Ինքնամեկուսացումից դուրս գալը լինելու փորձարկումների ու սխալների վտանգավոր գործընթաց. Science

Ե՞րբ կարելի կլինի բացել դպրոցները, ռեստորանները, սրճարանները…Ե՞րբ մարդիկ կկարողանան լիարժեքորեն աշխատանքի գնալ:  Գիտական հանրությունը դեռևս միասնական կարծիք չունի այդ հարցում: Yerkir.am-ը ներկայացնում է  ամերիկյան Science ամսագրի հոդվածն այդ թեմայով, որի հեղինակի կարծիքով` ինքնամեկուսացումից դուրս գալու գործընթացը լինելու է բարդ ու երկար:

Աշխարհը, շունչը պահած, սպասում  է

Երբ կորոնավիրուսը դուրս եկավ Չինաստանի սահմաններից և տարածվեց աշխարհով մեկ, երկրները, մեկը մյուսի հետևից, սկսեցին կոշտ միջոցառումներ ձեռնարկել SARS-CoV-2-ի դեմ պայքարելու համար: Դադար տրվեց տնտեսական գործունեությանն ու քաղաքացիների կյանքին` սպորտային մրցումներին, եկեղեցական արարողություններին և այլ զանգվածային միջոցառումներին: 188 երկրում փակվեցին ուսումնական հաստատությունները, սահմանները: Որոշ երկրներում վարակվածների թիվը շարունակում է աճել, որոշ երկրներում էլ, նախ` Ասիայում, հիմա արդեն նաև Եվրոպայում, հիվանդացություն աճը հաջողվել է դադարեցնել ու դանդաղեցնել COVID-19-ի տարածումը:

Բայց ինչպիսի՞ն է լինելու արտակարգ իրադրությունից դուրս գալու ռազմավարությունը: «Մեզ հաջողվել է փրկարար լաստում տեղ գտնել, բայց ես բացարձակապես չեմ հասկանում, թե ինչպես ենք ափ հասնելու»,- ասում է համաճարակաբան Մարկ Լիպսիչը` Հարվարդի համալսարանի հասարակական առողջապահության դպրոցից:

Մտածելով, թե ինչպես դուրս գալ այդ իրավիճակից, երկրները պետք է հավասարակշռություն գտնեն քաղաքացիների առողջության ապահովման, բնակչության ազատությունների և տնտեսության սահմանափակումների միջև: Կարելի՞ է բացել դպորցները, ռեստորանները, բարերը, մարդիկ կարո՞ղ են սկսել աշխատանքը: Ինչպե՞ս թուլացնել ինքնամեկուսացման ռեժիմը: Գիտական հանրությունը դեռևս չունի դրա պատասխանը: Գիտնականների մեծ մասն այն կարծիքին է, որ ինքնամեկուսացումից դուրս գալու գործընթացը լինելու է բարդ ու երկար, կլինեն շատ սխալներ: «Այդ շարժումը հարկ կլինի սկսել մանր քայլերով»,- ասում է Նյու Յորքի համալսարանից` վարակիչ հիվանդություններ ուսումնասիրող Մեգան Քոֆին:

Հաջորդ փուլում հարկավոր է հետևել ոչ թե օրական վարակների թվին, այլ համաճարակաբանների ասած, վերարտադրողականության R թվին: Դա մեկ վարակված մարդուց վարակման երկրորդական դեպքերի թիվն է: Եթե R ցուցիչը մեծ է 1-ից, համաճարակն աճում է, եթե փոքր է, նվազման միտում ունի: Ինքնամեկուսացման նպատակը R-ը 1-ից նվազեցնել է: Երբ հնարավոր լինի սանձել համավարակը, երկրները կարող են սկսել թուլացնել ինքնամեկուսացման  խիստ ռեժիմը R=1 ցուցիչի դեպքում, այսինքն` այնպիսի իրավիճակում, երբ մեկ վարակակիրը միջինը մեկ մարդու կվարակի, և նոր դեպքերի թիվը կկայունանա:

«R ցուցիչը կարգավորելու համար պետությունը պետք է գիտակցի, որ, ըստ էության կարգավորման 3 կոճակ ունի`  պացիենտների մեկուսացում և նրանց շփումների հայտնաբերում, սահմանների փակում, սոցիալական հեռավորության ապահովում»,- ասում է Հոնկոնգի համալսարանի` մոդելների մշակմամբ զբաղվող մասնագետ Գաբրիել Լեունը:

Սեղմելով կոճակները

Սինգապուրին, Հոնկոնգին և Հարավային Կորեային հաջողվեց կասեցնել համաճարակի տարածումը առաջին վերահսկիչ կոճակի կիրառման շնորհիվ: Հենց սկզբից նրանք հայտնաբերեցին ու մեկուսացրին վարակվածներին, նաև պարզեցին նրանց շփումների շրջանակը, որպեսզի այդ մարդիկ էլ կարանտինում լինեն: Ներկայումս  այնտեղ գործում են ընդամենը թեթև սահմանափակումներ: Սակայն այդ ռազմավարության իրականացման համար անհրաժեշտ է կտրուկ մեծացնել թեստավորումների թիվը, ինչն անել մյուս երկրներին խանգարում է թեստերի և այլ նյութերի պակասը:  

Շփումների շրջանակի հայտնաբերումը երկրորդ խոչընդոտն է, և այդ աշխատանքը մեծ ջանքեր է պահանոււմ: ԱՄՆ Մասաչուսեթս նահանգը 500 մարդ է վարձել վարակվածների հետ շփումներ ունեցած անձանց հայտնաբերելու համար, սակայն, ըստ մասնագետների, ԱՄՆ-ում այդ աշխատանքն իրականացնող,  ընդհանուր առմամբ,  մոտ 100 հազար մարդ է անհրաժեշտ:

Բջջային հեռախոսների հավելվածները կարող են օգնել այդ գործում` ավտոմատ կերպով հայտնաբերելով ու զգուշացնելով մարդկանց, որոնք վերջերս շփում են ունեցել վարակակրի հետ: Սակայն արևմտյան երկրները դեռ չեն կիրառում այդ համակարգերը:

Ինչ վերաբերում է երկրորդ կոճակին` սահմանների փակմանը, երկրների մեծ մասը փակել է դրանք, ընդունում են միայն սեփական քաղաքացիներին, որոնք պետք է լինեն կարանտինում: Այսպիսի միջոցառումներ, հավանորեն, դեռ երկար կկիրառվեն, որպեսզի դրսից եկողները նոր բռնկումների պատճառ չդառնան:

Երրորդ կոճակը` սոցիալական հեռավորությունը: Այն ներկայիս ռազմավարության հիմքում է և զգալիորեն նպաստել է վիրուսի տարածման դանդաղեցմանը: Սակայն դա տնտեսական ու սոցիալական հսկայական թերություններ ունի, և շատ երկրներ հույս ունեն, որ սահմանափակումները հնարավոր կլինի թուլացնել, քանի որ ինքնամեկուսացումն ու շփումների շրջանակի հայտնաբերումը կարող են զսպել կորոնավիրուսը: Եվրոպայում առաջինն այդ քայլին գնաց Ավստրիան, որտեղ արդեն գործում են փոքրիկ խանութները, իսկ  առևտրի մեծ կետերը գործելու են մայիսի 1-ից: Գերմանիայի գիտությունների ակադեմիան էր ապրիլի 13-ին զեկույց ներկայացրել, որում կոչ էր անում հետզհետե վերսկսել դասերը դպրոցներում, իհարկե` դեռևս դիմակներով: Իսկ Ֆրանսիայում ինքնամեկուսացման ռեժիմը պահպանվելու է մինչև մայիսի 11-ը:

Ըստ մասնագետների` ռացիոնալ և հեռատես ճանապարհ ընտրելը դժվար է , առավել ևս, որ որևէ  փորձ չի եղել, որպեսզի հնարավոր լինի համադրել սոցիալական հեռավորության ապահովման տարբեր միջոցառումների արդյունավետությունը: Սակայն քանի որ տարբեր երկրներ տարբեր մեթոդներ են կիրառում, դրանց փորձի համեմատությունը կարող է արդյունավետ լինել:

Պարզել, թե այս կամ այն միջոցառումն ինչպես է ազդում R ցուցանիշի վրա, հեշտ չէ, քանի որ այսօր ի հայտ եկած վարակը կարտացոլվի հիվանդացության մասին հաշվետվությունում մի քանի շաբաթ անց: Այսօր աշխարհում կիրառվում է  2004-ին հոլանդացի մաթեմատիկոս Ջակո Վալինգայի առաջարկած` R-ի հաշվարկման վիճակագրական մեթոդը: Հետազոտողները նաև կիրառում են մարդկանց տիպիկ տեղաշարժերի ու վարքագծի տվյալները, որպեսզի հաշվարկներն ավելի ճշգրիտ լինեն: Իրական ժամանակի ռեժիմում R-ի հաշվարկի միջոցով երկրների իշխանությունները կարող են կիրառել կամ չեղարկել այս կամ այն սահմանափակումը:

Կա նաև մեկ այլ գործոն, որը հնարավորություն է տալիս ասել` կարելի՞ է «թուլացնել սանձերը»: Դա իմունիտետն է: «Եթե բնակչության 30-40 տոկոսը իմունիտետ ունենա, ամբողջ պատկերը կսկսի փոխվել, և դա մեզ մեծ օգնություն կլինի, քանի որ R-ը կփոքրանա նույնքան տոկոսով»,- ասում է Մինեսոտայի համալսարանի վարակիչ հիվանդությունների հետազոտական կենտրոնի մասնագետ Մայքլ Օստերհոլմը:

Իմունիտետն անխուսափելիորեն ուժեղանալու է` վարակվածների թվի մեծացմանը զուգընթաց, սակայն, որոշ գիտնականների կարծիքով, դրան հարկավոր է ավելի արագ հասնել: Այդ նպատակով, ըստ նրանց, հարկավոր է, որ վիրուսը տարածվի երիտասարդների շրջանում, որոնք ավելի թեթև են տանում հիվանդությունը: Փետրվարին խմբակային իմունիտետի ձևավորման այդպիսի գաղափար առաջ քաշեց Բրիտանիան, սակայն հետո հրաժարվեց դրանից: Նաև` Նիդերլանդները: «Եթե խմբակային իմունիտետը ստացվի ոչ թե զանգվածային պատվաստման միջոցով, այլ ուրիշ եղանակներով, դա սպանություն կլինի»,- կարծիք է հայտնում Գլոբալ զարգացման կենտրոնի գիտաշխատող Ջերեմի Կոնինդիկը:

Համենյան դեպս, որոշ գիտնականներ համարում են, որ դրա մասին կարելի է մտածել, երբ համաճարակի առաջին ալիքի բեռը առողջապահական համակարգի վրա նվազի: «Ի՞նչն է ավելի լավ` երիտասարդների շրջանում վերահսկվող օջախը, թե՞ պրոֆիլակտիկան: Կարծում եմ` այդ կարևոր հարցը պետք է քննարկվի»,- ասում է Օստերհոլմը:

Ի դեպ,  գիտնականները վստահ չեն, որ նոր կորոնավիրուսի դեմ կայուն և երկարաժամկետ իմունիտետ է ձևավորվում: Ներկայումս նրանք հետզոտություններ են իրականացնում` այդ հարցերի պատասխանները գտնելու համար:

Ելքի ռազմավարությունը

Այսօրվա դրությամբ ամենահավանական սցենարն է, որ խիստ միջոցառումները թուլացվեն, հետո, ըստ անհրաժեշտության, ուժեղացվեն: «Թուլացում-ուժեղացում» ռազմավարությանը ներկայուսմ հետևում են Սինգապուրն ու Հոնկոնգը: Դեռևս պարզ չէ` հնարավոր կլինի՞ գտնել  անհրաժեշտ հավասարակշռությունը վիրուսի դեմ պայքարի, բնակչության դժգոհության թուլացման և տնտեսական վնասի նվազեցման միջև:

Wellcome Trust բարեգործական հիմնադրամի ղեկավար Ջերեմի Ֆարարի կարծիքով` այս բարդ իրավիճակից դուրս գալուն կարող են օգնել գիտական հետազոտությունները` ծանր պացիենտների արդյունավետ բուժումը, դեղամիջոցները և պատվաստանյութը: Ըստ նրա` ելքի ռազմավարությունը գիտությունն է: