Իրազեկի (Հ. Տեր-Հակոբյանի) կյանքի փառահեղ ուղին (Ծննդյան 140-ամյակի առթիվ)

Գողթան գավառը (ներկայումս՝ Նախիջևանի Հանրա­պետության Օր­դու­բադի շրջան) վաղնջական ժամանակներից եղել է պատմական Հա­յաստանի բաղկացուցիչ մասը¹: Դարեր շարունակ գավառը կրել է այն բոլոր արհա­վիրք­ները, ինչ ողջ Հայաստանը. ավեր, կոտորած, տեղահանություն, գաղթ ...  Այս առումով խիստ արդիական նշանակություն ունի երկրամասի՝ հատ­կապես 1918–1921 թթ. ժամանա­կա­հատ­վածի ուսումնասիրությունը, երբ ադրբեջանա-թուրքական հրոսակները մահ ու ավեր էին տարածում գա­վառում:  Գողթանի  այն գյուղերը, որոնք ապա­վի­նե­ցին իրենց ուժերին և թշնամուն ցույց տվեցին կազ­մա­կերպված դիմադրություն, զերծ մնացին կոտորած­ներից,  ապրեցին հայրենի օջախներում, իսկ այն բնակավայրերը, որոնց բնակ­չությունը հավատաց թշնամու «գթասրտությանն» ու հանձնվեց՝ կոտորվեց²: Ադրբեջա­նական իշխա­նութ­յուն­ների վա­րած հայահալած  քա­ղա­քակա­նութ­յան հետևանքով՝ 1921 թվականից հայ ազգաբնակչութ­յունը սկսեց լքել հայրենի ոստանը³:

... Գողթան գավառը  հայ ժողովրդի տարե­գրութ­յան, գիր ու գրչության և մշակույթի նշանակալի վայրերից է: Եղել է պատ­մական իրա­դար­ձութ­յուն­նե­րով լե­ցուն երկրամաս. այստեղ քա­րոզ­չական գործու­նեութ­­յուն է ծա­վալել Մես­րոպ Մաշտոցը, հռ­չակված էր Գողթան եր­գիչներով, հայտնի էր «Գինե­ւէտ Գողթն» անվանումով, նշանավոր ավան­ներով ու բնակա­տե­ղի­ներով [Ագուլիսներ, Ցղնա, Տանակերտ, Փառակա, Բիստ, Վանանդ, Գիրան, Քաղաքիկ, Որդվար (Օր­դուբադ) և այլն], մե­տաք­սա­գործության խո­շոր կենտրոն էր, լեցուն էր ճարտարա­պետական կոթող­ներով, ունեցել է նշա­նա­վոր տոհմեր, գերդաստաններ⁴: Վերջիններս հայ­կա­կան իրա­կա­նությանն ու մշակույթին տվել են հասա­րակական-քաղա­քական, գիտա­մշակութային և այլ բնագա­վառ­ների կար­կառուն բազմաթիվ դեմքեր [Քրիստափոր Մի­քա­ յելյան, Կոմիտաս, Արամ Խաչատրյան, Ռուբեն Մա­մուլ­յան, Էդգար Շահին, Ավետիք Արաս­խանյան, Ստեփան (Ռոստոմ) Զորյան,  Ավետ Ավետիսյան, Օվի Սևումյան, Թովմաս Վանան­դեցի, Ալեք­սանդր Քալանթար, Կարապետ Տեր-Մկրտչյան, Անրի Թրուայա (Լևոն  Թո­րոս­յան) և այլն]:

Գողթան աշխարհի անվանի զավակներից է նաև հասարակական-քաղա­քական, պե­տա­կան հայտնի գործիչ, բազմավաստակ մանկավարժ, հրապա­րա­կա­գիր, պատմաբան ու բանասեր Հակոբ Գաբրիելի Տեր-Հակոբյանը: Մերօրյա լայն հանրությանը քիչ հայտնի ազգային գոր­ծիչը ծնվել է Գող­թան գավառի Վերին Ազա գյուղում⁵ 1881 թվականին: Հայ­րը մահացել է երի­տասարդ տարիքում, ընտանիքի հոգսը մնացել է մոր ու ավագ եղբոր վրա: Սկզբնական կրթութ­յունը ստացել է  տեղի ծխական դպրոցում, որն ա­վար­տելուց հետո՝ 1894-ին, քահանա եղբոր շնորհիվ ընդունվել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, սովորել դպրո­ցական, ապա՝ լսա­րանական բաժին­ներում: «Իրեն աշակերտակից» (երկու դասարան ցածր) Սիմոն Վրաց­յանի վկա­յութ­յամբ՝ նա «Ջանասեր, հանդարտ, կարգապահ, շատ կարդացող ու լավ պա­րապող աշակերտ էր Ճեմարանում, Կոմիտասի սիրելիներից, ձայնեղ երգիչ ու հմուտ դասապետ»⁶: Ուսանող ժամա­նակ նշանակվել է ճեմարանի մատենադա­րանապետ  (Ս. Վրացյանը եղել է նրա օգնականը): Դա նրան տվել է  ինքնազարգացման մեծ հնարավորություն, քանի որ մա­­տե­­նա­դարան ուներ շուրջ քառասուն հազար գիրք և մամուլի հարուստ հավաքածու:

Հ. Տեր-Հակոբյանը 1904 թ. ավարտելով ճեմա­րանը՝ կիսասարկավագի աստիճանով, նվիրվել է ման­կա­վար­ժական գործունեության: 1905–1912 թթ. եղել է Ալեքսանդրապոլի ծխական դպ­րոց­ների ու­սուցիչ, ապա՝ տնօրեն: Լինելով Երևանի Հ. Յ. Դաշ­նակցության Կենտ­րոնական կոմիտեի անդամ՝ հա­սա­րակական և կուսակցական լայն գործու­նեություն է ծավալել. Ալեք­սանդրա­­պոլում 1907–1911 թթ. կուսակից ընկերների հետ «վարում էր նաև շրջանի կու­սակ­ցական պաշտոնաթերթը՝ «Ժայռ» շաբա­թա­թեր­թը»⁷: 1912 թ. տեղա­փոխ­վել է Նախիջևան, ապա՝ Պարսկաստան. Ու­սուցիչ է եղել Վերին Ագու­լի­սում և Սալմաստ գավառի գյուղերում: Առա­ջին աշխար­համարտի տարի­ներին՝ 1914–1917 թթ., Հ. Տեր-Հակոբյանը Սալ­մաս­տում զբաղվել է նաև պատերազմի աղետյալ­ների օգնության գործով, ապա տեղափոխվել է Ալեք­սանդրապոլ: 1917 թ. սեպտեմ­բերին մասնակցել է Թիֆլիսում հրա­վիրված Արևելահայերի առաջին համագու­մարին (եղել է նիստերի քարտու­­ղա­րը), Երևանի, Ալեքսանդրապոլի ու Անդրկովկասի գյուղա­ցիական համա­գու­մարներին: Ընտրվել է Ալեքսանդրա­պոլի Ազ­գա­յին խորհրդի նախագահ: 1918 թ. թուր­քական հարձակման ժամանակ՝ Կարսի և Ալեքսանդրա­պոլի անկումից հետո, Գարեգին Նժդեհի հետ նա գործուն մաս­նակ­ցություն է ունեցել Ղարաքիլիսայի, ապա՝ Դիլիջանի ինքնա­պաշտպանութ­յան կազմա­կերպ­մա­նը: Իր լուման է ներդրել Հայաս­տանի առաջին Հանրապետության կայաց­ման գործում. ընտրվել է խորհրդարանի պատ­գամավոր, եղել է խորհրդա­րա­նի ավագ քարտուղարը,  Հայաստանի կոոպերատիվների կենտ­րո­նական միության (Հայկոոպ) վար­չության նախա­գահը⁸: 1920 թ. աշնանը՝  հայ-թուրքական պա­տե­րազմի օրերին, կառա­վարության անդամների հետ Հ. Տեր-Հակոբյանը մեկ­նել է Ալեքսանդրապոլի ռազմաճակատ՝ ինքնա­պաշտ­­­պանության գործը կազ­մակերպելու: Թուրքերի կողմից քաղաքը գրա­վելուց հետո՝  մեր զորքի հետ նահանջել է Ղարաքիլիսա: Այստեղից ան­ցել է Հա­մամ­լու-Որդնանի շրջան՝ թի­կունքը կազմակերպելու, ժողովրդի տրամա­դրութ­յունը բարձրաց­նելու, կռվի դաշտ զինվորներ ուղարկելու համար: Դեպ­քերի ըն­թաց­քը օրհասա­կան էր, և նա Դիլիջանի վրայով մեկնել է Երևան:

Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Հ. Տեր-Հակոբյանը մնացել է Երևա­­նում: Գործուն մասնակցություն է ունեցել 1921 թ. փետրվարի 18-ի ապս­տամբությանը. Հայրենիքի փրկության կոմիտեի անդամ էր,  պարենա­վոր­ման գործերի բաժնի վարիչը: Ապստամ­բության պարտությունից հետո  անցել է Զան­գե­զուր:

1921 թ. մայիսի 31-ին Լեռնահայաստանի ու Հայաստանի կառավա­րութ­յուն­ները միավորվելով  կազմել են նոր կառավարություն՝ Հանրապետա­կան Հա­յաստանի կառավա­րության անվամբ՝ Ս. Վրացյանի նախագա­հութ­յամբ. դրա կազմի մեջ մտել է նաև Հ. Տեր-Հակոբյանը: Զանգեզուրի ան­կումից հետո այս կառավարությունը տարագրվել է Թավրիզ: Որպես տա­րա­գիր կառավարության ներկայա­ցու­ցիչ­ներից մեկը՝ նա այստեղ ազգա­յին-հասա­րա­կական մեծածավալ աշխա­տանք է կատարել. կազմակերպել է տա­րա­գիրների կեցությունը և ապա­հովել նրանց պահպանությունը՝ նպաստ­ներով կամ օժանդակությամբ: 1921–1923 թթ. Թավրիզում եղել է Հա­յաստանի կառավարության վերջին ներկայացուցիչներից մեկը⁹:

1923 թվականից Հ. Տեր-Հակոբյանը դարձյալ նվիրվել է ուսուցչական գործին՝ որպես ուսուցիչ, տնօրեն պաշտո­նա­վարել Նոր Ջուղայի և Աբա­դա­նի դպրոցներում: Առանձնապես նշանակալի է նրա գործունեությունը Նոր Ջուղայում, որտեղ եղել է Ս. Ամենափրկչյան վանքին կից գործող Ազ­գա­յին վարժարանի տեսուչ: Վանքի հարուստ մատենադարանում գիտա­հե­տա­զոտական բեղուն աշխատանք է կատարել:

1946–1950 թթ. ապրել է Իրաքում, ստանձնել Բաղդադի հայկական ազ­գային դպրոցների տեսուչի պաշտոնը: Այնուհետև վերադարձել է Թեհրան¹⁰:

Մանկավարժական և հասարակական-քաղաքական գործունեությանը զուգընթաց՝ Հ. Տեր-Հակոբյանը տարիներ շարունակ զբաղվել է գրական աշ­խա­տանքով, հավաքել  է հարուստ նյութեր ու պատմաբանասիրական բազ­մա­բնույթ հոդվածներով և ուսումնասիրություններով աշխա­տակ­ցել Թիֆ­լի­սի «Հորիզոնին», Երևանի «Զանգին», «Հառաջին» ու «Հայաստանի կոոպերա­ցիա­յին», Փարիզի «Վեմին», Բոստոնի «Հայրենիքին», Կահիրեի  «Հուսա­բե­րին», Թեհրանի «Ալիքին» և այլ պարբերականների՝ սկզբնական շրջա­նում Իրազեկ, հետա­­գա­յում՝ Հ. Իրազեկ ծածկանունով:

Ազգային-պետական և կրթական վաստակաշատ գործիչը հան­կար­ծամահ է եղել  1953 թ. Թեհրանում: ««Մեր պարոն Հակոբը», ակնածանքով են հիշում իր աշակերտ-աշակերտուհիները: Շատ տպավորիչ էին իր  բո­վան­դակալից, խտացված և պարզ ոճով դասախոսությունները, – Հ. Տեր-Հակոբյանի ծննդյան 120-ամյակի առիթով գրել է Ա. Մամյանը: – Զոկերը (ագուլիսցիները) իրավունք ունեին պարծենալու իրենց այս մեծ մտավո­րա­կանով՝ պարթևահասակ, անուշ ժպիտը դեմքին ու մինչև դիմացինի հոգու խորքը թափանցող խորազննին արքերով: Իր գաղափարակիցների հետ նա էլ ճաշակեց տարագրի կյանքի բոլոր դառնությունները, անլուր զր­կանքներ կրեց, տառապեց, բայց միշտ մնաց պատնեշի վրա, միշտ հուսալից ու իր տեսլականով խանդավառ»¹¹:

Հ. Տեր-Հակոբյանի ուսումնասիրությունները վերաբերում են հայ ազա­տագրական շարժմանը, հայկական մշակույթին, տպագրությանը, մամու­լին, հայկական գաղթա­վայրերի պատմությանը: 1956 թ. Բեյրութում լույս է տեսել Իրազեկի «Մոտիկ անցյա­լից: Պատմական դեպքեր և ապրումներ: 1917–1922» վերնագրով գիրքը, 1986-ին Անթիլիասում՝ «Պատմություն հնդկահայ տպագրության» աշխատությունը: Նրա գոր­ծե­րից շատերն ան­տիպ են, ձեռագիր վիճակում, ինչպես՝ «Հայ ազատագրական շարժումը (1548–1828¹² )», «Հայկական տպագրության պատմության մեկ փառավոր էջը», «Սայաթ Նովա, իր կյան­քը և գրականությունը», «Շտեմարան Կալ­կաթայի (1821–1823)» աշխա­տությունները, որոնք պահվում են Բեյրու­թի Համազգայինի մատենադա­րանում:

1. Մանրամասն տե՛ս Ե. Լալայեան. Նախիջեւանի գաւառ, Ա. մասն, Գողթն կամ Օրդուբադի ոստիկանական շրջան. – «Ազգագրական հանդէս» (Թիֆլիս), գիրք XI, 1904, էջ 253–270, Դոկտ. Յովհ. Հախնազարեան. Գողթան գա­վառ (Պատմագրութիւն եւ յուշագրութիւն), Թեհրան, 1991, էջ 9–30,  А. Ка­рагезян. Некоторые вопросы истории Нахи­чевана и Гохтна. – ИФЖ, 2001, №  3, с. 227–242;  Ա. Այվազյան. Նախիջևանը 1905 թ. և 1918–1919 թթ. կրակե շղթայի գոյամարտերում, Երևան, 2005, էջ 3–19,  Ա. Այ­վազ­յան. Գինեւէտ Գողթն. պատմաազգագրական ակնարկ, լու­­սա­նկար­չական պատ­կերա­գիրք, Երևան, 2006, էջ 3–24  և այլն:
2. «1914 թվականին, իմ մտերիմ գողթնեցիների հրավերով եղա Գողթանում՝ հռչակավոր Ագուլիսում ու Քաղաքիկում: Իրոք փոքրիկ Փարիզ էր Ագուլիսը, գողտրիկ Շվեյցարիա՝ Գողթանը, – վերհիշում է Մարտիրոս Սարյանը: – Անմոռանալի են նրա շքեղաշեն տաճարները, սյունազարդ և փայլուն տուն-պալատները՝ շրջապատված պտղատու այգիներով, ծաղկավետ ու զարդարուն պարտեզներով: Սքանչելի էին ամենուրեք կարկաչող սառնորակ ու զուլալ աղբյուրները: Դարերի ընթացքում գողթնեցու շինարար ձեռքը և համառ աշխատասիրությունը կառուցել է այս բոլորը և յուր լի ու առատ ապրուստով, վայել նիստ ու կացով, բնատուր ուսումնասիրությամբ և հյուրասիրությամբ ստեղծել է մշակույթ, որը միշտ ու շարունակ փայլել է հայոց պատմության հորիզոնում: Չեմ մոռանա այն հայրենասեր, ուրախ մթնոլորտը ու ինձ շրջապատող և ուղեկցող մտավորականներին ու ուսանողներին: Գողթանի կործանումը, Ագուլիսի ողբերգությունը 1919 թվականին, անմոռաց և ամենադաժան դեպքերից է մեզ՝ հայերիս համար, և անջնջելի էջերից մեր պատմական Գողթանից» (Մ. Սարյան. Պատմական Գողթանում. – Ա. Այվազյան. Մեզ պետք են մտքի զորավարներ, Երևան,  2012, էջ 377):
3. Ա. Այվազյան. Նախիջևանը 1905 թ. և 1918–1919 թթ. կրակե շղթայի գո­­յամարտերում, էջ 9–14, 378, Ա. Եփրիկյան. Նախիջևանը 1917–1921 թթ., Երևան, 2016, էջ 109–139, 225–227 և այլն:
4. Մանրամասն տե՛ս Ե. Լալայեան. նշվ. աշխ., էջ 270–334,  Դոկտ.  Յովհ. Հախնազարեան. նշվ. աշխ., էջ 30–389, Ա. Այ­վազ­յան. Գինե­ւէտ Գողթն. պատմաազգագրական ակնարկ, լու­­­սա­նկար­չական պատկերագիրք, Երևան, 2006, նույնի՝ Նախիջեւան. հայ­կա­զունք: Ով ով է: Կենսագրական հան­­րագիտարան, Երևան, 2012: Մեսրոպ Մաշ­տոցին նվիրած իր աշխատության մեջ նշանավոր պատ­մաբան Լեոյի գնա­հատ­մամբ՝ Գողթանը «Սյունիքի և Արցախի լեռնաս­տան­ների պես մի ան­լույս աշ­խարհ չէր: Այստեղ մարդկային միտ­քը գործում էր: Եվ եթե Գող­թա­նը մինչև Մես­րոպի ժամանակը մնացել էր հե­թանո­սութ­յան մեջ, պատճառն այն էր, որ նա մի առանձնակի նշանավոր դեր էր կա­տարում հայկական հին աշխար­հի մեջ: Ազ­գային հին աստվածների, հին հերոսների ավանդապահն էր նա և հե­թա­նոս հայությանը ոգևորողը» (Լեո. Մեսրոպ Մաշտոց, Երևան, 1962, էջ  53):

Գողթնի Ցղնա ավանից սերող անվանի լեզվաբան Սարգիս Սարգս­­­­յանցի՝  դեռևս XIX դ. 80-ական թվականներին իրավացիորեն արած եզ­րա­կա­ցության՝  «Բացի ուրիշ պատմական նշանակություններից այդ գավառը հին Հա­­յաստանի հա­մար նույն  նշանակությունը ուներ, ինչ  նշանակություն որ ուներ միջ­նադարյան Ֆրանսիայի համար գեղեցիկ Պրովանսը. ինչպես և այս վեր­ջինը՝ Գողթնը գինու և եր­գերի աշխարհ էր, միայն այն զանազանությամբ, որ Պրո­վան­սում հնչում էին  տրու­բա­դուրների սիրո քնքուշ երգերը, իսկ Գողթ­նի լեռ­ները հնչեց­­նում էին հայոց դի­ցա­զունների քաջագործությունների երգե­րը» (Ս. Սար­­գսեանց. Ագուլե­ցոց  բար­բառը  (Զօկերի լեզուն): Լեզուաբանական հետազօ­տութիւն, մասն I, Մոսկ­վա, 1883, էջ 1):

Գողթնի և մասնավորապես Ագու­լիսի նիստուկացին քաջածանոթ ազգային, հա­սա­րակական-քաղաքական գործիչ, գրող Ավետիս Ահարոնյանի բնութա­գր­մամբ՝ «Հնուց ի վեր Գող­թանը մեր պատմության մեջ հրապուրիչ անուն ունի: Հեթանոս դարերում նա մեր աշխարհի գուսանների հայրենիքն էր, որտեղից յուղն ու գինին ցնծություն էին սփռում Հայաստանի մեկ ծայրից մյուսը: Նոր ժամանակներում Գողթանը … հայտնի դարձավ իր ժողովրդի քաղաքա­կրթա­կան անօրինակ ձիր­քերով և հա­մարձակ ձեռներեցությամբ լուսավորության, արդյու­­նաբերության ու առևտ­րի ասպարեզներում: … Եվ այսքանն այնուա­մե­նայ­նիվ չի կարողացել հա­գեց­նել այս ժողովրդի առաջադիմության ծարավը: Նա իր հացի ու արոտների պա­կա­սը լրացրել է շերամապահությամբ, մետաքսի առևտուրը զարգանալով ու ծա­վալվելով կամաց-կամաց ագուլեցուն մղել է դեպի անծանոթ ու հեռավոր շահաս­տաններ: Եվ այսպիսով այս խելացի ժողովուրդը դարձել է աշխարհի առաջին կարգի վաճառական … Պարսկաստան ու անդրկասպյան երկրներ, դե­պի հյու­սիս, ռուսական խոշոր կենտրոններ, և վերջապես դեպի արևմուտք, եվրո­պա­կան շուկաները

… Ու միաժամանակ անդիմադրելի սիրով իրենց ծննդա­վայ­րին կապված… վա­ճառականները, հաճախ տարիների բացակայությունից հետո՝ միշտ հետ են եկել իրենց հայրենի աշխարհը՝ բարիքով բեռնավորված և իրենց հետ բերել են նոր, անծանոթ, լուսավոր աշխարհների առաջադիմության գաղտ­նիքն ու սերը: … Կովկասյան Հայաստանի ոչ մի գավառակ, քաղաք կամ ավան կա­րող է մրցել Ագուլիսի հետ լուսավորության ու քաղաքակրթության ասպա­րեզում … Նեղ ու քարքարոտ մի ձորակի երկու լանջերին բարձրանում են երկ­հա­րկանի, նույնիսկ եռահարկ տներ, եվրոպական ճաշակով ու շնորհքով կա­ռուց­ված:  Ամեն տուն իր պարտեզն ունի, իր ծաղկանոց-բուրաստանը … Հե­ռու­ներից բերված քաղաքա­կր­թա­կան ճաշակը ագուլեցուն տվել է մաքուր ապ­րուստի, լուսավորության, առա­ջադիմության բուռն պահանջ՝ առանց խաթա­րելու նրա պապենական ար­դար նիստուկացը և առողջ խառնվածքը:

Գավառական ոչ մի կենտրոն այնքան բարեկարգ ու ապահով դպրոցներ է ունե­­ցել, որպիսին ուներ Վ. Ագուլիսը, թե տղաների և թե աղջիկների համար: Մարդ թե կին, գրեթե ամենքը գրագետ են: Չկա փոքրիշատե ունևոր ընտանիք, որի որդին միջնակարգ կամ բարձրագույն ուսում ստացած չլինի: Ռուսական եւ առ­հասարակ եվրոպական համալսարաններում ագուլեցի ուսանողների թիվը միշտ շատ մեծ է եղել:

Օտար այցելուներ իսկ զարմանքով են գտել մեր աշխարհի այդ հեռավոր անկ­յունում քաղաքակրթական այս սիրուն կղզին:

Ազ­գային կյանքում ևս այս անհանգիստ և իմացական ժողովուրդը իր կարևոր դերն է ունեցել: Մեր աշխարհի կենտրոնից հեռու, մահմեդական հոծ զանգ­ված­նե­րով շրջապատված, Ագուլիսը այնուամենայնիվ մի անդիմադրելի թափով մեր ազգային քաղաքակրթական ու ազատագրական ճիգերի մեջ առաջին շարքե­րում եղավ միշտ: Գողթանը ասես մեր հայրենի գետի, Արաքսի ալիքներով զգաց միշտ Հայոց աշխարհի սրտի՝ Այրարատի թրթիռն ու հույզերը և նրա կյանքն ու փոթորիկներն ապրեց» (Ա. Ահարոնյան. Խավարի մեջ, գիրք Բ, Երևան, 1991, էջ 364, 366–367):

5. Ազա գյուղի մասին մանրամասն տե՛ս Դոկտ. Յովհ. Հախնա­զա­րեան. նշվ. աշխ., էջ 305–313, Ա. Այվազյան. Նախիջևանի վիմա­գրա­կան ժա­ռանգությունը,  հ. Գ, Գողթն գավառ, Երևան, 2007, էջ 66–67:

6. Յ. Իրազեկ. Մօտիկ անցեալից: Պատմական դէպքեր եւ ապրումներ: 1917–1922, Պէյրութ, 1956, էջ ա:

7. Նույն տեղում, էջ դ:

8. Հայկոոպի հետ կապված՝ տե՛ս «Հայաստանի կոոպերացիա» (Երևան), ­ 13, հուլիս 15, 1920, էջ 527,­ 14, հուլիս 31, 1920, էջ 582–583, ­17, սեպտեմբեր 15, 1920, էջ 720–721:

9. Մանրամասն տե՛ս Յ. Իրազեկ. Մօտիկ անցեալից: Պատմական դէպ­քեր եւ ապրումներ: 1917–1922,  էջ 116–150:

10. «Ասպարեզ» (Ֆրեզնո), 23. V. 2019:

11. «Ալիք» (Թեհրան), 5. XI. 2001:

12. Իրազեկի «Մօտիկ անցեալից: Պատմական դէպքեր եւ ապրումներ: 1917–1922» գրքում (էջ Զ) նշված է այս թվականը, իսկ  նրա «Պատմութիւն հնդկահայ տպա­­­գրութեան» (Անթիլիաս, 1986, էջ ԻԳ) աշխատության մեջ և «Նշանավոր ճե­մա­րականներ»-ում (պրակ Բ, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 433) գրված է 1882: 

ԱՆՈՒՇԱՎԱՆ ԶԱՔԱՐՅԱՆ

Բանասիրական գիտությունների դոկտոր,

«Պատմաբանասիրական հանդես»-ի գլխավոր խմբագիր