Ուիլսընի իրաւարար վճիռը Հայաստան-Թուրքիա սահմանը ճշտող միակ իրաւական փաստաթուղթն է. Կ. Մանոեան

Yerkir.am-ը ներկայացնում է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, ՀՅԴ Բյուրոյի Հայ դատի և քաղաքական հարցերի գրասենյակի պատասխանատու Կիրո Մանոյանի հարցազրույցը։  

- Հարգելի՛ ընկ. Մանոյան, այս տարի լրանում է ցեղասպանության 105-րդ տարելիցը: Ինչպե՞ս կարելի է գնահատել Հայ դատի ուղղությամբ տարվող աշխատանքների վիճակը ներկայումս` նկատի ունենալով մասնավորապես ամիսներ առաջ ԱՄՆ Կոնգրեսի երկու պալատների և Սիրիայի խորհրդարանի կողմից մեծ ոճիրի ճանաչման և դատապարտման իրողությունները:

- Նախ անհրաժեշտ է յստակեցնել  կամ վերյիշեցնել ընթերցողներուն, որ Հայ դատի աշխատանքները չեն վերաբերիր միայն ցեղասպանութեան առնչուող հարցերուն՝ ճանաչում, դատապարտում եւ հատուցումներ. մեր՝ ՀՅԴ-ի Հայ դատի յանձնախումբերն ու նաեւ գրասենեակները որոշ պարագաներու նույնիսկ առաւելաբար կը գործեն Հայաստանի Հանրապետութեան միջազգային վարկի բարձրացումին, Արցախի Հանրապետութեան միջազգային ճանաչումին եւ արտաքին կապերու զարգացումին, Ջաւախքի հայութեան իրաւունքներու պաշտպանութեան ուղղութեամբ։ Բոլոր ուղղութիւններով աշխատանքներու ծաւալն ու շեշտադրումները կախեալ են տուեալ միջավայրի քաղաքական պայմաններէն։ Ինչ կը վերաբերի ուղղակի Հայոց ցեղասպանութեան առնչուող հարցերուն, ապա պէտք է արձանագրել, որ յատկապէս Ձեր նշած վերջին դրական արդիւնքներէն ետք Թուրքիան բաւական դժուար կացութեան մէջ կը գտնուի, որովհետեւ այդ երկու երկիրներուն՝ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն եւ Սուրիոյ օրէնսդիր մարմիններուն կողմէ որդեգրուած՝ ցեղասպանութեան ճանաչումի կամ ճանաչումը վերահաստատող բանաձեւերը քաղաքական յատուկ նշանակութիւն ունին։ ԱՄՆ-ն կը հանդիսանայ Թուրքիոյ կարեւորագոյն դաշնակիցներէն մէկը, եւ այդ առումով անոր օրէնսդիր իշխանութեան երկու պալատներուն կողմէ որդեգրուած բանաձեւերը նաեւ պատգամ եւ ուղեցոյց են Թուրքիոյ միւս դաշնակիցներուն,  անոնց, որոնք ցարդ նման բանաձեւեր կամ դիրքորոշում չունին, թէ կարելի է նման դիրքորոշում որդեգրել։ Ինչ կը վերաբերի Սուրիոյ խորհրդարանի բանաձեւին, ապա այն յատկանշական է մի քանի առումներով. բանաձեւին ներածականին մէջ յստակ կը յիշուի Արեւմտեան Հայաստանը, երկրորդ՝ կը հաստատուի նաեւ, որ ցեղասպանութեան արարներուն մէկ մասը գործադրուած է նոյնինքն Սուրիոյ տարածքներուն վրայ, եւ որպէս այդպիսին՝ Սուրիան ականատես իսկ է գործուած ոճիրին։ «Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը» արդէն շուրջ 15 տարիէ ի վեր կը խօսի ցեղասպանութեան ճանաչումէն հատուցումներու խնդրին անցնելու անհրաժեշտութեան մասին, եւ այդ ուղղութեամբ առած ենք որոշ քայլեր։ Արդէն, երբ յիսնամեակէն սկսաւ ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումի գործընթացը, նպատակը ի վերջոյ հատուցումներու հարցը բարձրացնելն էր, հատուցումներու հարցին բարձրացումին համար անհրաժեշտ քաղաքական մթնոլորտն ու ենթահողը պատրաստելն էր, յատկապէս` Պաղ պատերազմի միջազգային քաղաքական իրականութեան մէջ։ Այժմ մէկ կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումի փաստը աշխարհով մէկ, միւս կողմէն Հայաստանի անկախ հանրապետութեան գոյութիւնը ստեղծած են ցեղասպանութեան հատուցումներու հարցը բարձրացնելու թէ՛ քաղաքական ենթահողը եւ թէ՛ բազմաթիւ հնարաւորութիւններ հայ ազգին համար։

- Այս հարցազրույցը լույս կընծայվի այն ժամանակահատվածում, երբ, հաստատված ավանդույթի համաձայն,ԱՄՆ նախագահը հայտարարություն կանի Հայոց ցեղասպանության առիթով: Որո՞նք են մեր կանխատեսումները, եւ արդյոք այնքան ծանրակշի՞ռ են քաղաքական հակափաստարկները, որ չպետք է ակնկալիքներ փայփայենք, թե ամերիկյան բարձրագույն իշխանական համակարգն այս տարի և մոտակա ժամանակահատվածում կամբողջացնի իր հստակ դիրքորոշումը այս հարցում:

 - Ամերիկեան բարձրագույն իշխանութիւնը միայն գործադիր իշխանութիւնը չէ. Միացեալ Նահանգներուն մէջ կայ իշխանութեան երեք՝ օրէնսդիր, գործադիր եւ դատական թեւերու փոխադարձ հակակշռումի սահմանադրական կարգ։ Ճիշտ է, որ ԱՄՆ նախագահը, ով կը ղեկավարէ գործադիր իշխանութիւնը, նաեւ պետութեան գլուխն է, բայց Միացեալ Նահանգներու անունով խօսելու իրաւունքը միայն իրմով չէ սահմանափակուած։ Հաշուի առնելով ԱՄՆ-ի օրէնսդիր իշխանութեան՝ Գոնկրէսի երկու պալատներուն վերջին բանաձեւերը, որոնց քիչ առաջ անդրադարձանք, այլեւս անառարկելի է, որ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները կը ճանչնա Հայոց ցեղասպանութիւնը, դեռ չեմ խօսիր 50-էն 49 նահանգներուն կողմէ տարբեր ձեւի ճանաչումի քայլերը, որոնք անպայման դրական քաղաքական մթնոլորտ ստեղծած են։ Հարցն այն է, որ պէտք է ԱՄՆ-ի գործադիր իշխանութեան համար եւս այդ ճանաչումը միանգամընդմիշտ, անվերադարձ կերպով կատարուի, իսկ այդ ճանաչումը միայն նախագահին ուղերձով չի սահմանափակուիր. կարեւոր է, որ այն այլեւս մաս կազմէ գործադիր իշխանութեան հաստատագրուած քաղաքականութեան, որ բնականաբար կ’ազդուի մէկ նախագահի դիրքորոշումէն, բայց ատով չի վերջանար։ Այս ուղղութեամբ է, որ Ամերիկայի Հայ դատի յանձնախումբը աշխատանք կը տանի: Վստահ եմ, որ ի վերջոյ հասնելու ենք այդ թիրախին, եւ այդ ճամբուն վրայ ԱՄՆ-ի այսօրուան նախագահին դիրքորոշումը, որ անցեալ մի քանի տասնամեակներուն սովորաբար կ’արտայայտուի նախագահին տարեկան Ապրիլ 24-ի ուղերձով, բնականաբար ունի շատ կարեւոր նշանակութիւն։ Այս ուղղութեամբ աշխատանքը գլխաւորաբար ամերիկահայութեան գործն է, բայց քանի որ հարցը կը վերաբերի ամբողջ հայ ժողովուրդի պատմութեան եւ իրաւունքներուն, բոլորս ոչ միայն ակնկալիք, այլ նաեւ ընելիք ունինք։ Բոլորս ըսելով՝ թէ՛ պետութիւն, թէ՛ հայրենաբնակ եւ սփիւռքաբնակ հայութիւն՝ իրենց բոլոր թեւերով։Ձեր հարցումին պատասխանելով՝ ոչ միայն յուսահատելու պատճառ չունինք, ընդհակառակը` այս յաջողութիւնները նոր յաջողութիւններու դուռ կը բանան։

- Իսկ առհասարակ ո՞ւր ենք հասել ցեղասպանության ճանաչման, դատապարտման եւ կորուստների հատուցման ուղղությամբ: Արդեն մի քանի տարի է, որ համապատասխան թղթածրար է պատրաստվում: Այս թղթածրարի ճակատագիրն ի՞նչ է լինելու, գործնական ի՞նչ ընթացք է նախատեսվում մոտ ապագայի համար թղթածրարի հետապնդման առումով, եթե իհարկե կան համապատասխան ծրագրեր, և կարելի է այդ մասին խոսել:

- Թղթածրարը, որուն կ’ակնարկէք, կ’ենթադրեմ` կը վերաբերի Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին առիթով որդեգրուած համահայկական հռչակագրին մէջ նշուող թղթածրարին։ Այդ հռչակագրին կէտերէն մէկը կ’ըսէ. «Կ’արտայայտէ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի միասնական կամքը Հայոց ցեղասպանութեան փաստի համաշխարհային ճանաչման հասնելու եւ Ցեղասպանութեան հետեւանքներու վերացումի հարցով, որուն համար կը մշակէ հատուցումներու համապարփակ թղթածրար` դիտելով զայն անհատական, համայնքային եւ համազգային իրաւունքներու եւ օրինական շահերու վերականգնման գործընթացի մեկնարկ»: Այս թղթածրարի ուրուագիծը կայ նոյնինքն համահայկական հռչակագրին մէջ. օրին յատուկ աշխատանքային խումբ մը պատրաստեց նաեւ թղթածրարի նախագիծ եւ յանձնեց Հայաստանի Հանրապետութեան օրուան նախագահին։ Այնուհետեւ Երեւանի մէջ տեղի ունեցան մի քանի հանդիպումներ՝ նախաձեռնութեամբ եւ համակարգումով Հայոց ցեղասպանութեան իրաւական հարցերի գիտավերլուծական կենտրոնին, այդ նախագիծին եւ այլ ուսումնասիրութիւններու հիման վրայ մէկ ամբողջական տարբերակ յառաջացնելու նպատակով։ 2018-ի իրադարձութիւններէն ետք աշխատանքները դանդաղեցան: Յոյս ունիմ` շուտով կը վերսկսին։Այստեղ պէտք է յիշեմ նաեւ ՀՅԴ Բիւրոյի նախաձեռնութեամբ եւ պատուէրով խումբ մը հայ եւ օտար մասնագէտներու մասնակցութեամբ 2007-ին ձեւաւորուած Հայոց ցեղասպանութեան հատուցումներու ուսումնասիրութեան խումբի աշխատանքը։ Այդ խումբին վերջնական եւ ամբողջական զեկոյցի անգլերէն բնագիրը հրապարակուեցաւ 2014-ի սեպտեմբերին։ Ցարդ հրապարակուած են այդ զեկոյցին ամբողջական եւ կամ համառօտ տարբերակները հայերէն, թրքերէն, ֆրանսերէն, սպաներէն, լեհերէն. շուտով կը հրապարակուի նաեւ արաբերէնով։ Այս ուսումնասիրութիւնը տարբեր ակադեմական եւ քաղաքական հանրային քննարկումներու հիմնական ատաղձը եղած է եւ պիտի շարունակի ըլլալ։ Որոշ իմաստով այս խումբի աշխատանքը շարունակելու համար հիմնադրուեցաւ եւ ԱՄՆ-ի մայրաքաղաքին մէջ 2016-ին գրանցուեցաւ Արդարութեան եւ մարդկային իրաւանց հայկական իրաւական կեդրոնը, որուն հոգաբարձուներու խորհուրդին անդամ են տարբեր երկիրներէ մասնագէտներ եւ գործիչներ։ Կարգ մը գործնական պատճառներով դանդաղած այս կեդրոնի աշխատանքն ալ նոր թափ ստանալու կարիք ունի։Յաճախ, երբ հատուցումներու մասին կը խօսուի, շատեր կը կարծեն, որ այդ միայն իրաւական-դատական գործողութիւններու միջոցով պիտի ըլլայ. այդպէս չէ, թէեւ նաե՛ւ դատական գործեր յարուցելն ալ այդ ամբողջ զինանոցին մաս կը կազմէ։ Այդպէս չէ, որովհետեւ միջազգային օրէնքները տակաւին ամբողջապէս պատասխան չունին հայ ժողովուրդին դէմ գործադրուած այս ոճիրին համար հատուցումներու խնդիրներուն։ Մէկ կողմէ միջազգային օրէնքները անընդհատ կը զարգանան, միւս կողմէ նման յանցագործութիւններու հատուցումի հարցերը շատ արդիական դարձած են։ Հատուցումներու հարցով առնուած են շարք մը քաղաքական, իրաւական եւ ակադեմական քայլեր։ Քաղաքականը կը վերաբերի յատկապէս Միացեալ Նահանգներու օրէնսդիր մարմնին՝ Գոնկրէսէն ներս կատարուող աշխատանքներուն, որոնցմէ գլխաւորը Ներկայացուցիչներու պալատին կողմէ 2011-ին որդեգրուած բանաձեւն է՝ Թուրքիոյ կողմէ բռնագրաւուած եկեղեցապատկան կալուածներու վերադարձի մասին։ Նման բանաձեւ որդեգրուեցաւ նաեւ 2017-ին Գալիֆորնիոյ Ծերակոյտին կողմէ։ Հատուցումներու մասին քաղաքական հրապարակային քննարկումներ եղած են նաեւ Եւրոխորհրդարանին եւ Ֆրանսիայի Ազգային ժողովին անդամներու մասնակցութեամբ Պրիւքսէլի եւ Փարիզի մէջ։ Հատուցումներու շուրջ ակադեմական տարբեր համաժողովները Հայաստանէն Լիբանան, Արժանթին, Հոլանտա, Գանատա ու այլուր, ըստ էութեան, քաղաքական քննարկումներ են, որովհետեւ կը ծառայեն հարցի քաղաքական արծարծումին հող պատրաստելուն։ 30-35 տարի առաջ հատուցումներու մասին կարելի է ըսել` բաւական բացասական տրամադրութիւն կար քաղաքական շրջանակներու մօտ: Հիմա այդ փոխուած է, եւ եթէ տակաւին ամբողջական դրական տրամադրութիւն չկայ, բոլորին համար պարզ է, որ Հայոց ցեղասպանութեան` Թուրքիոյ կողմէ ճանաչումը հարցի կարգաւորման գործընթացի միայն սկիզբը կրնայ ըլլալ, որովհետեւ հիմնական հարցը հատուցումներն են։ Պէտք է նաեւ շեշտել, որ, միջազգային օրէնքի համաձայն, պայման չէ, որ Թուրքիան նախ ճանչնայ ցեղասպանութիւնը, եւ ապա մենք հատուցումներու հարց բարձրացնենք, թէեւ, բնականաբար, Թուրքիոյ կողմէ իր գործած յանցագործութեան ճանաչումը կը դիւրացնէ հատուցումներու հարցը իր հետ բարձրացնելուն։Տարբեր տեսակի ու չափի հատուցումներու հետ կապուած որոշ դատական գործեր յարուցուած են Միացեալ Նահանգներու եւ Թուրքիոյ մէջ. վերջինը՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կողմէ՝ Սիսի կաթողիկոսարանի կալուածին վերադարձի հարցով։ Դատական բնագաւառին մէջ  եւս անհրաժեշտ է աշխատանքներու համադրումը։

- Տարածաշրջանը, որտեղ կերտվում է մեր ճակատագիրը, շատերի կանխատեսմամբ մեծ փոփոխությունների շեմին է, եթե չասենք, որ այդ փոփոխություններն արդեն իսկ ընթացքի մեջ են: Արդյոք մենք անելիքներ ունե՞նք այդ մեծ փոփոխությունների շեմին:

- Բնականաբար ընելիք ունինք, եթէ կ’ուզենք այդ փոփոխութիւններով ստեղծուելիք հնարաւորութիւններէն օգտուել։ Ունինք մի քանի ուղղութեամբ կատարելիք աշխատանքներ. մէկը, եթէ ոչ գլխաւորը, Հայաստանի Հանրապետութեան (ներառեալ Արցախի) հզօրացումն է բոլոր առումներով, որպէսզի եթէ կամ երբ գայ այդ պահը, մենք` որպէս ազգ, կարենանք միջազգային օրէնքի համաձայն միջազգային ասպարէզի մէջ մեր գլխաւոր դերակատարին՝ պետութեան միջոցով մեր իրաւունքները պաշտպանել։ Որպէսզի պետութիւնը այդ ժամանակ կարենայ այդ ընել, պետութիւնը պէտք է անընդհատ արձանագրէ, ամրագրէ եւ բարձրաձայնէ, որ ինք պահանջատէր է կամ ինչ այլ բառ, որ կ’ուզենք գործածել: Այդ ընելու համար անհրաժեշտ է հետեւողական ձեւով առնել քայլեր՝ օրէնսդրական թէ քաղաքական-դիւանագիտական։ Մեր միւս ընելիքն է աւարտին հասցնել մեր հատուցումներու կամ պահանջներու ամբողջական թղթածրարը, որ կ’արժանանայ համահայկական համախոհութեան-համաձայնութեան, որպէսզի նաեւ կատարուի դերերու բաշխում տարբեր դերակատարներու միջեւ, եւ մենք պատրաստ ըլլանք այդ հնարաւորութիւններէն օգտուիլ։ 

- Ժամանակի հակասականությունը և անկանխատեսելիությունը պայմանավորված են նաև այն հանգամանքով, որ ներքին ու արտաքին բազմաթիվ խնդիրների մեջ խրված Թուրքիան միաժամանակ դրսևորում է խիստ ագրեսիվ և հավակնոտ վարք: Այդ վարքը ակնառու է իր գրեթե բոլոր հարևանների և ոչ միայն հարևանների հետ լարված հարաբերություններում, մասնավորապես Թուրքիան փորձում է լուրջ ռազմական ներկայություն հաստատել Նախիջևանում, ջանքեր է գործադրում` ազդելու ղարաբաղյան բանակցային գործընթացի վրա: Այսօր կարծես ակնհայտ է դառնում նաև,  որ նրա «մատը խառն է» հայ-ադրբեջանական հակամարտության գծում սադրանքներ հրահրելու գործում: Եվ միևնույն ժամանակ, կարծես Թուրքիան կարողանում է հաջողությամբ մանևրել ռուսական ու ամերիկյան շահերի ու փոխհարաբերությունների դաշտերում: Որքանո՞վ է այս քաղաքականությունը հեռանկարային Թուրքիայի համար, եթե դարձյալ այդ ամենին փորձենք նայել մեզ վրա ունենալիք ազդեցությունների դիտանկյունից:

- Անառարկելի փաստ է, որ Թուրքիան ինչ-ինչ նպատակներով եւ միջոցներով Հայկական հարցի եւ Հայաստանի հետ կապուած քաղաքականութեան գծով Ադրբեջանի հետ կը գործէ շատ սերտ, չըսելու համար՝ նոյն բանը կ’ընեն։ Նախիջեւանը զինելը այդ վարքագիծին ամենացայտուն օրինակներէն է։ Իր այդ պահուածքով Թուրքիան իրաւամբ Հայաստանի կողմէ կը նկատուի անվտանգութեան սպառնալիք։Ինչ կը վերաբերի Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան, ապա պէտք է արձանագրել, որ իր աշխարհագրութեամբ եւ հնարաւորութիւններով Թուրքիան տարածաշրջանային կարեւորագոյն ուժերէն մէկն է մեր տարածաշրջանին մէջ։ Բայց այդ չի նշանակեր, որ Թուրքիան անպարտելի է։ Թուրքիոյ Հանրապետութեան հռչակումէն ի վեր Թուրքիա կ’ապրի ոչ միայն պարտուելու, այլ նաեւ կործանուելու սպառնալիքի վախով, որովհետեւ այդ հաւանականութիւնը իրական է։ Իր ռազմական թէ քաղաքական քայլերով Թուրքիան իր համար լաւագոյն պարագային ընդամէնը կրնայ քիչ մը յետաձգել այդ կործանումը։ Մինչ այդ կրնան ըլլալ ելեւէջներ, որոնք մեզ պէտք չէ առաջնորդեն սխալ եզրահանգումներու. եթէ միջազգային բեմին վրայ Խորհրդային Միութեան նման հզօր կայսրութիւնը փլուզուեցաւ, Թուրքիան հաստատ կը փլուզուի: Կարեւորը մեր եւ ուրիշներու հետեւողական աշխատանքն է։

- Այսօրվա դրությամբ համավարակը խառնել է  բոլորի ծրագրերը: Որքան տեղյակ ենք, Դաշնակցությունն  ուներ առաջիկայում գործադրելիք մի շարք նախաձեռնություններ՝ Հայ դատի օրակարգով, մասնավորապես` Սևրի պայմանագրի և Վիլսոնի իրավարար վճռի 100-ամյակների առնչությամբ: Կարելի՞ է այսօր մի փոքր խոսել այդ ծրագրերից:

- Մեր օրակարգին վրայ են նաեւ 1921-ի Մոսկուայի եւ Կարսի դաշնագիրներու 100-ամեակները եւ ատոնց հակահայ էութեան դէմ քայլեր առնելը։ Ինչ կը վերաբերի Սեւրի դաշնագրին եւ Հայաստան-Թուրքիա սահմանագիծի մասին ԱՄՆ նախագահ Ուիլսընի իրաւարար վճիռին, ճիշտ էք, ունինք ծրագրեր. նախատեսուած էր աշնան Սեւրի, Հայաստանի եւ Միացեալ Նահանգներու մէջ համաժողովներ եւ քաղաքական այլ նախաձեռնութիւններ իրականացնել, որոնք, բնականաբար, այս պայմաններուն մէջ պիտի յետաձգուին։ Բայց ծրագրերը կը մնան։ Նպատակն է բարձրաձայնել, որ մեզի համար Հայ դատի, Թուրքիոյ եւ աշխարհի համար Հայկական հարցի միակ իրական լուծումը, թեկուզ ոչ անթերի տարողութեամբ, տուած է Սեւրի դաշնագիրը, որ, վաւերացուած չըլլալով հանդերձ, ո՛չ օրինաւոր կերպով փոխարինուած է, եւ ոչ ալ զայն ստորագրողներէն որեւէ մէկը  դարձեալ օրինական կերպով չէ հրաժարած անկէ։ Ընդհակառակը` այդ դաշնագիրը ստորագրող պետութիւններն ու իրաւաժառանգորդները ունին պարտաւորութիւն։ Ինչ կը վերաբերի Ուիլսընի իրաւարար վճիռին, ապա այն միակ իրաւական փաստաթուղթն է` Հայաստան-Թուրքիա սահմանը ճշտող, եւ որպէս այդպիսին մենք այս առիթով պէտք է բարձրաձայնենք։ Այս բոլորին մէջ եւս դեր ունի կատարելիք պետութիւնը՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը։ Արդէն ժամանակն է, եւ պայմանները կան, որ պետութիւնը աւելի ուժեղ ձեւով այս հարցերուն մասին իր դիրքորոշումը հրապարակէ` առանց Թուրքիոյ դէմ պատերազմ յայտարարած ըլլալու։ Մենք 2018 մայիսէն առաջուան ու յաջորդած՝ ներկայի իշխանութիւններուն մօտ այս հարցերը բարձրացուցած ենք, կը բարձրացնենք եւ պիտի շարունակենք բարձրացնել։ Նման պատմական իրադարձութիւններու ամեակները առիթներ են, որոնք պէտք է օգտագործենք՝ յատուկ նախաձեռնութիւններով առաջ տանելու մեր ազգային-պետական շահերու, իրաւունքներու պաշտպանութիւնը, ինչ որ պէտք է, այլապէս հետեւողական կերպով կատարենք։ Այստեղ յաջողութեան գլխաւոր գրաւականը համազգային միասնականութիւնն ու համախոհութիւնն են։

«Դրօշակ», թիվ 4 (1638), ապրիլ, 2020 թ.