Արքեպիսկոպոսը ստիպած է լինում հավատուրաց ոստիկանների ուղեկցությամբ անցնել Դեր Զորի անապատով

Ծնած է 27 Օգոստ. 1868 թ.-ին Մուսուլ, աշխարհական անուամբ Միքայէլ, Տ. Աւետիս քհնյ. Տէր Եղիայեանի որդին: Նախնական կրթութիւնը ստացած է Սղերդի Միացեալ Ընկերութեան եւ Պաղտատի ազգային վարժարանաց մէջ, եւ 2 տարի ուսուցչութիւն ընելէ ետք, 25 Դեկտ. 1890-ին մտած է Արմաշու դպրեվանքը՝ որուն շրջանը աւարտելով 17 Յունիս 1895-ին վարդապետ կը ձեռնադրուի Օրմանեան Սրբազանէ: ՊաՀ մը ուսուցչական պաշտօն վարելով հոն՝ կը դառնայ Պոլիս եւ քարոզիչ կը կարգուի Սամաթիա եւ Հասքէօյ, մինչեւ իր մեկնումը Կարին՝ իբր առաջնորդական տեղապահ, իսկ 1901-1906 առաջնորդ: Պոլիս դարձին՝ քարոզիչ մէկ քանի արուարձաններու: 1908 Օգոստոսին տեղապաh Վանայ, յետոյ առաջնորդ Տիգրանակերտի 1909-1913։ 19 Սեպտ. 1910-ին եպիսկոպոս ձեռնադրուելով Մատթէոս Բ. կաթողիկոսէ 9 ընկերներու հետ, կը շարունակէ վարել նոյն պաշտօնը, մինչեւ իր Պատրիարք ընտրուիլը 30 Օգոստ. 1913-ին, պաշտօնի գլուխ անցնելով Նոյեմբեր 7-ին։ Զաւէն Սրբազան եպիսկոպոսացումէն մինչեւ իր տարագրումը ձեռնադրած է 29քահանայ, որոնցմէ Տ. Գիւտ Չաղըրեանը միայն Կ. Պօլսոյ համար, իսկ մնացեալ 28հոգին՝ մեծ մասամբ Տիգրանակերտի եւ շրջակայից, նաեւ Խարբերդի եւ Սղերդի համար:

28 Յուլիս 1916-ին կ՚ստիպուի լքել իր եռամեայ Պատրիարքութեան Աթոռը՝ Թալէադի քմահաճ կարգագրութեամբ եւ նոյն տարին 22 Օգոստոսին Պօլսէն կ՚աքսորուի դէպի Պաղտատ, Գոնիա-Հալէպ-Տէր Զօրի ճամբով, հաւատուրաց Հիտայէթի եւ այլ ոստիկանաց ընկերակցութեամբ: Մինչեւ 2 Մարտ 1917 հոն մնալով՝ կը փոխադրուիՄուսուլ, Բրիտանական բանակին յառաջխաղացման հետեւանօք: Եւ որովհետեւ այդ աքսորավայրն ալ հայ տարագրութեան կայաններէն մին էր, Զաւէն Արքեպսկ. կ՚ենթարկուի ամենախիստ հսկողութեան մը: Քաղաքը կը գրաւուի 1918 Նոյեմբերին Անգլիացիներէն, եւ տարագիր Սրբազանը վերստանալով իր ազատութիւնը՝ երկու ամիս կը նուիրուի գաղթական հայութիւնը սփոփելու գործին՝ զոր յետոյՄիջագետքի առաջնորդ Մուշեղ Սրբազանի յանձնելով, Պաղտատի ճամբով կը մեկնի Բօրթ Սայիտ՝ ուր փառաշուք ընդունելութիւն մը կ՚ընէ իրեն Եգիպտահայ գաղութը: Անգլիական զրահաւորով Պոլիս ժամանումին, 20 Փետր. 1919, կը դառնայ կրկին առարկայ խանդավառ ցոյցերու, առաջնորդուելով Պատրիարքական Աթոռ:

Երկամեայ իր տարագրութեան ընթացքին՝ տխուր առիթը կ՚ունենայ ականատես ըլլալու վերապրող հայութեան աղցաւոր վիճակին՝ զոր փոփոգելու համար կ՚սկսի ամէն ջանք թափել եւ զարկ տալ «Ազգային Խնամատարութեան» ստանձնեց աւագ գործին:

1920-ի գարնանամուտին էր, որ մեկնեցալ Եւրոպա, հայոց անսահման ցաւն ու կարիքը քաղաքակիրթ յաղթական ազգաց խղճին ներկայացնելու եւ պահանջելու արդարութեան շուտափոյթ գործադրութիւնը: Անգլիոյ Ճորճ Ե թագաւորը ներկայութիւնն ընդունելով եւ մտիկ ընելով զինք՝ յայտնած էր իր համակրութիւնը հարստահարեալ Հայ Ազգին հանդէպ: Ահա թէ ինչ կը գրէ «The Treasury» անգլիական ամսաթերթը՝ Ն. Ամենապատուութեան այդ այցելութեանն առթիւ. «Անիկա Արեւմտեան Եւրոպա եկաւ, Գերագոյն Խորհուրդին միջամտութիւնը խնդրելու իր ազգին բեկորներուն համար, պաշտօն՝ որուն ստիպողականութիւնը1920 տարւոյ Փետրուարին վերջ Անգլիա ժամանումէն ի վեր ուժգնօրէն շեշտուեցաւ, թուրք անասնական վայրագութեան նմոյշ՝ այն ջարդերուն հետեւանօք, որոնք տեղի ունեցան սովորական, բայց մեզ համար անըմբռնելի երեւցող պարագաներու մէջ, զոհուելով նորէն 15-20 հազար հայ Կիլիկիոյ ժողովուրդէն: Մէկ կողմ դնելով, սակայն, այն ողբերգական պարագան, Զաւէն Սրբազանի մեզ հիւր ըլլալը նշանակելի է անոր համար, որ իր ազգին Քրիստոնեայ ըլլալէն ի վեր՝ Անգլիա այցելող առաջին Պատրիարքն է ինք: Բաց աստի, այն տեսակցութիւնը զոր ունեցաւ Քէնթըրպըրիի Արքեպիսկոպոսին եւ այլ անուանի կղերականաց հետ՝ հասունացնելու միայն կը մղեն անգլ եւ հայ եկեղեցիներու միջեւ այն սիրալիր յարաբերութիւնը, որուն ամենաջերմ կերպով փափաքող են մենէ անոնք, որ տեղեակ են Հայաստանի պատմութեան»:

Թէոդիկ, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, Բ. Տպագրութիւն, Թեհրան, 2014, 842 էջ, էջ 40-42: