելու առումով: Սակայն հայ-ռուս գրապատմական առնչությունների բացահայտումը նոր կառուցվածք ու նոր բովանդակություն ստացավ, արդիական հնչեղություն ունեցող նորություններով հարստացավ Ա. Զաքարյանի աշխատություններում: Դրանց մի մասը լույս է տեսել նաև ռուսերեն՝ ի նպաստ սլավոնագիտությանը, որ գիտական մտքի մեծ աշխարհ է:

Ռուս գրական-հասարակական գործիչների շարքում կան հայտնի կամ քիչ հայտնի անուններ. վերջիններս անծանոթ էին ոչ միայն լայն հանրությանը, այլև՝ մասնագետներին: Այս առումով Ա. Զաքարյանի՝ «Ռուս գրողները Անդրկովկասում և հայ գրական կյանքը (1914-1920)» (1984 թ., հայերեն), «Ռուս գրագետները և հայ իրականությունը (XX դարի 10-ական թթ.)» (1994 թ., ռուսերեն), «Հայ ժողովրդի ողբերգությունը ռուս գրագետների գնահատմամբ» (2003 թ., ռուսերեն) մենագրություններն այդ բացը լրացնելու առաջին քայլերը պետք է համարել: Հենվելով նորահայտ հարուստ, բազմաբնույթ փաստերի վրա՝ նա ներկայացնում է ռուս գրական այն գործիչների՝ հրապարակախոսների, լրագրողների, քիչ հայտնի գրագետների, գրաքննադատների, գրողների, բանաստեղծների (Ս. Պոլյակովա, Յու. Կրյուկովա, Վյաչ. Պոլոնսկի, Ի. Յասինսկի, Ալ. Վոզնեսենսկի, Վ. Նեմիրովիչ-Դանչենկո, Ա. Տիրկովա, Ի. Սևերյանին, Վ. Մայակովսկի, Վ. Կամենսկի, Ա. Կրուչոնիխ, Ի. Զդանևիչ, Կ. Բալմոնտ, Ֆ. Սոլոգուբ, Վ. Բրյուսով, Ս. Գորոդեցկի, Ա. Կուպրին, Ս. Ռաֆալովիչ, Պ. Սիբիրցև, Ռ. Իվնև, Ի. Էրենբուրգ և շատ ուրիշներ) գրական-հասարակական գործունեությունը, որոնք խնդրո առարկա ժամանակաշրջանում եղել կամ ապրել ու ստեղծագործել են Արևմտյան Հայաստանում և Անդրկովկասում: Հանգամանորեն լուսաբանվում են նրանց տարաբնույթ անաչառ վկայությունները, կարեկցական վերաբերմունքը հայ ժողովրդի ողբերգության նկատմամբ, որոնք արտացոլվել են նրանց ստեղծագործություններում, հասարակական գործունեության մեջ, հայ մտավորականության հետ ունեցած կապերում, Հայաստանին ու հայ ժողովրդին ցուցաբերած գործնական օգնությամբ:

Ա. Զաքարյանի հաջորդ մենագրությունը՝ «Ալեքսանդր Կուլեբյակինը և Հայաստանը» (2003 թ., ռուսերեն) վերնագրով, նվիրված է Առաջին համաշխարհային պատերազմի Կովկասյան ճակատում՝ Արևմտյան Հայաստանում, ռուսական բանակի ծավալած ռազմական գործողություններին առաջին իսկ օրից ակտիվորեն մասնակցած Թերեքի կազակ, գնդապետ, ապա գեներալ-մայոր, Վանի ջոկատի, այնուհետև՝ Կովկասյան 4-րդ բանակային կորպուսի հրամանատար Ալեքսանդր Կուլեբյակինի գործունեությանը: Մենագրության մեջ առաջին անգամ հանգամանորեն ներկայացվում և լուսաբանվում են փառապանծ զորահրամանատարի անցած մարտական ուղին, Կովկասից ռուսական բանակի հեռանալուց հետո նրա գործունեությունը Անդրկովկասում: Ապրելով Թիֆլիսում՝ «պոետ-գեներալն» ակտիվորեն մասնակցել է հասարակական-քաղաքական, գրական-մշակութային կյանքին, մասնավորապես՝ հայ հասարակայնությանը հուզող կարևոր հարցերի ու խնդիրների լուծմանը: Նա բարեկամական, ընկերական հարաբերություններ է ունեցել, աշխատել է հայ մշակույթի, գրականության, հասարակական-քաղաքական, զինվորական բազում նշանավոր գործիչների հետ: Անգնահատելի է հատկապես նրա կատարած աշխատանքը «Համաշխարհային պատերազմում հայ ժողովրդի կրած վնասների քննիչ հանձնաժողովում»՝ որպես ռազմապատմական բաժնի վարիչ, և «Մայիլյան եղբայրների գիտատնտեսական արշավախմբում»:

XX դ. 10-ական թվականներին ռուս գրական գործիչների շարքում, որոնք իրենց գրական-հասարակական գործունեության մեջ մեծ տեղ են հատկացրել հայ իրականությանը, առանձնահատուկ տեղ ունի ժամանակի հայտնի արձակագիր Բորիս Լազարևսկին, որին էլ նվիրված է Ա. Զաքարյանի «Բորիս Լազարևսկին Հայաստանի և հայ կանանց մասին» վերնագրով մենագրությունը (2004 թ., հայերեն): Ինչպես ցույց է տալիս գրականագետը, 1919–1920 թթ. Ռոստովում, Արմավիրում, Թիֆլիսում, Երևանում, Կ. Պոլսում «Հայ օրիորդները և կանայք» թեմայով նրա կարդացած դասախոսությունների շարքը, Թիֆլիսի «Слово» թերթում տպագրած «Բրոշկա» և «Օտարության մեջ» պատմվածքները մեծ հետաքրքրություն են առաջացրել ոչ միայն հայ հասարակայնության մեջ: Գրքում առաջին անգամ հանգամանորեն լուսաբանվել են Բ. Լազարևսկու հիշյալ շրջանի գործունեությունը, նրա առնչությունը նաև Հովհ. Թումանյանի հետ:

Ա. Զաքարյանը XX դարասկզբի հայ մամուլի պատմության քաջատեղյակ հետազոտող է: Հենց դա էլ նպաստել է, որ նա անդրադառնա Ալեքսանդր Շիրվանզադեի՝ 10-ական թվականների հրապարակախոսական ժառանգությանը, որն անծանոթ էր հայ հանրությանը, քանզի տեղ չէր գտել գրողի երկերի ժողովածուներում, և 2006 թ. հրատարակի «Շիրվանզադեի հրապարակախոսական ժառանգությունից (1914-1919 թթ.)» աշխատությունը: Մամուլի էջերում սփռված՝ գրողի այդ հոդվածները հայ ժողովրդի պատմական ծանր ժամանակների ամենօրյա արձագանքներ են, փաստացի վավերագրեր, որոնք արծարծում են ազգային, քաղաքական կյանքի բազմաթիվ ու բազմապիսի և արդիական մեծ հնչեղություն ունեցող հարցեր:

Առաջին աշխարհամարտի ու դրան հաջորդած տարիներին՝ 1916-1921 թթ., Արևմտյան Հայաստանում և Անդրկովկասում ապրել ու գործել է ռուս անվանի բանաստեղծ, գրող, հրապարակախոս, թարգմանիչ և հասարակական գործիչ Սերգեյ Գորոդեցկին, որին էլ նվիրված են Ա. Զաքարյանի՝ «Սերգեյ Գորոդեցկին Արևմտյան Հայաստանում և Անդրկովկասում» վերնագրով մենագրությունները (2010 թ., հայերեն և 2015 թ., ռուսերեն): Հեղինակի այս աշխատությունները ստեղծվել են տարիների տևական հետազոտական աշխատանքի շնորհիվ և մինչև ամբողջանալը, առանձին գրքերով ընթերցողին ներկայացվելը գիտական հանրության, մասնագետների, լայն հասարակայնության ուշադրությանն են արժանացել բազմաթիվ հոդվածներով, հաղորդումներով, հրապարակումներով: Ա. Զաքարյանի բնորոշմամբ՝ Ս. Գորոդեցկին այն գործիչներից է, որը գրականմշակութային, հասարակական-քաղաքական իր հաստատուն քայլերով, Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձություններին, երկրի ներքին ու արտաքին քաղաքականությանն ակնդետ հետևող, հայանպաստ գործունեությամբ հայերիս 392 Մեր հոբելյարները համար հարազատ անուն է դարձել: Տարածաշրջանում նրա կատարածի վերհանումն ու լուսաբանումը մեր օրերում էլ գիտական ու քաղաքական խիստ կարևոր և արդիական հնչեղություն ունեն: Այս առումով հիշատակել է դեռևս 1919 թ. մարտի 23-ին «Кавказское слово» թերթում նրա հրապարակած «Ղարաբաղ» վերնագրով ուշագրավ հոդվածը, որտեղ հեղինակը Ղարաբաղը համարել է բնիկ հայկական տարածք …Նույն թվականի հուլիսի 15-ին էլ Գորոդեցկին Բաթումում հետաքրքիր դասախոսություն է կարդացել Հայկական հարցի մասին:

Թիֆլիսում Ս. Գորոդեցկու գործունեությանն է առնչվում նաև Ա. Զաքարյանի «Սերգեյ Գորոդեցկու «Բանաստեղծների համքարությունը» և «Ակմե» ժողովածուն» վերնագրով գիրքը (2011 թ., ռուսերեն):

2012 թ. Ա. Զաքարյանը մեկ գրքով՝ հայերեն և ռուսերեն, հրատարակել է «Իլյա Էրենբուրգի թիֆլիսյան օրերը», որտեղ փաստական նորահայտ նյութերով ներկայացրել է ռուս նշանավոր գրողի, հրապարակախոսի գրական-հասարակական գործունեությունը Թիֆլիսում 1920 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, շրջանառության մեջ է դրել ռուս բանաստեղծներին՝ Ալ. Բլոկին, Վ. Բրյուսովին, Կ. Բալմոնտին և Վ. Մայակովսկուն նվիրված դիմանկարների շարքը:

Ա. Զաքարյանի գիտական ուսումնասիրությունների մեջ ուրույն տեղ է գրավում «Արևմտահայ իրականությունը ռուս հրապարակախոս Տ. Օլգենինի գնահատմամբ» մենագրությունը (2014 թ., հայերեն): Այստեղ առաջին անգամ հանգամանորեն ներկայացված են XX դարասկզբի ռուս հայտնի հրապարակախոս, լրագրող Անտուան Բերեզովսկի-Օլգինսկու (կեղծանունը՝ Տ. Օլգենին)՝ 1913 թ. հունվարի վերջից մինչև մայիսի կեսերն Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգներ (Էրզրում, Վան, Բիթլիս, Տիգրանակերտ, Սեբաստիա, Խարբերդ) կատարած ուղևորության մանրամասները, թուրք-քրդական լծի տակ հեծող արևմտահայության տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական կացության մասին գրած թղթակցությունները, նաև՝ Թիֆլիսում ու Բաքվում «Անհետացող Հայաստանը» խոսուն վերնագրով կարդացած դասախոսությունները:

Ռուս ականավոր բանաստեղծ, թարգմանիչ, գրականագետ, գրաքննադատ և պատմաբան Վալերի Բրյուսովի վաստակը հայ գրականության, մասնավորապես՝ պոեզիայի ուսումնասիրության ու քարոզչության ուղղությամբ հայ և ռուս գրականագետների աշխատությունները հիմնականում գնահատվել են «Հայաստանի պոեզիան» անթոլոգիան կազմելու, խմբագրելու, հրատարակելու առումով: Դրան զուգընթաց՝ նա նաև լայն գործունեություն է ծավալել հայ գրականությունը, մշակույթը, պատմությունը ռուս և հայ հասարակայնության մեջ տարածելու ուղղությամբ: 1916-1917 թթ. Բաքվում, Թիֆլիսում, Երևանում, Էջմիածնում կարդացած դասախոսությունները՝ «Հայոց բանաստեղծությունը» և «Հայաստանի պատմական շրջանները և հայ բանաստեղծությունը», «Էմիլ Վերհարնը և հերոսական Բելգիան», «Ուսուցիչների ուսուցիչները (մարդկության հնագույն մշակույթների մասին)», Ա.Ս. Պուշկինի հասարակական հայացքների վերաբերյալ, ժամանակագրական իրողությունների, հայ գրական-հասարակական կյանքի հետ շփումների՝ հանգամանքների և նշանակության հիմնահարցերի կտրվածքով հատուկ ուսումնասիրության նյութ չեն եղել: Ահա այդ բացը լրացնելու նպատակն է հետապնդել գրականագետը՝ հրատարակելով «Հայաստանը Վ. Բրյուսովի գրականհասարակական գործունեության մեջ» մենագրությունը (2016 թ., ռուսերեն):

Ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհ. Թումանյանի ծննդյան 150-ամյակին նվիրված՝ Ա. Զաքարյանը հրատարակել է «Ռուս գրողները և Հովհաննես Թումանյանը» գիրքը (2019 թ., հայերեն), որտեղ ի մի է բերել և հանգամանորեն ներկայացրել Թիֆլիսում ապրած ու գործած ռուս գրողներ Կ. Բալմոնտի, Վ. Բրյուսովի, Ս. Գորոդեցկու, Բ. Լազարևսկու և Ա. Կուլեբյակինի ստեղծագործական առնչությունները, մարդկային պարզ ու անմիջական շփումները հայ բանաստեղծի հետ:

2019 թ. Ա. Զաքարյանը մեկ գրքով՝ հայերեն և ռուսերեն, հրատարակել է «Ռուս կոմպոզիտոր Թոմաս Հարտմանը և Կոմիտասը» վերնագրով աշխատությունը, որտեղ առաջին անգամ ներկայացված է մեծանուն երաժշտագետ և կոմպոզիտոր Կոմիտասի կյանքի ու ստեղծագործության արժևորման գործում ռուս կոմպոզիտորի վաստակը:

Ռուս (ծագումով՝ հրեա) արվեստի տեսաբան, թարգմանիչ Օսիպ Մանդելշտամն առանձնահատուկ տեղ ունի խորհրդային գրականության պատմության անդաստանում: Նրա անունը նաև մեծապես կապված է Հայաստան երկրի ու հայ ժողովրդի հետ: 1930 թ. վեց ամիս Հայաստանում ապրելը, երկրով մեկ ճանապարհորդելը ճակատագրական դարձավ նրա համար, քանզի հետագա կարճատև կյանքը շաղկապված մնաց Հայաստանի, հայ մշակույթի հետ, կապ, որ ռուս բանաստեղծը շատ թանկ էր գնահատում: Օ. Մանդելշտամի կյանքի, գործունեության և ստեղծագործությունների ուսումնասիրության, Հայաստանի հետ առնչություններին վերաբերող հարուստ գրականություն կա ռուսերենով և օտար լեզուներով: Վերջինը, սակայն, հիմնականում վերաբերում է Հայաստանին նվիրված բանաստեղծությունների շարքին և «Ճանապարհորդություն դեպի Հայաստան» արձակ գործին: Չեն մանրամասնվել գրապատմական կարևոր իրողություններ, Հայաստան կատարած այցելության, հայ ժողովրդի կյանքին վերաբերող իրադարձությունների նկատմամբ նրա մոտեցումների խորքային դրդապատճառներն ու նախադրյալները և այլն: Խիստ արդիական հնչեղություն ունեն Շուշի կատարած բանաստեղծի այցելության, ադրբեջանական հրոսակների կողմից 1920 թ. քաղաքի հայ բնակչության կոտորածի ու ականատեսի աչքերով՝ ավերակի վերածված քաղաքի մասին հիշատակությունները և այդ ամենի տպավորությամբ գրած «Կառապանը» բանաստեղծությունը: Ահա այդ բացն է եկել լրացնելու 2022 թ. հայերենով հրատարակված՝ Ա. Զաքարյանի «Օսիպ Մանդելշտամ. բանաստեղծը և Հայաստանը» վերնագրով աշխատանքը:

Վերջերս լույս տեսավ Ա. Զաքարյանի նոր մենագրությունը՝ «Դավիթ Անանուն. կյանքը և գործունեությունը» (2023 թ., հայերեն): Աշխատության մեջ բազմաթիվ ու բազմապիսի փաստական-հուշագրական, ստեղծագործական վկայակոչումներով քննականորեն ներկայացվում են XX դարի առաջին երեսնամյակի հայ իրականության կարկառուն դեմքերից Դ. Անանունի բազմաբեղուն կյանքն ու գործունեությունը:

Մեր հոբելյարի գիտական վաստակի մեջ առանձնակի տեղ են գրավում նրա կազմած ժողովածուները: Դրանք այնպիսի գործեր են, որոնցում տեղ ունեն ոչ միայն բուն ասելիքը, այլև ժամանակաշրջանին վերաբերող, թվում է՝ աննշան փաստերը: Վերջիններս հիշարժան իրողությունների հետ ստեղծում են ժամանակի խիտ ու ամբողջական պատկերը և դառնում գիտություն, մեկ բառով՝ հասարակագիտություն: Այդ շղթայի մեջ իր ուրույն տեղն ունի Ա. Զաքարյանի կազմած՝ առաջաբանով ու ծանոթագրություններով, «Հայ ժողովրդի կորուստները Առաջին աշխարհամարտի տարիներին («Համաշխարհային պատերազմից հայ ժողովրդի կրած վնասների քննիչ հանձնաժողովի» փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու») (2005 թ., հայերեն և ռուսերեն) գիրքը: Հրապարակված վավերագրերը, որպես սկզբնաղբյուրներ, մեզ համար ունեն ոչ միայն ճանաչողական, այլև պատմական, քաղաքական և, անշուշտ, գործնական-կիրառական կարևոր նշանակություն:

Ա. Զաքարյանի նմանօրինակ հաջորդ աշխատանքը նվիրված է Տիգրան Հովհաննիսյանի 1919 թ. «Հառաջ» թերթում տպագրած և գիտական հանրությանն անծանոթ «Տաճիկ կառավարությունը և իթթիհաթը մարդկության դատարանի առաջ» աշխատության հրատարակությանը (2007 թ.):

Այս շարքին է դասվում նաև հայ ազգային-ազատագրական շարժման լեգենդար հերոս Անդրանիկի գնդի մարտական ուղուն (1918-1919 թթ.) նվիրված, Ա. Զաքարյանի կազմած՝ Պորուչիկ Ալեքսեյ Կոլմակովի «Պատմական հայկական վաշտը» վերնագրով ժողովածուն (2009 թ., ռուսերեն):

ՀՀ ԳԱԱ-ի հիմնադրման 70-ամյակին ընդառաջ Ա. Զաքարյանը հրատարակել է «Էջեր Մանուկ Աբեղյանի պատմահրապարակախոսական ժառանգությունից» ժողովածուն (2013 թ., հայերեն):

Հայաստանի առաջին Հանրապետության խորհրդարանի 100-ամյակի առթիվ էլ նա կազմել ու հրատարակել է «Հայաստանի առաջին Հանրապետության խորհրդարանը» վերնագրով ժողովածուն (2018 թ., հայերեն):

Ա. Զաքարյանը նաև կազմել, առաջաբանով և ծանոթագրություններով հրատարակել է հայ անվանի գրող, թարգմանիչ, հրապարակախոս, ազգայինհասարակական գործիչ Զապել Եսայանի «Ժողովուրդի մը հոգեվարքը (Աքսորեալ հայերը Միջագետքի մէջ)» վերնագրով նյութը (2020 թ., հայերեն):

Ինքնատիպ էջեր են հայագիտության երախտավորների [Գ. Հովսեփյան, Ստ. Մալխասյանց, Ս. Տեր-Հակոբյան, Ե. Օտյան, Պ. Մակինցյան, Ա. Չոպանյան, Մ. Բաբայան, Կ. Միքայելյան, Լ. Լիսիցյան, Կոմիտաս, Զ. Եսայան, Իրազեկ (Հ. Տեր Հակոբյան), Դ. Անանուն և շատ ուրիշներ] գործունեությանը վերաբերող արխիվային նյութերի՝ նամակագրություն, հուշագրություն, Ա. Զաքարյանի հրապարակումները, որոնք ներածական խոսքի ու գիտական հմտալի ծանոթագրությունների շնորհիվ նոր կողմերով են բացահայտում նրանց կյանքն ու գործունեությունը:

Հարկ է նաև նշել, որ գրականագետը վերոգրյալ աշխատանքներին զուգահեռ խմբագրել, կազմել և հրատարակության է պատրաստել գիտաքաղաքական արդիական հնչեղություն ու բովանդակություն ունեցող շուրջ երեք տասնյակ աշխատություն և ժողովածու:

Գիտնականը 1989-ից հանրապետության տարբեր բուհերում (Երևանի անասնաբուժական-անասնաբուծական ինստիտուտ, «Գալիք» և «Գլաձոր» համալսարաններ, Վանաձորի Հովհ. Թումանյանի անվ. մանկավարժական համալսարան) զբաղվել է նաև դասախոսական-մանկավարժական գործունեությամբ, եղել է պետական ավարտական քննական հանձնաժողովների նախագահ, Հանրապետական դպրոցական օլիմպիադաների՝ հայ գրականության գծով գործող հանձնաժողովի անդամ, նախագահ: Բազմիցս հանդես է եկել հանրապետական և միջազգային գիտաժողովներում:

Երկար տարիներ գրականագետ-բանասերը եղել է Ժ. 01. 03 (ռուս գրականություն) և Ժ. 01. 07 (արտասահմանյան գրականություն) մասնագիտություններով գիտական աստիճան շնորհող ՀՀ ԲՈԿ-ի մասնագիտական խորհուրդների անդամ:

Ա. Զաքարյանը 1986 թ. ԽՍՀՄ, ապա Հայաստանի ժուռնալիստների միության անդամ է: Նա ունի ՀՀ պետական ծառայության 1-ին դասի խորհրդականի դասային աստիճան: 2021 թ. Հումանիզմի պրոբլեմների ակադեմիայի իսկական անդամ է:

Թեև ծանրաբեռնված պետական ու գիտական աշխատանքներով՝ Ա. Զաքարյանը կանգնած է եղել «Նախիջևան» հայրենակցական միության ստեղծման ակունքներում, եղել է միության փոխնախագահ: Վարել է հասարակական-քաղաքական ակտիվ գործունեություն՝ 1999, 2000, 2003 և 2007 թթ. լինելով Ազգային ժողովի գումարումների պատգամավորության թեկնածու:

Ա. Զաքարյանն առօրյա և կենցաղային հարցերից ու շահերից վեր կանգնած անհատ է: Սկզբունքայնությունը, լայնախոհությունը, պահանջկոտությունը սեփական անձի և շրջապատի նկատմամբ՝ ահա այս հատկանիշներն են մարդքաղաքացու բնութագրիչները: Այս առումով էլ նա արժանի հարգանք ու հեղինակություն է վաստակել գիտական հանրության, հասարակական-քաղաքական շրջանակներում և իր միջավայրում:

Այսօր էլ 70-ամյակը բոլորած հայագետը լի է տարբեր ծրագրերով, որոնց իրականացմամբ ավելի ամբողջական կդառնա XX դարի առաջին քառորդի հայ պատմագրական-մշակութային կյանքի համապատկերը: Նրա վաստակն արժանի է բարձր գնահատության, որովհետև ժամանակակից հայագիտության մեջ նա ստեղծել է իր տեղը, և, երբ գիտական շրջանակներում որևէ առիթով շրջանառվում է նրա անունը, աչքի առաջ են գալիս նրա աշխատությունները, որոնք նրա կյանքի ճանապարհի նշանաձողերն են դեպի հայտնություն:

Այդ ճանապարհի իմաստավորմամբ էլ Անուշավան Զաքարյանին մաղթենք քաջառողջություն և հավատի պես անբեկանելի նվիրում՝ ի փառս մեզ համար գիտություններից առաջնահերթին, որ հայագիտությունն է:

Դավիթ Գասպարյան

Բանասիրական գիտությունների դոկտոր

«Լրաբեր հասարակական գիտությունների», N 3, Երևան, 2023: