Փախուստից սփյուռք չի ծնվում

Սպարտակ Ղարաբաղցյան

Գրող հրապարակախոս, սցենարիստ: Խորհրդային տարիներին աշխատել է Սփյուռքի հետ մշակութային կապերի կոմիտեում: Մշակույթի նախարարությունում ղեկավարել է Սփյուռքի հետ կապերի վարչությունը: 

- Աշխատանքի բերումով շատ ես եղել հայկական գաղթօջախներում: Կարելի է ասել' Սփյուռքը ճանաչում ես հինգ մատի պես:Ավելի ճիշտ ՝ Սփյուռքը կրում ես հոգուդ մեջ: Նաեւ քո՝  «Ուր գնում եմ' Հայաստանը հետս է»  առաջին գրքի բոլոր պատմվածքներում, էսսեներում Հայաստանն էր, հայությունն ու հայ գաղթօջախները:

- Ես գրքի վերնագիրը պատահական չեմ ընտրել, որովհետեւ ես երբեք Սփյուռքը Հայաստանից չեմ առանձնացրել:Սփյուռքը Հայաստանի անբաժան մասն է, հայության ճակատագիրը: Վերջին իրադարձություններն էլ փաստեցին, որ եթե ինչ-որ մի տեղ Սփյուռքին վտանգ է սպառնում, այդ վտանգը նաեւ Հայաստանին է սպառնում: Նույն արյան գիծն է, նույն արյան շրջանառությունը:  Մի պարզ օրինակ բերեմ բժշկությունից՝ եթե մի տեղ արյան շրջանառությունը խաթարվում է , օրգանիզմը հիվանդանում է: Բայց մենք միայն օրգանիզմ չենք, մենք հոգեւոր միասնություն ենք: Շատերը դա չեն զգում:

-Ի՞նչն է պատճառը, որ չեն զգում:

- Ըստ իս' պատճառներից հիմնականը նյութապաշտությունն է, որ համաշխարհային հիվանդություն է դարձել: Դա մարդկության հիվանդությունն է, եւ մենք որքան էլ ցանկանանք մեզ այդ հիվանդությունից դուրս դնել, չի ստացվում: Այ, ոնց որ վարչապետը ցանկանում էր մեզ դուրս դնել համաշխարհային ճգնաժամից, չեղավ, չէ՞: Վերջում խոստովանեց, որ ճգնաժամն է հիմնական պատճառը, որ ո'չ կարողանում ես աշխատավարձ բարձրացնել, ո'չ աշխատատեղ ստեղծել, բայց սկզբում անտեսում էին, ուրիշ բաներից էին խոսում' առանց հարցի մեջ խորանալու: Սա միայն ֆիզիկական կողմն է, բայց դրանից ավելի շատ տուժում է նաեւ հոգեւորը: Մենք միշտ Սփյուռքին նայել ենք որպես նյութական բարիքներ ունցեղ հատվածի, դրա համար ես միշտ ասում եմ, որ մենք դեռ Սփյուռքի գրպանից վերեւ չենք բարձրացել: Հենց վերեւ ես բարձրանում, տեսնում ես, որ Սփյուռքը ցավ ունի, որ Սփյուռքը հոգսեր ունի: Սիրիայում կատարված դեպքերը դրա վառ ապացույցն են: Շատերի մոտ մտայնություն կար, որ կգան Սփյուռքից, գումարներ կներդնեն, բայց Սփյուռքը միայն փողի տոպրակ չի: Սփյուռքն էլ մեզանից տարբեր չի: Այնտեղ էլ շերտեր կան, առանց չափազանցության՝ օրվա հացի կարոտ են:

- Ոմանց համար Սփյուռքը պարծենալու առիթ է: Որքանով է տեղին պատեհ-անպատեհ պարծենալ Սփյուռքի գոյությամբ:

- Եթե նկատի ունեն բարձունքների հասած սփյուռքահայերին, իհարկե, կարելի է հպարտանալ, եւ այդ հպարտությունը քեզ պետք է մղի ավելի լավ բաների: Օրինակ' Շառլ Ազնավուրով ինչպես կարելի է չհպարտանալ կամ, ասենք, Գառզուով: Անուններ շատ կան, բայց  հո միայն Սփյուռքի ցուցափեղկով հպարտանալը չէ , այդ ցուցափեղկից ներս  աշխարհ կա, որը պետք է ճանաչես: Խորհրդային տարիներին Սփյուռքի հետ մշակութային կապի կոմիտե ստեղծվեց: Որքան էլ փնովում ենք խորհրդային տարիները, բայց այդ տարիներին Սփյուռքի կոմիտեն ավելի շատ գործ արեց, քան արտաքին գործերի նախարարությունը: Որովհետեւ բաներ կային, որ պետությունն ի վիճակի չէր անել, իսկ կազմակերպությունները կարողանում էին անել:

-Բայց այդ նույն կոմիտեն, որ այն ժամանակ ստեղծվեց, արդյո՞ք խորհրդային գաղափարախոսության կրողը չէր եւ չէ՞ր ուղղորդվում, ինչու չէ, նաեւ ղեկավարվում ՊԱԿ-ի կողմից:  

-Բայց այն ժամանակ ի՞նչը գաղափարական շտամպի տակ չէր:

-Այդ դեպքում ի՞նչն է պատճառը, որ այն ժամանակ ավելի շատ գործ էր արվում, ավելի ուշադիր էինք Սփյուռքի հանդեպ, քան հիմա:Համաձա՞յն ես, որ հիմա ավելի պասիվ ենք:

- Ոչ թե պասիվ ենք, այլ ինչ-որ տեղ շփոթված ենք: Պասիվությունն ավելի վտանգավոր բան է, բայց եթե ինչ-որ տեղ խուճապի ես մատնվել, ուրեմն քո անելիքը չգիտես:  Այսօր մենք ավելի մեծ կառույց ունենք՝ Սփյուռքի նախարարությունը: Այսինքն' պետությունն է ներկա այս հարցում: Պետական կառույց կա, եւ քեզ ավելի ապահով պետք է զգաս: Ես չգիտեմ' Իսրայելը ունի՞ սփյուռքի նախարարություն, թե՞ ոչ, բայց նրանց գործունեությունն ու մերը եթե կողք կողքի դնենք, հսկայական տարբերություն կա: Ճակատագրով մենք այնքան նման ենք իրար բայց... Նրանք իրենց սփյուռքը ոնց են օգտագործում, մենք' ոնց: Իսրայելի սփյուռքը նպաստեց պետություն ունենալուն,  իսկ մենք, պետություն ունենալով հանդերձ, չենք կարողանում սփյուռքը ճիշտ օգտագործել  հզորանալու համար, չնայած միշտ ասում ենք'  առանց Սփյուռքի չկա Հայաստան, առանց  Հայաստանի չի կարող Սփյուռքը լինել: Դա ընդամենը բառախաղ է, եւ այդ բառախաղը պետք է դադարի բառախաղ լինելուց: Սփյուռքին չպետք է դիլետանտի աչքերով նայել: Օրինակ' 1947 թ. ներգաղթը, ճիշտ է, գաղափարական շտամպի տակ էր, բայց այդ ներգաղթից Հայաստանը շահեց: Բոլոր բնագավառներում, կենցաղից սկսած' բոլոր շերտերում դրական փոփոխությունները ակնհայտ էին:

-Բայց 80-ականներին սկսվեց այդ նույն հայրենադարձվածների արտագաղթը:

- Հիմա անդրադառնամ այդ երեւույթին: Այդ «արտագաղթ» կոչվող շապիկը, որ հագցրել ենք երեւույթին, ես ճիշտ չեմ համարում: Ավելի ճիշտ' ես այն կանվանեի փախուստ:

- Ինչո՞ւ: Այդքան տարի անկախություն երազելուց եւ դրան հասնելուց հետո հանկարծ սկսում են փախչել: Ինչո՞ւ:

- Արտագաղթը պարտադրված է լինում: Տե'ս' 1915թ. պարտադրված արտագաղթը ծնեց սփյուռք: Այսօրվա փախուստից, որ բոլորը կոչում են արտագաղթ, սփյուռք չի ծնվում: Կարո՞ղ ես Մոսկվայում կամ Ռուսաստանում վերաբնակեցված հային համարել սփյուռքահայ: Կամ' նույնը ԱՄՆ-ում: Այսօրվա հեռացած հայը չի մերվում ճակատագրով սփյոռքահայ դարձածի հետ: Դրանք տարբեր բաներ են: Սփյուռքահայը ինքը ճակատագիր է: Տես սիրիահայերին եւ մի պահ համեմատիր նրանց Ռուսաստան փախած հայերի հետ: Երկուսն էլ փախել են: Երկուսն էլ իրենց երկրներից, բայց մի դեպքում սիրիահայը պարտադրված փախել է հայրենիք, իսկ մյուս դեպքում հայրենիքից են փախել Ռուսաստան:

- Սիրիահայերի համար էլ հայրենիքը որոշ առումով տրանզիտ երկիր է: Նրանք էլ են գնում, չեն մնում:

-Ցավոք, այս դեպքում հայրենիքը նրանց համար դարձել է ընդամենը ապահով վայր, դադար առնելու վայր: Ես երբ իմ առաջին գիրքը գրում էի, ներքուստ զգում էի, որ Հալեպը մեզ համար լավ կիսակայարան է: Ես գրել էի' շնորհակալ եմ քեզանից Հալեպ, որ տեղ տվիր, ապաստան տվիր իմ հայրենակիցներին, բայց, միեւնույն է, ներքուստ զգում էի , որ այն կիսակայարան է: Դա 90-ականներն էին՝  Հալեպի ծաղկուն եւ Հայաստանի անկախության հաստատման շրջանը: Եվ այն ժամանակ ում հետ զրուցում էի, բոլորի համար Հայաստանը պետք է դառնար ոչ թե ապաստանի երկիր, այլ վերջնական հաստատման վայր՝  իրական հայրենիք: Բայց եթե այսքանից հետո մարդը գալիս է եւ որոշ ժամանակ հետո հեռանում, ասենք' Շվեդիա կամ Կանադա, նշանակում է նա փախուստի անվտանգ տարբերակն է ընտրել ՝ հայրենիքը: Նույն հարց կարող ենք տալ այսօր Հայաստանից փախչող հային' թե ինչո՞ւ Հայաստանն իր համար հայրենիք չդարձավ: Երբ հայրենիքը չի դառնում քո կենսագրությունը, չի դառնում քո արյան շրջանառությունը, այդ դեպքում հայրենիքը մնում է լոկ տարածք:

-Ի՞նչ է պետք անել, որ հայրենիքը դառնա ՀԱՅՐԵՆԻՔ:

- Ես նորից պետք է Իսրայելի օրինակին դիմեմ: Հետաքրքիր բան ասեմ: Մենք ինչ մտածում էինք 18-19 դարերում, հրեաները դրանք օգտագործեցին: Մեզ համար մեր մտածածը երազանք մնաց , նրանք իրականացրեցին: Հրեաները 3000 տարի հետո հայրենիք  ստեղծեցին, գնացին , հավաքվեցին ու ստեղծեցին իրենց իրական հայրենիքը: Նրանք համբերատար իրենց գործը արեցին եւ հավաքվեցին ու ստեղծեցին իրենց երկիրը: Մենք երկու անգամ պետականության հրաշքը ունեցանք 1918-20թթ. եւ 1920-91թթ: Այո, չլինեին այս երկու շրջանները, չէր լինի այս երրորդ շրջանը: Մենք էլի կուրնենա՞նք այսպիսի հնարավորություն: Աստված էլ չի տա այսպիսի հնարավորություն: Այո, սա Աստծու պարգեւն է, որովհետեւ անկախությունը Աստծո պարգեւ է: Ոնց որ մարդն է Աստծո պարգեւը, այնպես էլ անկախությունն ու ազատությունը: Քեզ Աստված ստեղծել է, որ ազատ ապրես, եւ երբ դու ստրուկի հոգեբանությամբ ես ապրելու, Աստված քեզ դրանից կզրկի:

-Քո ընկեր' լուսահոգի Վազգեն Սարգսյանը ասում էր, 21-րդ դարը մերն է լինելու:

- Դա հենց այնպես ասված խոսք չէ: Դա մեր սերնդի ցանկությունն է:Եթե մենք չհավատայինք,  այդ ցանկությամբ ապրած չլինեինք, չէր ասի: Մեր սերնդի երազանքն էր Վազգենը արտահատում :Եթե մենք դրան չհավատայինք, 88-ին ոտքի չէինք կանգնի:

-Հավատացինք, բերեցինք անկախությունը, սպանեցինք Վազգենին, նրա տեսակը: Հիմա, ըստ քեզ, ինչպիսի՞ն է լինելու 21-րդ դարը:

-Եթե ես չհավատամ, որ 21-րդ դարը, իրոք, մերն է լինելու, ուրեմն զուր եմ ապրում:

-Կարո՞ղ ենք համարել, որ ովքեր չեն հավատում, թողնում գնում են հայրենիքից:

-Գիտես, փախնողների մեջ հուսահատություն կա: Մենք երկու փախուստ ունեցանք անկախությունից հետո: 90-ակաների փախչողներն ովքե՞ր էին: Նրանք, ովքեր չէին հավատում, չէին դիմանում եւ փախան: Հիմա ուրիշ փախուստ է: Հիմա փախչողների 90 տոկոսը ոչ թե փախչում է մի փոր հացի համար, այլ չնվաստանալու, չվիրավորվելու, չստորանալու, չքծնելու համար: Նկատե՞լ ես' քծնանքը ինչ մեծ դեր է խաղում այսօր: Ասում են' կաշառակերությունը վերացնենք: Ո՞նց կարող են կաշառակերություն վերացնել, երբ թիվ մեկ խնդիրը արիական ժողովրդի համար դարձել է քծնանքը: Քծնանքը շատ ավելի վատ բան է, քան կաշառակերությունը: Կաշառակերությունն ու քծնանքը քույր եւ եղբայր են: Եթե մեկը կա, մյուսը չի կարող չլինել:

-Ի՞նչ է պետք անել սիրիահայության խնդրով, որ այսօր չի արվում կամ նվազ է արվում:

- Ես այդ դեղատոմսը չունեմ, բայց նկատում եմ, որ այս հարցը կառավարական մակարդակով առաջնային խնդիր չի դիտարկվում: Ինձ թվում է, որ սիրիահայության հարցը մշտապես պետք է լինի մեր ուշադրության կենտրոնում: ԶԼՄ-ներում այս հարցն առաջնային տեղ պետք է զբաղեցնի, բայց երբ նայում կամ կարդում ես լրատվությունը, այն երրորդական,  չորրորդական դիրքերում է, այն դեպքում, երբ, սիրիահայ գաղթօջախ ասելով, միայն գաղթօջախ չպետք է նկատի ունենանք: Այն հիշողության պուլիկ է: Մենք մոտենում ենք Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին: Այսօր շատ լրատվամիջոցներ գրում են' «Ցեղասպանության 100-ամյա հոբելյան» : Աբսուրդ է, չէ՞: Քեզ կոտորել են, իսկ դու այն հոբելյան ես անվանում: Էլի բերեմ հրեաների օրինակը: Նրանք երբեք այսքան չէին էժանացնի իրենց ողբերգությունը: Նրանք աշխարհին պարտադրեցին ճանաչել իրենց ցեղասպանությունը: Մենք հենց մեր ուժեղ Սփյուռքով պետք է պարտադրենք աշխարհին Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, հենց այդ նույն սիրիահայ գաղթօջախի շնորհիվ: Որովհետեւ ամենամեծ վկայությունը Դեր Զորն է, իսկ հալեպահայությունն ու այդ միջավայրը այսօր փլուզման ճանապարհին է: Այն, ինչ թուրքերը ծրագրել էին, 100 տարի հետո էլ շարունակում են անել' օգտվելով մեր տգետությունից, անկրթությունից, մեր անկարողությունից: Որովհետեւ ի՞նչ է նշանակում, երբ Թուրքիայի ԱԳ նախարարը հայտարարում է, թե իրենք պատրաստ են սիրիահայերին տեղ տրամադրել իրենց երկրում, իսկ մեր ԱԳՆ-ն կամ Սփյուռքի նախարարությունը լռում են: Մի՞թե դրանց հակազդելու բան չունեն: Այսինքն' Թուրքիան շատ լավ տեղյակ է այստեղի վիճակից, սիրիահայության վիճակից, լավատեղյակ է, թե մենք ինչպես ենք ընդունում մեր հայրենակիցներին, ինչ խնդիրներ կան եւ ըստ այդմ էլ' ցինիկաբար հայտարարություններ է անում, որի ցինիզմը միայն մենք ենք հասկանում, իսկ արտաքին աշխարհի համար դա ավելի շատ մարդասիրական ժեստ է:Նրանք շատ լավ գիտեն' որքան հայ եկավ Հայաստան, որքանը գնացին Շվեդիա, որքանն են պատրաստվում մեկնել Կանադա  եւ այլն:  Նրանք այս վիճակից հրճվանք են ապրում, որովհետեւ, եթե նրանք մտածեին, որ սա այն որձ երկիրն է, որ իր հայրենակիցներին տեր է կանգնում, ժամանակավոր ապաստան է տալիս, որ հետո առոք-փառոք նորից ճանապարհի Սիրիա, իրենց խնդիրն այլ կլիներ: Շուտ, թե ուշ Սիրիայում վիճակը կարգավորվելու է: Ես Սիրիան առանց հայության չեմ պատկերացնում: Եթե այնտեղ էլ հայությունը պետք է հիշողություն դառնա, ուրեմն մենք երկրորդ ողբերգությունն ենք ապրում: Մնացած գաղթօջախներին էլ նույն ճակատագիրն է սպասվում: Մենք Ամերիկայում այդպիսի գաղթօջախ, այդպիսի ազգային նկարագիր կրող գաղթօջախ երբեք չենք ունենալու եւ որեւէ տեղ չենք ունենալու:   

Զրուցեց' Հարություն ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ