Հայոց եկեղեցին և քրիստոնեական ազգային արժեքային համակարգի ձևավորումը

Քրիստոնեական ազգային արժեքային համակարգի ձևավորումը տեղի է ունեցել ո՛չ մեկ տարում և ո՛չ էլ մեկ հարյուրամյակում: Այս գործընթացը, Հայաստանում սկիզբ առնելով առաքելական քարոզչության տարիներից, անցել է դարերի ու հազարամյակների միջով և ձգվում է մինչև մեր օրերը: Այդ ընթացքում, ինչպես ցույց է տալիս մեր ժողովրդի պատմությունը, ձևավորվեցին և վերջնականապես կայացան այն ազգային քրիստոնեական հիմնարար արժեքները, որոնք կազմում են հայ մարդու աշխարհայացքի առանցքը: Այդ արժեհամակարգը մեր ժողովրդին հնարավորություն է տվել պահպանելու իր հայրենիքը, հավատը, մշակույթը, ազգային ինքնագիտակցությունը և վերականգնելու անկախ պետականությունը:

Քրիստոնեական ազգային արժեքային համակարգի մշակման կենտրոնի ստեղծումը

Հայաստանի առաջին բաժանումից (387 թ.) և Արշակունյաց թագավորության անկումից (428 թ.) հետո հայ հասարակությունը հայտնվեց մի կողմից` քրիստոնեական-բյուզանդական, մյուս կողմից` զրադաշտական-պարսկական արժեքային համակարգերի անմիջական ազդեցության տակ, ինչը վտանգում էր հայկական էթնիկական ընդհանրության նույնականությունը: Անհրաժեշտ էր մշակել արժեքային այնպիսի համակարգ, որը ոչ միայն ունակ կլիներ պահպանելու հայ հասարակության նույնականությունը, այլև պայմաններ կստեղծեր նրա հետագա զարգացման համար: Պետականության բացակայության պայմաններում այդ արժեքների մշակման խնդիրն իր վրա վերցրեց Հայոց եկեղեցին:

301 թ. Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն արդեն իսկ կանխորոշել էր հայ հասարակության մշակութա-արժեքային կողմնորոշումը: Կրոնական համակարգի փոփոխությունը պատահական չէր և պայմանավորված էր հայ հասարակության հոգևոր, մշակութային զարգացման օրինաչափություններով, ինչպես նաև էթնիկական ինքնապաշտպանության պահանջով: Քրիստոնեության ընդունումից հետո անհրաժեշտ էր նոր ուսմունքի դրույթների, հիմնական գաղափարների և խորհրդանիշների հիման վրա կառուցել հայ հասարակության հոգևոր-մշակութային կյանքը:

Հայաստանում քրիստոնեության տարածման և հաստատման ժամանակ հայ հասարակությունն արդեն բավական բարձր կազմակերպված էթնիկական ընդհանրություն էր: Հայոց եկեղեցին քրիստոնեական ազգային արժեքային նոր համակարգի ձևավորման ժամանակ պահպանեց էթնիկական ինքնագիտակցության մեջ արմատացած, հայկականությունը բնորոշող հատկանիշները: Օրինակ` ազգային ինքնագիտակցության այդ հատկանիշները լավագույնս են պահպանվել Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մեջ, որում Պատմահայրը մեծ գովեստով ու հարգանքով է ներկայացնում Հին Հայաստանի հայրենասեր, հայրենիքը շենացնող արքաներին, հայոց քաջ նախնիներին: Նաև գիտենք, որ որոշ քրիստոնեական տոնակատարություններ ներառել են մինչքրիստոնեական ժողովրդական ավանդույթներ և սովորություններ, օրինակ` Վարդավառը, Տեառնընդառաջը, Խաղողօրհնեքը և այլն:

Միաժամանակ քրիստոնեական ուսմունքի շրջանակներում ձևավորվել էր հասարակական-պետական կյանքի կազմակերպման այնպիսի մոդել (բնորդ), որը ուսուցանում ու նաև պահանջում էր քրիստոնեական բարոյականության հիմքերի վրա կառուցել ներհասարակական, ներպետական կյանքը` արքունիք-նախարարներ, իշխաններ-հպատակներ փոխհարաբերությունները և այլն:

Քրիստոնեական ազգային արժեքային համակարգ ստեղծելու համար անհրաժեշտ էր ունենալ արժեքների, խորհրդանիշների, գաղափարների մշակման կենտրոն: Պետականության գոյության պայմաններում եկեղեցին սովորաբար այդպիսի կենտրոն ձևավորում էր երկրի մայրաքաղաքում: Հայ հասարակության համար նման կենտրոն դարձավ Էջմիածինը: Հետագայում, անկախ այն հանգամանքից, որ կաթողիկոսական աթոռը տեղից տեղ էր տեղափոխվում, Էջմիածինը միշտ պահպանում էր արժեհամակարգը խորհրդանշող և պահպանող իր կարգավիճակը:

Ինչպիսի՞ խնդիրներ էին ծառացած Հայոց եկեղեցու առջև

Հայկական քրիստոնեական արժեքային համակարգի մշակման ժամանակ հայ հասարակության մեջ առկա էին տարբեր` հեթանոսական, զրադաշտական, քրիստոնեական, ասորական, հունական և մշակութային այլ կողմնորոշումներ: Կենտրոնի խնդիրն էր ոչ միայն ձևավորել միասնական մշակութային մոդել, այլև ապահովել այդ մոդելի կենսագործումը: Այս նպատակով արժեքային համակարգի կենտրոնը ստեղծեց նաև ենթակենտրոններ` թեմեր, գաղթավայրերի հոգևոր- մշակութային կենտրոններ և այլն:

Նոր արժեքային համակարգը պետք է ունենար նույնաբնույթ հոգևոր տարածք, որի հիմնական հատկանիշներն էին լեզուն, հավատը, դավանանքը (հավատով` քրիստոնյա, դավանանքով` հայ առաքելական):

Հայոց եկեղեցին աշխարհիկ իշխանության (արքունիք) օժանդակությամբ ձեռնամուխ եղավ հայոց այբուբենի ստեղծմանը: Հայոց լեզուն ստանձնում է ազգային արժեքային համակարգը ձևավորող կարևոր գործառույթ: Քրիստոնեության համընդհանրական գաղափարն ազգայնացվում և հայ հասարակության գիտակցության մեջ ներդրվում էր լեզվի միջոցով: Արժեհամակարգի մշակման ժամանակ հայերեն թարգմանվեց «Աստվածաշունչը», ինչպես նաև քրիստոնեական մեծածավալ գրականություն:

Յուրաքանչյուր էթնիկական ընդհանրություն ունի աշխարհի վերաբերյալ մշակած պատկերացումներ, աշխարհայացք: Հայ հասարակությունը նույնպես մշակել և ժառանգաբար կանոնակարգված փոխանցում էր իր փորձը, սովորույթները, բարքերը: Սակայն ոչ մի հասարակություն, այդ թվում` և հայկականը, ի վիճակի չէր գոյատևելու առանց փոփոխությունների:

Ընտանեկան և կենցաղային սովորույթները քրիստոնեության սկզբունքներին համապատասխանեցնելու նպատակին էին ուղղված Աշտիշատի (354 թ.), Շահապիվանի (444 թ.) և հետագա մի շարք այլ ժողովների որոշումներն ու կանոնները: Այսպես, Աշտիշատի ժողովն արգելեց հեթանոսական այնպիսի սովորույթներ (մերձավորների ամուսնությունը, հանդերձներ պատռելով մեռելներ թաղելը, հարբեցողությունը, պոռնկությունը), որոնք հարիր չէին հասարակության կազմակերպման նոր պատկերացումներին և սկզբունքներին:

Հայոց եկեղեցին փորձեց վերակառուցել արտաքին միջավայրն այնպես, որ այնտեղից վտանգ չսպառնար: Հարևան ժողովուրդների մեջ քրիստոնեությունը տարածելու նպատակով հայ հոգևոր գործիչները գործնական քայլեր արեցին և հասան որոշակի հաջողությունների: Դեռևս Գրիգոր Լուսավորչի և նրա հաջորդների օրոք քրիստոնեությունը տարածվեց Աղվանքում և Վիրքում, փորձ արվեց այն տարածելու նաև Պարսկաստանում և մասքութների երկրում:

Ավանդական պատկերացումների ներառումը քրիստոնեական արժեհամակարգում: Քրիստոնեական ազգային հայեցակարգի մշակումը

Սովորաբար ավանդական են համարվում այն պատկերացումները, որոնք ձևավորվում են անցյալի որոշակի ժամանակահատվածում և հաստատում են անցյալի օրինականությունն ու գոյության իրավունքը: Քրիստոնեական ազգային արժեքային համակարգի մշակման համար անհրաժեշտ էր մտովի վերադառնալ նաև մինչքրիստոնեական անցյալ և այդտեղից «բերել» կերպարներ, երևույթներ, իրադարձություններ, գաղափարներ, որոնք նոր հասարակության համար կլինեին ինքնաճանաչման, ինքնադրսևորման, էթնոսի կենսագործունեության ապահովման հարատև ազդակներ: Այս խնդիրը լուծեց Մովսես Խորենացին իր «Հայոց Պատմություն»-ով, որում ընդգրկված են հայերի և՛ նախաքրիստոնեական, և՛ քրիստոնեական ժամանակաշրջանները: Հայոց պատմությունը ներառելով ժամանակագրական համակարգի մեջ` Մովսես Խորենացին սահմանեց հայոց արժեհամակարգի պատմական հիմքերը: Պատմահայրը ցույց տվեց, որ հայոց արմատները սկիզբ են առնում Ադամ նախահորից, և նկարագրելով հայերի ծագումը Հայկ Նահապետից՝ հիմնավորեց հայ ազգի պատվավոր տեղը հնագույն ազգերի շարքում:

Յուրաքանչյուր ժողովրդի կազմակերպման հիմքում նախ և առաջ դրվում են հավատի, լեզվի, ինքնուրույն մշակույթի և անկախ պետականության գաղափարները: Սրանք դրվեցին նաև հայոց քրիստոնեական ազգային արժեհամակարգի ձևավորման հիմքում` որպես հասարակության գործողությունները պայմանավորող նպատակներ:

Հայոց եկեղեցին արժեքային համակարգում ներառված երեք կարևորագույն հատկանիշներ` հայրենիքը, հավատը և լեզուն, հռչակեց սրբություններ և սահմանեց դրանց խորհրդանիշ-սրբերին` Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Մեսրոպ Մաշտոց և Ս. Սահակ Պարթև, Ս. Վարդանանք:

Քրիստոնեության պատկերացումները տիեզերքի և մարդու մասին արմատապես տարբերվում էին հեթանոսական աշխարհայացքից: Քրիստոնեության ընդունումից հետո դրանք պետք է դրվեին հասարակության կազմակերպման հիմքում: Այս խնդրի լուծման համար հայ հոգևոր գործիչները (թարգմանիչներ, պատմիչներ, մեկնողներ, ջատագովներ և այլք) IV դարից (սկսած թարգմանիչներից) աշխատում էին ազգայնացնել, ժողովրդի սեփականությունը դարձնել քրիստոնեությունը:

Ազգային արժեհամակարգի մշակումը խոչընդոտում էին ոչ միայն հեթանոսությունն ու սնոտի հավատալիքները, այլև զրադաշտականությունն ու աղանդավորական, թյուր փիլիսոփայական անընդունելի ուղղությունները: Այս հոսանքների քննադատության, դրանց գաղափարների մերժման խնդիրը լուծեց Եզնիկ Կողբացին իր «Եղծ աղանդոց» աշխատությամբ:
Այս պատկերացումների հիման վրա Հայոց եկեղեցին քրիստոնեական արժեհամակարգի շրջանակներում առանձնացրեց «մենք» և «մեր հարևանները», մշակեց նրանց հետ վարվելիք հարաբերությունների ձևերն ու սկզբունքները:

Արժեքային համակարգի հիման վրա հասարակությունը մշակում է արտաքին վտանգին դիմակայելու և այն հաղթահարելու մեխանիզմներ: Ազգային արժեքային համակարգը ներառում է տեղեկություններ ոչ միայն սպասվող վտանգի ձևի (ռազմաքաղաքական, կրոնական, գաղափարախոսական, մշակութային և այլն), այլև այն հաղթահարելու ուղիների մասին:

Այսպիսով` հայ գործիչները կարողացան ստեղծել միասնական հավատ, ազգային գիր ու գրականություն, հասարակական կյանքի կազմակերպման միասնական ձևեր ու սկզբունքներ: Այս արժեքների հիման վրա ձևավորվեց ազգային-հոգևոր այնպիսի նկարագիր, որը խիստ անհրաժեշտ էր արտաքին աշխարհի հետ մշտապես քաղաքական և մշակութային առճակատման մեջ գտնվող հայ հասարակությանը:

Հայկական էթնիկական ընդհանրության նույնականությունը պահպանելու համար հայկական մշակույթը, հենվելով նոր արժեհամակարգի վրա, առանձնացավ ընդհանուր քրիստոնեական մշակույթից և ձևավորվեց որպես քրիստոնեական ազգային մշակույթ:

Ազգային եկեղեցական կյանքի կազմակերպման ձևերն ու սկզբունքները

Հայաստանում քրիստոնեության` պետական կրոն ընդունումից հետո քրիստոնեական վարդապետությունը (ուսմունքը), Հայոց եկեղեցու դավանանքը, խորհրդանիշները դարձան հայ ժողովրդի ազգային գաղափարախոսության, ինքնահաստատման հզոր կռվանները: Ի տարբերություն հեթանոսական կրոնի` քրիստոնեական վարդապետությունը մարդուն հռչակեց արարչագործության թագն ու պսակը և հոգևոր-բարոյական կատարելության ուղին սահմանեց որպես մարդու երկրային կյանքի առաքելություն:

Հայոց եկեղեցու առջև դրվում են երկու կարևորագույն խնդիրներ. նախ` ուսուցանել քրիստոնեական վարդապետությունը Մեծ Հայքի ողջ տարածքում, նոր քրիստոնեական ուսմունքից բխող հարաբերություններ և սկզբունքներ ներդնել երկրի վարչաքաղաքական համակարգում, մյուս կողմից` այնպես կազմակերպել փոփոխությունները, որ դրանք հասարակության համար անշրջելի բնույթ ստանան: Այս նպատակով Հայոց եկեղեցին իր վրա է վերցնում հոգևոր-մշակութային կյանքի կազմակերպման հիմնական ձևերի, սկզբունքների մշակման խնդիրը:

Ազգային եկեղեցական կյանքի կազմակերպումը

Յուրաքանչյուր կազմավորված հասարակություն` որպես մեկ ընդհանուր համակարգ, բաղկացած է մի քանի` տնտեսական, քաղաքական, մշակութային և այլ ենթահամակարգերից: Յուրաքանչյուր ենթահամակարգ, ինչպես այժմ, այնպես էլ նախկինում մյուսից տարբերվում էր իրեն բնորոշ առանձնահատկություններով, հիմնախնդիրներով, նպատակներով, ուղղվածությամբ, արժեքների նկատմամբ ունեցած դիրքորոշումով: Հայոց եկեղեցին կարողացավ գտնել հասարակական կյանքի կազմակերպման այնպիսի ձևեր և սկզբունքներ, որոնք այս կամ այն չափով ընդունելի էին բոլոր կողմերի համար:

Եկեղեցին կարճ ժամանակում սերտաճեց քաղաքացիական համայնքի հետ և հասարակության հոգևոր ու աշխարհիկ կյանքի կազմակերպման գործում ստանձնեց ամենաակտիվ դերակատարությունը: Յուրաքանչյուր համայնքում գոյություն ունեին եկեղեցի և հոգևորական-պաշտոնյա, կազմակերպվում էին աստվածաշնչյան ուսուցումներ, տոնական և ծիսական արարողություններ, բացվում էին դպրոցներ և այլն:

Եթե հեթանոսական տաճարները համարվում էին աստվածների բնակատեղիներ, և այնտեղ միայն քրմերն էին մուտք գործում, ապա քրիստոնեական տաճարների դռները բաց էին բոլոր հավատացյալների համար:
Բնակչության հասարակական-եկեղեցական կյանքը կազմակերպելու համար Հայոց եկեղեցին քրիստոնեության շրջանակներում ընդգրկեց գոյություն ունեցող ազգային սովորույթների, ավանդույթների, տոնակատարությունների այն մասը, որը չէր հակասում քրիստոնյայի բարոյական նկարագրին, քրիստոնեական գաղափարախոսությանը:

Հասարակական-եկեղեցական կյանքի կազմակերպման հայկական մոդելը աշխատում էր, իսկ հաճախ նաև ստիպված էր լինում իր գործունեության մեջ ներառել հասարակական, պետական, քաղաքական, մշակութային, մի խոսքով` ազգային բոլոր հիմնախնդիրները: Այսինքն` եկեղեցին և ժողովուրդը միաձուլվել և դարձել էին մեկ ամբողջություն:

Պետականության բացակայության պայմաններում բնակչության աշխարհիկ կյանքի կազմակերպման մի շարք հիմնախնդիրներ ևս անցան եկեղեցուն:

Պատմական դեպքերի բերումով հայ հասարակության զգալի մասը բնակություն էր հաստատել Հայաստանից դուրս: Ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ ազգի տարբեր հատվածների միջև բացակայում էին տարածա-սահմանային շփումները, ուստի էթնո-քաղաքական և մշակութային տարբեր միջավայրերում հայտնված հայ բնակչության էթնիկ նույնականությունը պահպանելու համար եկեղեցական կյանքի կազմակերպումը կարևոր նշանակություն ուներ: Հայության տարբեր հատվածների ազգային, հասարակական, եկեղեցական կյանքի կազմակերպման, հայրենիքի հետ կապի խնդիրները նույնպես լուծում էր Հայոց եկեղեցին: Հասարակական-եկեղեցական կյանքին մասնակցելու ժամանակ էր անհատը առավել հստակ գիտակցում իր ազգային-դավանական պատկանելությունը: Այս հանգամանքը շատ կարևոր էր, որովհետև պետականության բացակայության պայմաններում հասարակական-եկեղեցական կյանքի կազմակերպման գործըթացում կատարված յուրաքանչյուր շեղում վտանգում էր ազգի էթնիկական նույնականությունը:

Հասարակական-եկեղեցական կյանքի կազմակերպումը կարելի է ստորաբաժանել երկու` տեսական (գաղափարական) և գործնական (պրակտիկ) բնագավառների: Առաջինում մշակվում էին հասարակական-եկեղեցական կյանքի կազմակերպման համար անհրաժեշտ կանոնները և սկզբունքները: Այս բնագավառը ուներ կենտրոնի կարգավիճակ` ոչ միայն որպես որոշակի գաղափարների հավաքատեղի, այլև կառուցվածքային առումով: Հայ հասարակության եկեղեցական կյանքի կազմակերպման համահայկական կենտրոնի կարգավիճակի դերը սովորաբար ստանձնում էր հայոց կաթողիկոսությունը, որը համահայկական հոգևոր-մշակութային, իսկ պետականության բացակայության ժամանակ նաև քաղաքական կենտրոն էր: Վերջինս համահայկական խնդիրները քննարկելու և լուծումներ գտնելու նպատակով պարբերաբար հրավիրում էր ազգային եկեղեցական ժողովներ:

Միաժամանակ գործում էին նաև մի շարք վարդապետարան-համալսարաններ, վանքեր, որոնք առանձին դեպքերում այս կամ այն հարցի առնչությամբ կարող էին ունենալ վճռորոշ դերակատարություն (օրինակ` միարարական շարժման ժամանակ տեղի ունեցած դեպքերը և այլն):

Գործնական բնագավառում կենսագործվում էին կենտրոնի մշակած գաղափարները, որոնք կարելի է բաժանել երկու կարգի` համաքրիստոնեական և հայկական: Առաջին խմբի մեջ մտնում էին հասարակական-եկեղեցական կյանքի կազմակերպման այն սկզբունքները, որոնք ընդհանուր էին քրիստոնեական բոլոր ուղղությունների համար: Համաքրիստոնեական սկզբունքներից Հայոց եկեղեցու համար ընդունելի էին առաքելական կանոնները, առաջին երեք տիեզերական (325 թ. Նիկիայի, 381 թ. Կոստանդնուպոլսի, 431 թ. Եփեսոսի) և մի շարք տեղական ժողովների կանոնները:

Երկրորդ խումբը ներառում էր այն ամենը, ինչը տիպական էր միայն հայ հասարակությանը:

Արդեն VIII դ. փորձ արվեց համակարգելու ընդունված համաքրիստոնեական և հայկական կանոնները: Այս խնդրի լուծումը հայ հասարակության համար դարձել էր պատմական անհրաժեշտություն, քանզի Հայաստանի մեծ մասը գտնվում էր Արաբական խալիֆայության տիրապետության տակ, իսկ մյուս մասը տնօրինում էր Բյուզանդիան: Երկու հատվածներում էլ հայ հասարակության նույնականությունը վտանգված էր, քանզի և՛ իսլամը, և՛ հունական եկեղեցին փորձում էին հայության մեջ ներդնել հասարակական կյանքի կազմակերպման իրենց ձևերն ու սկզբունքները: Մյուս կողմից` դա ուղղված էր պավլիկյան աղանդավորական շարժման գաղափարախոսության դեմ, որը կարող էր պառակտել ժողովրդի միասնությունը: Այս պայմաններում կազմվեց «Կանոնագիրք Հայոց» ժողովածուն, որը հետագայում անընդհատ լրացվում էր նոր կանոններով:

Հայոց եկեղեցին ի վերջո ստեղծեց ազգային եկեղեցական սեփական համակարգ: Այդ համակարգը, հենվելով քրիստոնեական ազգային արժեհամակարգի վրա, անցնելով հարյուրամյակների փորձություններով, կարողացավ պահպանել հայոց ազգային-հոգևոր նկարագիրը և այժմ էլ շարունակում է իր պատմական առաքելությունը:

Ազգային-հոգևոր նկարագրի ձևավորման գործընթացը

Քրիստոնեական ազգային արժեհամակարգի ձևավորմանը զուգընթաց ձևավորվում էր նաև հայերի ազգային-հոգևոր նկարագիրը (ազգային-հոգևոր նկարագիրը յուրահատուկ համակարգ է, որում խտացված են տվյալ էթնիկ ընդհանրությանը բնորոշ լեզվական, դավանական, հոգեբանական, մշակութային, ընտանեկան-կենցաղային և այլ հատկանիշներ): Այդ գործընթացը բաղկացած է միմյանց հետ սերտորեն փոխկապակցված երեք` տեսական, գործնական և սոցիոլոգիական (ընկերաբանական) մասերից: Առաջինի մեջ մտնում են ազգային-հոգևոր նկարագրի անբաժան մաս կազմող գաղափարախոսությունը, պատկերացումները, խորհրդանիշները: Գործնական մասը ներառում է այդ գաղափարների կենսագործումը և վերարտադրությունը, որոնք հիմնականում իրականացվում են կրթության, դաստիարակության, ծեսերի ու սովորույթների միջոցով: Սոցիոլոգիական մասը ներառում է այն միջավայրը, որտեղ դրանք կատարվում են, և այն կառույցները, որոնք իրագործում են դրանք: Այդ միջավայրերն են տունը, եկեղեցին, ուսումնական հաստատությունները և այլն:

Արժեհամակարգի ձևավորման գործընթացը տեղի էր ունենում հասարակական կյանքի բոլոր` քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, հոգևոր և մշակութային բնագավառներում, ժամանակ առ ժամանակ փոփոխվող արտաքին միջավայրի պայմաններում, ուստի ազգային-հոգևոր նկարագիրը բազմաշերտ կառուցվածք ունի:

Ազգային-հոգևոր կենտրոնի խնդիրն էր պահպանել էթնիկական նույնականությունը և թույլ չտալ վտանգավոր ձևախախտումներ: Այս հանգամանքը առանձնակի կարևորություն էր ստանում պետականության բացակայության ժամանակ, երբ հայությունը զրկվում էր քաղաքական կենտրոնից և կազմակերպվում որպես մշակութակենտրոն հասարակություն, կամ այն ժամանակ, երբ հայ ժողովրդի մի մասը բնակություն էր հաստատում պատմական հայրենիքից դուրս: Անհրաժեշտություն էր առաջանում հասարակության հիշողության մեջ պահպանելու այն արժեքները, որոնք նա պատմական հանգամանքների բերումով կորցրել էր, սակայն դրանց վերականգնումը պատմական անհրաժեշտություն էր: Օրինակ` ուշ միջնադարում հոգևոր ազգային միտքը իրականացրեց անկախ պետականության գաղափարի վերականգնումը հասարակական գիտակցության մեջ:

Ազգային-հոգևոր նկարագրի կառուցվածքը

Ազգային-հոգևոր նկարագրի հատկանիշների ձևավորման վրա առավել մեծ է ազգային հոգեբանության, հավատի, լեզվի, բնակլիմայական պայմանների և ավանդական գիտակցության ազդեցությունը:

Հասարակության տնտեսական զբաղմունքի տեսակները, կենցաղը, որոշ սովորույթների ձևավորումը հաճախ պայմանավորվում են աշխարհագրական միջավայրով: Այն որոշակի ազդեցություն է թողնում նկարագրի ձևավորման վրա: Աշխարհագրական միջավայրի որոշ բաղադրատարրեր, կապված տվյալ ժողովրդի կյանքում բախտորոշ նշանակություն ունեցած դերի հետ, դառնում են այդ ժողովրդի հոգևոր պատկանելության խորհրդանիշներ: Օրինակ` հայ հասարակության համար նման խորհրդանիշների դեր են կատարում Արարատ լեռը, Արածանի և Արաքս գետերը: Միջավայրը ներազդում է նաև հասարակության պատմական ընթացքի վրա: Միջավայրը մեծ նշանակություն ունի նաև արտաքին աշխարհի հետ այդ էթնոսի հարաբերությունների ձևի առաջացման առումով: Հոգևոր նկարագրի ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն է թողնում նաև այն հանգամանքը, թե էթնիկ ընդհանրության զբաղեցրած տարածքը ինչ հաճախականությամբ է ենթարկվում թշնամական հարձակումների, և ովքեր են նրա հարևանները: Հայոց պատմության ընթացքից հայտնի է, թե ինչ ուժերի կողմից է հարձակումների ու ներխուժումների ենթարկվել Հայաստանը տարբեր ժամանակաշրջաններում, և որ ժողովուրդներն են եղել հայերի հարևանները: Բացի այդ` հայության տարբեր հատվածներ տարբեր պատճառներով հայտնվում էին հայրենիքից դուրս` նոր միջավայրում, որտեղ ստեղծվում էին հայկական իշխանություններ, թագավորություն (Կիլիկիա), գաղթավայրեր:

Յուրաքանչյուր հասարակություն սովորաբար բաղկացած է մարդկանց տարբեր խմբերից, որոնք ունեն ավանդական գիտակցության տարբեր տեսակներ: Հասարակության մեջ դրանց առկայությունը միշտ անհրաժեշտ է, որպեսզի արտաքին վտանգի դեպքում այդ հասարակությունն ունենա պաշտպանական մեխանիզմների մի քանի տարբերակներ: Օրինակ` VII-VIII դարերում արաբական տիրապետությունից հայ ժողովրդի ազատագրման ուղիների վերաբերյալ հայ հասարակության մեջ կային երկու մոտեցումներ. Մամիկոնյան նախարարները գտնում էին, որ դա հնարավոր է իրականացնել զինված ապստամբության միջոցով և որքան հնարավոր է արագ, իսկ Բագրատունիները և Հայոց եկեղեցին նախապատվությունը տալիս էին դիվանագիտական մարտավարությանը: Այս դիրքորոշումները հայ ազգային-քաղաքական մտքի մեջ պահպանված ավանդական մտածողության դրսևորումներ էին: Տվյալ դեպքում Մամիկոնյանները հանդես էին գալիս որպես մարտական և ռազմական մտածողության կրողներ, իսկ Բագրատունիները` քաղաքական-դիվանագիտական:

Այս ճանապարհով հասարակությունն անընդհատ կատարելագործում է ավանդական պատկերացումները, որպեսզի վերափոխված իրականության վերաբերյալ ճշգրիտ պատկերացումներ ունենա: Փոխվում էր թշնամին կամ նրա գործելակերպը, ուստի անհրաժեշտություն էր առաջանում պայքարի նոր ձևեր ընտրելու: Օրինակ` Բյուզանդական կայսրությունը փորձում էր քաղկեդոնականություն պարտադրել, կամ ասպարեզ էին գալիս տարբեր աղանդավորական շարժումներ: Անհրաժեշտ էր ընտրել պայքարի համապատասխան ձևեր:

Ազգային-հոգևոր նկարագիրը ձևավորող ամենակարևոր հատկանիշներից է լեզուն: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ իր մշակույթը ստեղծում, պահպանում և փոխանցում է լեզվի միջոցով: Հայոց այբուբենի ստեղծումից քիչ անց հայ հոգևոր, քաղաքական գործիչները ձեռնամուխ եղան հայերենով հայոց պատմության շարադրմանը: Հայոց նորաստեղծ գրերը դառնում են ազգային ինքնության պատմական հիմքերն ուսումնասիրելու և ի հայտ բերելու միջոց: Այս գործընթացը ժամանակի ընթացքում ընդհատումներ չի ունեցել, ինչի հետևանքով ձևավորվում է հայկական պատմագիտական դպրոցը:

Ազգային-հոգևոր նկարագրի ձևավորման գործընթացում մեծ է նաև հավատի նշանակությունը: Այս նպատակով ստեղծվում է կրթադաստիարակչական համապատասխան համակարգ` ուսումնական հաստատություններ, դպրոց, համալսարան, մշակվում են աշխարհայացքային և գաղափարական դրույթներ ու տեսակետներ: Սա առավել կարևորվում էր հայ հասարակության համար, քանզի պետականության բացակայության պայմաններում այս խնդիրներով հիմնականում զբաղվում էր Հայոց եկեղեցին: Օրինակ` Գրիգոր Տաթևացին այդ նպատակով գրեց «Գիրք հարցմանց», «Ամարան հատոր», «Ձմերան հատոր» երկասիրությունները: Ստեղծվում էին դպրոցներ, որոնք մասնագիտանում էին հոգևոր պատրաստության այս կամ այն ուղղությամբ: Սյունիքում ձևավորվել էր քերթողական, մեկնողական գործի բազմահմուտ դպրոց:

Հայոց եկեղեցին, փաստորեն, ազգային-հոգևոր նկարագրի կարևորագույն հատկանիշներից մեկը դարձրեց հավատը (դավանանքը):
Հոգևոր նկարագրի ձևավորման ժամանակ կարևորագույն դեր են խաղում նաև էթնիկական հոգեբանության որոշ հատկանիշներ, երբ անհատը հոգեբանական տեսանկյունից գիտակցում է իր պատկանելությունը «մենք» հանրությանը և աշխատում է յուրացնել նրան բնորոշ հատկանիշները: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի իրեն բնորոշ հոգեբանություն, որը փոխանցվում է մշակութային ժառանգության յուրացման ճանապարհով: Այս պատճառով ազգային-հոգևոր նկարագրի ձևավորման գործընթացը տրոհվում է ընտանեկան և հասարակական միջավայրերում: Սրանցից յուրաքանչյուրն ունի կրթադաստիարակչական, ծիսական, ավանդական կանոնակարգված սկզբունքներ ու նորմեր, որոնք դրվում էին մարդու ազգային-հոգևոր նկարագրի ձևավորման հիմքում:

Ազգային-հոգևոր նկարագրի բաղադրատարրերից են ընտանիքի ձևավորման սկզբունքները, սովորույթները, կենցաղը: Հոգևոր նկարագրի ամբողջացման մեջ զգալի դեր են խաղում հարսանեկան, ծննդյան, թաղման սովորույթները և ծեսերը: Սովորույթները պարզ ու կոնկրետ իրավիճակներում անհատի առօրյա կյանքը կարգավորող վարվելակերպի նորմեր են: Ծեսերը խորհուրդ պարունակող արարողություններ ու գործողություններ են, որոնք վարվեցողության կարգավորման առավել բարդ ու խիստ ձևերն են:
Հասարակության սովորութային և ծիսական կյանքը սովորաբար կազմակերպվում էր երեք` տուն, եկեղեցի, համայնք, միջավայրերում:
Ծիսական կյանքի կազմակերպումը հիմնականում գտնվում է եկեղեցու ձեռքում:

Հայաստանում քրիստոնեության տարածման և հաստատման ժամանակ որոշակի փոփոխություններ տեղի ունեցան նաև ծեսերում և սովորույթներում: Նախ` քրիստոնեությունն իր հետ բերեց և ստեղծեց նոր ծեսեր, տոներ (Թարգմանչաց տոն, Վարդանանց տոն և այլն) ու սովորույթներ և դանդաղորեն դրանք ներդրեց հասարակության գիտակցության մեջ: Մյուս կողմից` այն որդեգրեց արդեն ավանդույթ դարձած որոշ ծեսեր և սովորույթներ, թույլատրեց դրանց կատարումը, սակայն դրանց տրվեց նոր բովանդակություն:

Ազգային-հոգևոր նկարագրի կառուցվածքում կարևոր տեղ են զբաղեցնում նաև տնտեսական-մշակութային հատկանիշները, մասնավորապես` կենսաձևը (նստակյաց, կիսաքոչվորական) և աշխատանքի գործիքները: Դարեր շարունակ հիմնականում հողագործությամբ զբաղվող հայ շինականի համար մեծ նշանակություն է ունեցել գութանը, որին նվիրվել են երգեր և այլն:

Հոգևոր նկարագրի հատկանիշների ամբողջացման շարքում ուրույն տեղ են զբաղեցնում նաև կենցաղային հատկանիշները` բնակարանը, հագուստը, սնունդը, ինչպես նաև վարվելակերպի նորմերը:

Այսպիսով` ազգային-հոգևոր նկարագիրն ամբողջանում և ավարտուն տեսք է ստանում մշակութային, մասնավորապես` լեզվական, դավանական, հոգեբանական, ընտանեկան, կենցաղային որոշակի հատկանիշների հիման վրա: Յուրաքանչյուր ժողովրդի հոգևոր նկարագրի, ազգային տարատեսակի հիմնական հատկանիշներն արտահայտվում են մշակույթի բնագավառում, ուստի այնտեղ կենտրոնացված են մյուս մշակույթների համեմատությամբ ունեցած տարբերակիչ առանձնահատկությունները:

«Դրօշակ», թիվ 10 (1644), հոկտեմբեր, 2020 թ.