Վրիպած հուշի մի պատառիկ

«Ալիք» թերթի խունացած էջերից հայտնաբերվել է հուշի մի պատառիկ, որ լույս է սփռում Եղիշե Չարենցի կյանքի մի դրվագի վրա: Հուշի հեղինակն է Սաքո Շատախունին, վերնագիրը՝ «Մի հուշ Չարենցի մասին»1։ Հեղինակի մասին իր գրածից պետք է ենթադրել, որ 1921 թ. Փետրվարյան ապստամբության ճնշումից հետո բոլշևիկների կողմից ձերբակալված դաշնակցականներից է: Բանտում գտնվելու և հուշի տպագրության թվականներից դատելով՝ 1972-ին տարիքը պետք է լիներ 70-ի մատույցներում:

Հուշը վերաբերում է Չարենցի առաջին բանտարկությանը (5. X. 1926 – 24. II. 1927)2: Այդ ժամանակ Իսահակյանը Հայաստանում էր․ այցելում է Չարենցին բանտ և նրա միջոցով դաշնակցական ընկերներին փոխանցում 500 ռուբլի: Չարենցը վերափոխանցման գործողությունը կատարում է հստակ, նաև գրությամբ տեղեկացնում, թե ում միջոցով է ստացել գումարը: Այսպես Չարենցը բանտում օգնում է նրա՛նց, որոնց դեմ որպես կոմունիստ 1921 թվականի Փետրվարյան ապստամբության օրերին կռվում էր Արտաշատի ճակատում: Ահա այս փոփոխությունը նկատի ունի հեղինակը, երբ գրում է. «Բազմաթիւ են այն փաստերը, որոնք գալիս են հաստատելու, որ Եղիշէ Չարենցի մէջ բեկում էր առաջ եկել 1925 թւականին իսկ եւ ոչ թէ «Գիրք ճանապարհ[ի]»ի շրջանից»։

Չարենցի մեջ հեղափոխության հանդեպ բեկումն առաջացավ 1927-ից, բայց դա, բնականաբար, հասունացել էր աստիճանաբար: Որպես օրինակ հուշագիրը նշում է «Լենինն ու Ալին» պոեմը: Այս մասին առիթ ունեցել ենք մանրամասն գրել և ցույց տալ, որ Չարենցը հանճարեղորեն ակնարկել է, որ Լենինի մահը, այո՛, պիտի ողբար հենց թուրք Ալին և ոչ թե որևէ հայ աշխատավոր, որովհետև ռազմաքաղաքական գործունեությամբ Լենինը խորամանկ Աթաթուրքի բարեկամն էր և ոչ թե ոտքի տակ տրորված հայի3։ Այդ նկատի ունենալով՝ հենց Ստամբուլում էլ 1924-ին Չարենցը գրեց ու տպագրեց «Ստամբոլ» պոեմը և ապտակի պես շրխկացրեց Թուրքայի դեմքին. «Մի անուն ունես, Ստամբոլ.- // Միջազգային պոռնիկ»:

Իրավացի է Շատախունին. «Չարենցը երբ գրեց «Լենինն ու Ալին» պօէման, նա արդէն բեկւած էր։ Այնտեղ ասում է․ «¬Լենինի մահւան պատճառաւ տխրել է մեր դարաւոր թշնամու ներկայացուցիչ Ալին»։ Այսպիսի վրանբաց ելոյթ՝ հաստատում է թուրք եւ բոլշեւիկ բարեկամութիւնը…»:

Հուշագրի հաջորդ ակնարկը վերաբերում է Չարենցի «Սոմա» պոեմին: Հիշողությամբ պոեմից բնագրից բավականին շեղված և սխալ մեջբերում է անում և ենթադրում․ «Սոման սոցիալիստական միութիւնն է, քուրմը Կրեմլինի գահակալներն են։ Ասում է[՝] «անվերջ քեզ փնտռեցի, բայց քո մէջ սոցիալիստականութիւնը չգտայ, եւ քեզ սիրողը պիտի մեռնի»»։ Այս դատողությունը հեղինակը չի մանրամասնում և թողնում է որպես ենթադրություն: Մենք ևս մեր հերթին այս ենթադրությունը կթողնենք առկախ, որովհետև Չարենցի խորհրդանշանների բարդ համակարգի բացատրությունը այսպես նաև անհատական բնույթ ունի:

«Ալիքի» տպագրությունը սխալաշատ է. անհասկանալի է «մի կտոր թուղթ՝ ձեռքով գրւած, տպագիր». և՛ «ձեռքով գրւած», և՛ «տպագիր» միաժամանակ չի լինում: Ակնհայտ սխալների ուղղումները քառակուսի վանդակներով արել ենք շարվածքի մեջ, որպեսզի տեքստի նույնականությունը պահպանվի:

Դավիթ Գասպարյան

ՄԻ ՅՈՒՇ ՉԱՐԵՆՑԻ ՄԱՍԻՆ

ՍԱՔՕ ՇԱՏԱԽՈՒՆԻ

Անցեալում անդրադարձել ենք 1926-1927 թւականի մեր բանտային կեանքին Երեւանում։ Մենք քաղաքական բաժանմունքի խցիկներում էինք, և այդ ժամանակ Եղիշէ Չարենցը բանտարկւած էր հիւանդանոցին կից մի խցիկի մէջ, որի պատուհանը բացւում էր մեր պրագուլկայի բակի վրայ։

Մի օր պրագուլկայի ժամանակ բանտի բալանակիր [բանալիակիր] Մոկացի Խաչիկը բերնից թռցրեց եւ իր բանտարկեալ հայրենակցին ասաց․ «․․․բանաստեղծ Աւետիք Իսահակեանը հիմա գալու է Չարենցի [Չարենցին] տեսութեան»։

Եւ իրօք, մեծ դարպասի բացերից երեւաց Ավետիք Իսահակեանը, որից յետոյ մենք անցանք մեր խցիկները եւ չիմացանք, թէ որքա՜ն մնաց Չարենցի մօտ եւ ի՛նչ խօսեցին։
Երկու օր յետոյ, մեր պրագուլկայի ժամանակ Չարենցի պատուհանը յաճախ բացւում էր, եւ Չարենցի գլուխը երեւում էր՝ դէս-դէն նայելով։ Բայց մենք չգիտէինք, թէ ումն է փնտռում Չարենցը։

Այդ օրերում մեր սիրելի ընկեր Սահակ Ստեփանեանի աչքերը ցաւում էին, եւ շաբաթը երկու անգամ բանտային բժիշկ Լուսինեանի մօտ էին տանում։ Նրա դարմանատունը կից էր Չարենցի խցիկին։ Մի օր Սահակը բժիշկի կաբինետից դուրս գալու ժամանակ Չարենցը քսւելով Սահակին՝ անցնում է։ Սահակը զգում է ինչ-որ մի տարօրինակութիւն…
Խցիկը վերադառնալով՝ գրպանից հանեց մի թաշկինակ, բացեց ծալւած թաշկինակը, տեսաւ 500 րուբլի դրամ կայ մէջը եւ մի կտոր թուղթ՝ ձեռքով գրւած, տպագիր․«¬Օգնութիւն բանտարկեալ դաշնակցականներին»։

Նախքան դա մի անգամ էլ մենք դրամական օգնութիւն ստացանք, բայց գիտէինք, թէ որտեղից էր։ Այս վերջինը մեզ համար անհասկանալի էր եւ Չարենցի՜ միջոցով…

Ընկեր Սահակ Ստեփանեանը դրամը բաժանեց մեզ։ Ընկերներ Ասօ Դովլաթեանը եւ Շարուրցի Մուշեղը չվերցրին, խնդրեցին այդ գումարը բաժանել այն ընկերներին, որոնք աւելի կարիքի մէջ էին։ Հաջորդ օրը Չարենցի պատուհանից մի լուցկու տուփի չափով թուղթ վար ընկաւ։ Ընկերներից մէկը վերցրեց եւ յանձնեց Սահակին։
«Ձեր նախկին մեծ քիթ ընկերը տւեց»,—գրւած էր թղթի վրայ։ Մեզ համար պարզւեց, որ Աւետիք Իսահակեանն էր դրամը բերողը, բայց մինչեւ վերջ էլ չպարզւեց՝ ի՞ր կողմիցն էր, թէ ինքը միայն փոխանցողն էր։

1924 թւականներին Երեւանի համալսարանում ընդյատակեայ մի փոքրիկ խմբակցութիւն կար։ Նրանք իրենց անկախ մարքսիստներ էին համարում, բայց կատաղի հակաբոլշեւիկներ էին։ Այդ խմբակն եւս բանտարկւեց։

Նրանց մէջն էր Աւետիք Իսահակեանի եղբօր որդին՝ Աբաս Իսահակեանը, որին տեսութեան է գնում Աւետիք Իսահակեանը եւ առաջարկում է․«¬Դեկլարացիա ստորագրի՛ր, դուրս արի»։

Աբասը զայրացած՝ նրան վիրաւորում է՝ ասելով․ «Փոխանակ մի բոմբով Չեկան պայթեցնելու, եկել ես ինձ դաւաճանական ճամբա՞յ ես ցոյց տալիս։ Եթէ ինձ բարոյապէս չես ուզում օգնել, գոնէ օգնիր քո վաղեմի ընկերներին, որոնք խցիկներում բոլորը քայքայւած են եւ ենթակայ՝ թոքախտի»։

Աւետիք Իսահակեանը պատասխանում է․«Նրանց հանդէպ մի փոքրիկ պարտականութիւն կատարել եմ»։

Նորից մեզ համար չպարզւեց այդ գաղտնիքը, որով մենք շատ հետաքրքրւած էինք։

Բազմաթիւ են այն փաստերը, որոնք գալիս են հաստատելու, որ Եղիշէ Չարենցի մէջ բեկում էր առաջ եկել 1925 թւականին իսկ եւ ոչ թէ «Գիրք ճանապարհ[ի]»ի շրջանից։
Չարենցը երբ գրեց «Լենինն ու Ալին» պօէման, նա արդէն բեկւած էր։ Այնտեղ ասում է[.] «¬Լենինի մահւան պատճառաւ տխրել է մեր դարաւոր թշնամու ներկայացուցիչ Ալին»։
Այսպիսի վրանբաց ելոյթ հաստատում է թուրքեւբոլշեւիկ բարեկամութիւնը…

Չարենցը մի բանաստեղծութիւն [պոեմ] ունի՝ «¬Սոմա» վերնագրով, ուր գրում է․

-«Որպէս քուրմը Գանգէսի կարօտակէզ, սիրակէզ,
կեանքս տւել եմ լոյսիդ եւ երգում եմ քեզ հիմա, ¬
խելագար Սոմա։
Տարիներ անվերջ՝ աշխարհում մինակ
Ես քեզ փնտռեցի,
Սարեր ու ձորեր ջահեր վառեցի, բայց չգտայ քեզ։
Կեանքս երգ շինած՝ քե՜զ էի փնտռում այս չար
Աշխարհում,
Բայց չէի գտնում, Սոմա, ո՛չ մի տեղ։
Բայց պիտի մեռնի նա՝ ով որ քեզ սիրէ,
Խելագա՛ր Սոմա»։
[Մեջբերումն արված է հիշողությամբ և սխալներով]:

Սոման սոցիալիստական միութիւնն է, քուրմը Կրեմլինի գահակալներն են։
Ասում է․ «Անվերջ քեզ փնտռեցի, բայց քո մէջ սոցիալիստականութիւնը չգտայ, եւ քեզ սիրողը պիտի մեռնի»։
Չարենցը բոլշեւիկեան ուռկանը չընկնելու համար յաճախ է գործածել ակրոստիկոսներ, շատ խորիմաստ, այլաբանական մտքեր։
Նրա գրւածքները դեռեւս կարոտ են լուրջ ուսումնասիրութեան։
Այդ բոլորով մէկտեղ, նա ի վերջոյ ընկաւ ուռկանը եւ զոհ գնաց ստալինյան հալածանքին։

«Ալիք», Թեհրան, 1972, թիւ 39, 19 փետրուարի շաբաթ, էջ 5:

_______________________

Հղումներ

1 Տե՛ս «Ալիք», Թեհրան, 1972, թիվ 39, 19 փետրվարի, շաբաթ, էջ 5:
2 Տե՛ս Դ. Գասպարյան, «Եղիշե Չարենցի կյանքը և ժամանակը», 2022, էջ 341-357։
3 Տե՛ս Դ. Գասպարյան, Ընկեր Ալին ու արխադաշ Լենինը, «Հայ գրականություն», 2017, գիրք 6, էջ 303-307:

«Դրօշակ» թիվ 5, 2023թ.