Քուէէն անդին․ Կարելի՛ է ժողովրդավարութիւնը ապահովագրել ամբոխավարական փորձանքներու դէմ

Նախորդ յօդուածով («Դրօշակ», յունիս, 2021) քննարկեցինք քուէարկութեան՝ որպէս ժողովրդավարութեան հիմնական միջոցի դժուարութիւններն ու նաեւ անհեթեթութիւնները, թէ ինչպէս երբեմն ժողովրդական քուէարկութիւնը կը նմանի այն հին օրերու սովորութիւններուն, երբ խորհրդային անծայրածիր երկրի մէկ անկիւնը ծուարած աւանի մը կոլխոզականներու ժողովը բանաձեւեր կը քուէարկէր Մոզամպիքի մարտնչող ժողովուրդին ի զօրակցութիւն՝ հազիւ իմանալով Մոզամպիքի տեղը քարտէսին վրայ։ Քաղաքացիին կը ճնշեն, անոր քաղաքացիական գիտակցութեան կը դիմեն, կը ստիպեն, որ արտայայտուի հարցերու մասին, որոնցմէ ան ընդհանրապէս տեղեակ չէ, եւ ապա, անոր քուէն ստանալով, անոր անունով կը կատարեն քայլեր, որոնց դժուար թէ ան իր համաձայնութիւնը տուած ըլլար։ Եւ մի քանի անգամ այդպէս խաբուելէ ետք քաղաքացիին հիասթափութիւնը կ՚արտայայտուի, բախտաւոր պարագային՝ քաղաքական թմբիրով, անտարբերութեամբ, «ապաթիայով» պիտի ըսէին օտար բառերու սիրահար մեր վերլուծաբանները։ Կամ, զզուած այդ խաղէն, քաղաքացին քուէատուփ կը նետէ իր բողոքի քուէն եւ իր ձայնը կու տայ բոլորովին անսպասելի թեկնածուներու։

Տասնամեակ մը առաջ՝ 2011 թ․, Գանատայի մէջ կայացան դաշնակցային խորհրդարանի ընտրութիւններ։ «Նոր ժողովրդավար կուսակցութիւնը» (ՆԺԿ), որ Քեպէգ նահանգէն իր ամբողջ պատմութեան ընթացքին կրցած էր միայն երկու երեսփոխան հասցնել խորհրդարան, ստացաւ նահանգի 75 աթոռներէն 59ը։ Ըստ ընկալեալ սովորութեան՝ կուսակցութիւնը թեկնածուներ նշանակած էր բոլոր, նոյնիսկ անյոյս համարուող ընտրատարածքներուն մէջ (Գանատայի ընտրական համակարգը պարզ մեծամասնական է՝ իւրաքանչիւր ընտրատարածքէ մէկ ընտրեալ)։ Ծախսերը նուազագոյնի հասցնելու նպատակով նոյնիսկ թեկնածուներուն համար առանձին պաստառներ չէին պատրաստած, այլ սահմանափակ թիւով ընդհանուր քարոզչական պաստառներ՝ կուսակցութեան ղեկավար Ճաք Լէյթընի նկարով։ Մեծ էր թիւը համալսարանական ուսանող թեկնածուներուն, որոնք իրենց անունը տրամադրած էին որպէս թեկնածու՝ առանց իսկ ընտրարշաւ կատարելու ձանձրոյթը կրելու։

Եւ ընտրուեցան։ Ընտրեալներէն մէկը նոյնիսկ երկրէն դուրս էր՝ արձակուրդի, եւ ընտրութենէն մի քանի օր անց տեղեկացաւ իր յաջողութեան մասին։ ՆԺԿի որդեգրած գոյնին պատճառով երեւոյթը կոչուեցաւ «Նարնջագոյն ալիք»։ Յաջորդ ընտրութիւններուն՝ 2015 թ․, այդ նոյն կուսակցութիւնը Քեպէգ նահանգին մէջ կրցաւ պահել միայն 16 աթոռ։ Իսկ 2019 թ․ ընտրութիւններուն «Նարնջագոյն ալիք»էն մնացած էր հազիւ ալեակ մը՝ 1 աթոռ… Նոյնպիսի բողոքի ալիք մը 2016 թ․, այս անգամ՝ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ, ճարպկօրէն օգտագործեց նարնջագոյն մազերով յայտնի հանրային դէմք մը, եւ զինք վայելեցինք չորս տարի շարունակ աշխարհի բոլոր պաստառներէն՝ մեծ, փոքր եւ մասամբ նորին։ Չեմ կարծեր, թէ նարնջագոյն երանգն էր այդ յաջողութիւններու պատճառը։

Ժողովրդավարութեան գորդեան հանգոյցը

Գանատայի կամ ԱՄՆի նման երկիրներու քաղաքացիները կրնան երբեմն-երբեմն խաղալ հեքեաթի իշխանուհիին զզուած հօր դերը եւ, իրենց քաղաքական վերնախաւէն զզուած, որոշել վստահիլ բախտի քմահաճոյքին եւ աղջիկը կնութեան տալ դուռը առաջինը թակողին։ Բայց քանի որ մենք հայ ենք, եւ մերը, ինչպէս միշտ, «հայի բախտ է», մեր դուռը առաջինը թակողը ընդհանրապէս կ՚ըլլայ ոչ թէ ծպտեալ, այլ իսկական մուրացիկ մը։ Իսկ Հայաստանի աշխարհագրութիւնն ու չափերը նման մարզանքներու համար շատ անյարմար են. արդիւնքը կ՚ըլլայ ճակատագրական, ինչպէս եղաւ 2018 թ․։

Արդեօք կա՞յ ձեւը՝ ժողովրդավարութեան այս թերութիւնը սրբագրելու։ Արդեօք կա՞յ ձեւ մը՝ ժողովրդավարութեան գորդեան հանգոյցը լուծելու, թէ որպէս Աւետարանի պատգամ պիտի ընդունինք Չըրչիլի թեւաւոր խօսքը, որ «ժողովրդավարութիւնը կառավարման վատագոյն ձեւն է՝ բացի բոլոր այն ձեւերէն, որոնք ատեն-ատեն փորձուած են»(1), եւ համակերպինք այդ թերութեան եւ անոր հետեւանքներուն։

Անշուշտ, լուծում մը կայ, այլապէս իմ եւ ընթերցողիս ժամանակը կը խնայէի եւ այս յօդուածը չէի գրեր։ Կարելի՛ է ժողովրդավարութիւնը ապահովագրել ամբոխավարական փորձանքներու դէմ։

Օրինակ. արդի ժողովրդավարութիւններու առաջին նմոյշին՝ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու հիմնադիրները որդեգրեցին օրէնսդրական երկպալատ դրութիւնը, նաեւ գործադիր եւ դատական իշխանութիւններու ըստ հնարաւորին անկախութիւնը օրէնսդիրէն, որպէսզի համակարգին տան ծանրաշարժութիւն՝ պատահական ալիքներու տատանումներէն զայն ապահովագրելու միտումով։ ԱՄՆն նոր անկախացած էր բրիտանական գահէն, եւ անոնց գլխաւոր մտասեւեռումը իշխանութեան՝ մէկ կէտի վրայ կեդրոնացման առաջքը առնելն էր։ Նոյնիսկ նախագահական ընտրութեան ձեւը՝ Ընտրողներու հաւաքի միջոցով (Electoral College), որ երբեմն խոտոր կը համեմատի «արդիական» ժողովրդավարութեան հետ, որդեգրուած էր այդ նպատակով, թէեւ հետագային զայն ձեւախեղեցին ու վերածեցին այսօրուան ինքնաշխատ մեքենային։ Իր նախնական դրուածքով, Ընտրողներու հաւաքը պիտի գումարուէր առանց կանխակալ կողմնորոշումի, այսինքն՝ նախ քուէարկողները պիտի ընտրուէին, յետոյ թեկնածուները առաջ գային, եւ հաւաքը անոնցմէ ընտրէր յարմարագոյն նախագահն ու փոխնախագահը․ նոյնիսկ փոխնախագահի պաշտօնին համար առանձին ընտրութիւն ընելը աւելորդ համարուած էր, այլ պարզապէս այդ պաշտօնը պիտի տրուէր նախագահական ընտրութեան երկրորդ տեղը գրաւած թեկնածուին։

Ամբոխավարութիւնը միշտ եղած է ու կը մնայ ժողովրդավարութեան գլխաւոր թշնամին։
Ժողովրդավարութեան գորդեան հանգոյցի լուծումը երկու պայման ունի, եւ անոր յաջողութիւնը կ՚ենթադրէ այդ երկուքի համատեղ կիրարկումը։

Ա. ԱՌՈՂՋ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՅՄԱՆԸ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՊԱԿԵԴՐՈՆԱՑՈՒՄՆ Է։

Ապակեդրոն կառոյցները նուազ ենթակայ են ամբողջ իշխանութեան՝ մէկ կէտի վրայ կեդրոնանալու վտանգին եւ հետեւաբար միշտ ալ հնարաւորութիւն կու տան զսպելու այս կամ այն պատահականութեամբ բուրգի գագաթին յայտնուած բախտախնդիրներու ախորժակները՝ առանց այն մեծ ցնցումներուն, որոնք անխուսափելի են կեդրոնաձիգ կառոյցներու պարագային։ Կեդրոնաձիգ պետականութեան հիմնադիր Ֆրանսայի օրինակը ուսանելի է, թէ ինչպէս արքայական կեդրոնաձիգ համակարգը վերածուեցաւ կեդրոնաձիգ հանրապետութեան, ապա՝ կայսրութեան. 1848 թ․ Բ. հանրապետութիւնը մի քանի տարիէն վերածուեցաւ Բ. կայսրութեան, իսկ այսօր Ֆրանսան հասած է Ե. հանրապետութեան ու լրջօրէն կը մտածէ վեցերորդի մը մասին։

Իսկական ապակեդրոնացումը կ՚ենթադրէ, թէ ատեանի մը լիազօրութիւնները, հետեւաբար իշխանութիւնը, պիտի մնան յստակօրէն թուարկուած եւ ստորին ատեաններուն կողմէ կազմուած ցանկի մը սահմաններուն մէջ՝ առանց անորոշ կէտերու. եթէ տուեալ իշխանութեան լիազօրութիւններու ցանկին մէջ չկայ այս կամ այն իրաւունքը, ան չի կիրարկուիր եւ վերջ։

Ապակեդրոնացումը իշխանութեան վերին մակարդակներուն անորոշ լիազօրութիւններ չի տար, «carte blanche» չի թոյլատրեր՝ ի տարբերութիւն կեդրոնաձիգ կառոյցներուն, որոնց պարագային իշխանութեան բոլոր իրաւունքներն ու լիազօրութիւնները՝ անցեալ, ներկայ եւ հազար տարի յետոյ որոշուելիք, կը կեդրոնանան վերին մակարդակին վրայ, եւ միայն մասնակի բաժիններ են, որ կը շնորհուին ստորին մակարդակներուն (եւ որպէս շնորհ կրնան ետ վերցուիլ վերադասի քմահաճոյքով)։

Օրինակ. աշխարհի ամենաապակեդրոն պետութեան՝ Զուիցերիոյ Սահմանադրութիւնը յստակօրէն կը բանաձեւէ, թէ՝

— քանթոնները ինքնիշխան են այնքանով, որ իրենց ինքնիշխանութիւնը չէ սահմանափակուած սոյն Սահմանադրութեամբ եւ կը կիրարկեն բոլոր իրաւունքները, որոնք չեն պատուիրակուած համադաշնութեան (յօդուած 3)(2),

— համադաշնութիւնը կը կատարէ այն աշխատանքները, զոր Սահմանադրութիւնը կը նշանակէ իր համար (յօդուած 42)(3), որուն անմիջապէս կը յաջորդէ 43-րդ յօդուածը, որուն մէջ յստակօրէն կը սահմանուի նահանգներու եւ կեդրոնական իշխանութեան իրաւասութիւններու եւ պարտաւորութիւններու շրջագիծը,

— քանթոնները կը սահմանեն այն աշխատանքները, զորս կը կատարեն իրենց լիազօրութիւններու շրջանակին մէջ(4) (այսինքն՝ ի վերուստ չի սահմանուիր քանթոններու աշխատանքային շրջագիծը)։

Այս յօդուածին վրայ, որպէս յաւելեալ յստակեցում, 2004 թ․ կ՚աւելնար յօդուած մը՝ 43-ա՝ «Պետական աշխատանքներու բաշխման եւ կատարման ընթացքին գործադրուելիք սկզբունքներ» վերնագրեալ, որուն առաջին իսկ կէտը կը ճշդէ, թէ համադաշնութիւնը կը ստանձնէ միայն այն աշխատանքները, որոնք կը գերազանցեն քանթոններու հնարաւորութիւնները կամ կը պահանջեն համադաշնութեան տարածքին միօրինակ կանոնակարգում(5), եւ անոր կը հետեւին չորս այլ կէտեր՝ այդ բանաձեւումը աւելի յստակեցնող։

Բ. ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՅՄԱՆԸ ՔՈՒԷԱՐԿՈՒԹԵԱՆ ԱՐԴԱՐԱՑԻՈՒԹԻՒՆՆ Է։

Խօսքս չի վերաբերիր քուէարկութեան անխարդախութեան, այլ արդարացիութեա՛ն. քուէարկողէն պահանջել պատասխանել հարցումի մը, որուն մասին շատ տարտամ պատկերացումներ ունի՝ աջէն ու ձախէն լսած, կամ որոշել, թէ տուեալ գործին ով աւելի ատակ է, երբ գործին բնոյթն ու տարողութիւնը չի գիտեր, պարզապէս արդար չէ, ինչպէս որ արդար պիտի չըլլար նախակրթարանի աշակերտներէն պահանջել համալսարանական մակարդակի գիտելիքներ։ Կրնայ քուէարկութիւնը շատ մաքուր ընթացած ըլլալ, կրնայ ոչ մէկ խարդախութիւն տեղի ունեցած ըլլալ, կրնան տեղական, ազգային, միջազգային ու համամարդկային բոլոր կանոնները յարգուած ըլլալ, սակայն քուէարկութիւնը անարդարացի է, եթէ քաղաքացիին հարցուած հարցումին պատասխանը իր ըմբռնումներէն դուրս է, ինչպէս որ անարդար պիտի ըլլար Ամազոնի անտառներուն խորքը ապրող ցեղախումբի անդամներէն ակնկալել, որ մտածուած պատասխաններ տան Օսքարներու վերջին մրցանակաբաշխութեան մասին հարցումներուն։

Արդար չէ նաեւ միջին քաղաքացին պատասխանատու համարել իր քուէարկութեան արդիւնքով իշխանութեան հասած այս կամ այն խեղկատակի ձախաւերութիւններուն, որովհետեւ քուէարկութիւնը այնպէս, ինչպէս Արեւմուտքը կը պարտադրէ աշխարհին որպէս ժողովրդավարութեան գլխաւոր չափանիշ, անարդարացի է։ Լաւագոյն պարագային միջին քաղաքացին կրնայ յստակ կարծիք ունենալ իր անմիջական շրջապատին մասին, թէ որոնք են իր գիւղի կամ թաղի անմիջական եւ ապագայ կարիքները, գիտնալ, թէ ով ինչ կարողութիւններ ունի, իր համագիւղացին է կամ թաղեցին, որուն հետ անմիջական ծանօթութիւն ունի, որուն կենսագրութեան քիչ թէ շատ ծանօթ է, եւ ըստ այնմ կողմնորոշուիլ, թէ որուն տայ իր քուէն՝ բնակավայրային իշխանութիւն կազմելու համար։ Մնացեալ բոլոր հարցերուն համար ան ո՛չ կարողութիւնը, ո՛չ ալ ժամանակը ունի նստելու, երկար ու բարակ քննելու, ապա միայն իր կարծիքը յայտնելու, իր քուէն Մարկոսին կամ Կիրակոսին տալու վճիռը կայացնելու ամենայն գիտակցութեամբ։

Միակ բանը, որ քաղաքացին կրնայ ընել ճիշդ կողմնորոշուելու համար, ընտրապայքարի մէջ նետուած ուժերու ծրագիրներուն ու կարգախօսներուն մօտէն հետեւիլն է։ Սակայն ամենափայլուն ծրագիրներն ու կարգախօսները ընդհանրապէս հակուած են մնալու թուղթի վրայ. անոնք պարզապէս առեւտրական գովազդներու կատարելագործուած ձեւեր են եւ ընդհանրապէս չեն ցոլացներ զիրենք կրողի իսկական նպատակները, յատկապէս երբ ան նորաթուխ կազմակերպութիւն մըն է՝ գոյացած բացառապէս ընտրական նպատակներով, եւ շատ հաւանաբար չդիմանայ իսկ մինչեւ յաջորդ ընտրութիւնները, կամ ամերիկեան ոճի կուսակցութիւններ են, որոնց գաղափարախօսութիւնը կրնայ աջ կամ ձախ թեքիլ ըստ օրուան հարցախոյզային քամիներու ուղղութեան։ Մինչեւ քաղաքացին անդրադառնայ, թէ ընտրեալը ընդհանրապէս նպատակ չունի իր խոստումները կատարելու, արդէն իսկ ուշ կ՚ըլլայ. կարելի չէ ժամանակը կասեցնել, ոչ ալ ընտրութիւններուն արդիւնքները յետադարձով չեղեալ համարել։ Ամբողջ վնասը կը մնայ քաղաքացիի ուսերուն, ինչպէս երբեմն կերուխումէն ետք ճարպիկները կը փախչին, եւ հաշուեցոյցը կը մնայ միամիտներուն վրայ…

Ինչպէ՞ս խուսափիլ ամբոխավարական թակարդէն

Այս երկար նախաբանէն ետք գանք բուն հարցին. ինչպէ՞ս ընենք, որ մեր պետականութիւնը համապատասխանէ վերոնշեալ պայմաններուն։

Շատ գեղեցիկ է սպիտակ թուղթի վրայ նոր նախագիծ յօրինել եւ զայն գործադրութեան դնել։ Դժբախտաբար, այդպիսի առիթները շատ հազուագիւտ են. մենք չունինք սպիտակ թուղթ, այլ ունինք բազմիցս մրոտուած, ջնջուած ու նորէն գծուած խաւաքարտի կտոր մը, որ կը կրէ մեր պատմութեան երեք հազարամեակներու խորունկ հետքերը։ Հոն կը գտնենք հետքեր՝ հազիւ նշմարուող, որոնք կու գան մեր պատմութեան խորքէն՝ Ուրարտուէն ու Երուանդունիներէն, Արտաշիսեաններէն… որոնք իրենց նստուածքը ձգած են մեր հաւաքական ենթագիտակցութեան վրայ։ Որքան մօտենանք մեր օրերուն, այնքան այդ հետքերը աւելի ու աւելի կ՚ընդգծուին եւ կը յստականան, եւ չենք կրնար առանց այդ հետքերը նկատի ունենալու որեւէ նախագիծ դնել այդ խաւաքարտին վրայ։ Այդ հետքերը ունին բաժիններ, որոնք օգտագործելի են նախագիծին համար, ունին նաեւ բաժիններ, որոնք վնասակար են, եւ պէտք է յաւելեալ ճիգ թափել զանոնք մաքրելու համար, որպէսզի չփճացնեն նոր նախագիծը։

Այսօր ունինք Սահմանադրութիւն կոչուած կանոնագրութիւն մը, որով կը կառավարուի Հայաստանի Հանրապետութիւնը, հատ մըն ալ ունի Արցախը կամ այն, ինչ որ մնաց Արցախէն։ Իսկ հայութեան երկու երրորդը կ՚ապրի այդ երկու կանոնագրութիւններէն դուրս, այլ կանոններով։ Մէկ մասը նաեւ, տեղական՝ օտար կանոններուն կողքին, կը հետեւի նաեւ ներքին կանոնագրութիւններու, որոնք ներշնչուած են 1860 թ․ Ազգային սահմանադրութենէն։ Այս ամէնը առկայ է այսօր եւ շատ թարմ մեր հաւաքական յիշողութեան մէջ։

Մեր հաւաքական յիշողութիւնը նաեւ կը պարունակէ վերջին 100-ամեակի պատմութեան հետքերը. այսօրուան փորձը՝ նախագահականէն խորհրդարանական վարչաձեւի անցնելու, առաւելաբար արդիւնքն էր անոր, որ 1918 թ․, երբ Հայաստան ի վերջոյ վերագտաւ իր անկախութիւնը, որդեգրուած ձեւը խորհրդարանական կառավարումն էր, եւ յոյս կար, որ անոր վերադառնալով հնարաւոր պիտի ըլլայ քիչ մը ապակեդրոնացնել իշխանութիւնը։ Ի հարկէ, 100 տարի կեդրոնաձիգէն բացի այլ ձեւ չտեսած երկրի մը համար այդ փորձը ձախողեցաւ, որովհետեւ սահմանադրական փոփոխութիւնը, որուն հիմամբ որդեգրուեցաւ վարչապետական համակարգը, մոռցաւ ամրապնդել ապակեդրոնացման հիմքը հանդիսացող ստորին մակարդակները եւ զանոնք նկատեց պարզապէս ածանցեալներ կեդրոնական իշխանութեան, վկայ՝ տեղական ինքնակառավարման մարմիններու մակարդակին՝ վերջին տարուան քաշքշուքները։

Միւս կարեւոր հետքերը, որ կը կրէ մեր հաւաքական յիշողութիւնը, մանաւանդ այսօրուան ՀՀ սահմաններէն ներս, Խորհրդային Հայաստանի պետական կառոյցն է, խորհուրդներով կառավարուելու ձեւը, որ իր օրին իսկ չկրցաւ լիարժէքօրէն աշխատիլ Կոմկուսի ծայրայեղ կեդրոնաձիգ զսպաշապիկին պատճառով, ոչ ալ փորձ եղաւ զայն աշխատցնելու, երբ ի վերջոյ Կոմկուսի բռնատիրութիւնը վերջ գտաւ։ Բայց անոր հետքերը տակաւին առկայ են ՀՀ քաղաքացիներէն շատերու մտքերուն ու յիշատակներուն մէջ։

Համայնքը որպէս պետականութեան հիմնաքար

Ինչպէս վերը նշեցինք, առաջին պայմանը, որ պէտք է նախագիծը լրացնէ, ապակեդրոնացումն է՝ իր ամենաիսկական իմաստով։

Որպէս ամենաանհրաժեշտ առաջին քայլ պէտք է անյապաղ վերացնել մարզպետական համակարգը, որ գոյութիւն իսկ չունէր յետխորհրդային սահմանադրութեան 1995 թ․ տարբերակին մէջ։ Ան ընդօրինակութիւնն է ֆրանսական Préfecture-ներու համակարգին, որ Նափոլէոն Ա. հաստատեց իր իշխանութիւնը մինչեւ երկրի ամենայետին գիւղերը հասցնելու համար, այն տարբերութեամբ, որ ֆրանսական համակարգը կը յենի կադրային պաշտօնէութեան վրայ, եւ préfet-ը քիչ թէ շատ մասնագիտական պաշտօն է՝ բանակի կամ ոստիկանութեան սպայութեան նման աստիճանակարգումով, իսկ Հայաստանի մարզպետներուն պաշտօնները, ինչպէս պետական բարձր պաշտօններուն մեծ մասը, կը համալրուին տխրահռչակ ԽԾԲ միջոցներով։

Ի դէպ, «մարզ» անուանումի որդեգրումն իսկ կը յուշէ զայն հաստատողներու միտումը. «մարզ» բառը կու գայ պահլաւերէնէն եւ կը նշանակէ «ծայրագաւառ», այսինքն՝ կեդրոնէն հեռու ինկած շրջան մը, ուր կեդրոնը կ՚առաքէ լայն լիազօրութիւններով օժտուած «մարզպան» մը՝ որպէս կառավարիչ եւ կեդրոնի ներկայացուցիչ։ Չեմ կարծեր, թէ Մատենադարանի աւագ գիտաշխատող Լեւոն Տէր-Պետրոսեան անտեղեակ էր բառին իմաստէն. թող ի՛նք բացատրէ, թէ ինչու զայն նախընտրեց «նահանգ», «գաւառ» կամ թէկուզ «շրջան» անուանումներէն։

Մարզպետներն ու մարզպետարանները պէտք է անմիջապէս ջնջել, իսկ անոնց փոխարէն ժամանակաւորապէս՝ մինչեւ վերջնական համակարգի մը մասին որոշում մը, մարզերու ներկայ սահմաններու հիման վրայ հաստատել գաւառներ եւ կազմել գաւառական խորհուրդներ՝ բաղկացած մարզերու տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն կողմէ նշանակուած ներկայացուցիչներէ, որոնք իրենց հերթին կ՚ընտրեն գործադիր մարմիններ՝ ընթացիկ աշխատանքները շարունակելու համար։

Երկրորդ քայլը բազմաստիճան նոր սահմանադրութեան մը մշակումն ու որդեգրումն է ոչ թէ ներկայ ընթացակարգով, այլ սահմանադիր ընդարձակ ժողովի մը ճամբով։

Հայկական պետականութեան որպէս հիմք պէտք է յայտարարուի համայնքը, որպէսզի հնարաւոր ըլլայ բարձրացնել ապակեդրոն պետականութեան համահայկական շէնքը՝ փոխանակ գեղարուեստաթատերական ներկայ բանաձեւումին.

Յօդուած 2. Հայաստանի Հանրապետութիւնում իշխանութիւնը պատկանում է ժողովրդին:

Ժողովուրդն իր իշխանութիւնն իրականացնում է ազատ ընտրութիւնների, հանրաքուէների, ինչպէս նաեւ Սահմանադրութեամբ նախատեuուած պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտօնատար անձանց միջոցով:

Իշխանութեան իւրացումը որեւէ կազմակերպութեան կամ անհատի կողմից յանցագործութիւն է:

Այս գրութեան սկիզբը բաւական խօսեցանք ժողովուրդի կամարտայայտութեան ձեւախեղման եւ ընդհանրապէս անտեսման տարբեր մեքենայականութիւններուն մասին, որ ամբոխավարները կը կիրարկեն։ Հետեւաբար «իշխանութիւնը պատկանում է ժողովրդին» արտայայտութիւնը կ՚արժէ այն, ինչ կ՚արժէ, եւ փաստօրէն արժեց այն, ինչ արժեց։ Ուստի մեր Սահմանադրութիւնը պէտք է գրուի գլխիվար. նախ պէտք է սահմանուի համայնքը որպէս հայկական պետականութեան հիմնական միաւոր, ամրագրուի, որ իշխանութիւնը կը պատկանի համայնքներուն, եւ հայ անհատի կամքը կ՚արտայայտուի իր համայնքին ճամբով, եւ ամբողջ պետականութեան շէնքը բարձրացուի աստիճան առ աստիճան որպէս հայկական համայնքներու համախմբում։ Այս մասին աւելի մանրամասն կարդալ «Համահայկական տեսլականի տագնապը» յօդուածիս մէջ, որ երկու մասով լոյս տեսաւ «Դրօշակ»ի 2020 թ․ յունիսի եւ սեպտեմբերի թիւերով։

Երբ սահմանենք համայնքը որպէս մեր պետականութեան հիմնաքար, ան իր մէջ կը խտացնէ պետականութեան բոլոր յատկանիշները այն աստիճան, որ պիտի կարենայ ինքնուրոյն գոյատեւել որպէս պետականութիւն, նոյնիսկ երբ վերադաս մակարդակները այս կամ այն պատճառով անգործունեայ ըլլան։ Հետեւաբար համայնքը չի կրնար վերադասի քմահաճոյքով յառաջացած կառոյց ըլլալ, այլ իր անդամներուն կողմէ գոյացած պետական միաւոր. նոյնիսկ անոր սահմանները պէտք է գծուին սահմանակից համայնքներու հետ բանակցութիւններու ճամբով եւ հաստատուին շահագրգիռ համայնքներու անդամներուն կողմէ։ Վերադաս մակարդակը, ըլլայ ան գաւառ թէ աւելի բարձր, պէտք չէ ունենայ ըստ իր քմահաճոյքին համայնք ձեւաւորելու, տրոհելու, միաւորելու իրաւունքը։

Մեր Սահմանադրութիւնը պէտք է որ Հայաստանի պետական կառոյցը սահմանէ որպէս համայնքներու համաձայնութեամբ գոյացած գաւառներու դաշնութիւն, ուր «հանրապետական» իշխանութիւնը ոչ թէ ամենազօր է, այլ պարզապէս կը կատարէ այն մի քանի պարտականութիւնները, որոնք իրեն վստահուած են գաւառներուն կողմէ՝ սահմաններու ապահովութիւն, արտաքին յարաբերութիւններ, դրամաշրջանառութիւն եւ այլն, պետական պարտականութիւններ, որոնք դժուար է կատարել գաւառային մակարդակին, որոնց վերահսկման համար գաւառներու ներկայացուցիչներէն կը կազմուի խորհրդարան մը, իսկ կատարումը կը յանձնուի այդ խորհրդարանի կազմած գործադիրին։ Մնացեալ հարցերը կը մնան համայնքներու եւ գաւառներու մակարդակին, իսկ համահայկական հնչեղութեամբ մի քանի պարտականութիւններ ալ, ինչպէս, օրինակ, հայերէնին վերաբերող որոշումներու կայացումը, կարելի է բարձրացնել համահայկական ատեանի մը մակարդակին՝ կազմուած ամբողջ աշխարհի հայկական համայնքներու ներկայացուցիչներէն, համայնքներ, որոնք պէտք է լրացնեն մայր օրէնքով սահմանուած համայնքի կազմաւորման պայմանները։

————————————————————————————————————————————

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1) “…democracy is the worst form of Government except for all those other forms that have been tried from time to time” (in a speech to the House of Commons in 1947).
2) Les cantons sont souverains en tant que leur souveraineté n’est pas limitée par la Constitution fédérale et exercent tous les droits qui ne sont pas délégués à la Confédération (Article 3)․
3) La Confédération accomplit les tâches que lui attribue la Constitution (Article 42)․
4) Les cantons définissent les tâches qu’ils accomplissent dans le cadre de leurs compétences (Article 43)․
5) Art. 43a — Principes applicables lors de l’attribution et de l’accomplissement des tâches étatiques․
1 — La Confédération n’assume que les tâches qui excèdent les possibilités des cantons ou qui nécessitent une réglementation uniforme par la Confédération.

Վիգէն Աբրահամեան

«Դրօշակ» թիվ 3 (1664), մարտ 2022 թ.