Թուրքիա․ BRICS-ի ուղղությամբ ռեւերանսները չեն չեղարկում կապերն Արեւմուտքի հետ

ԱՄՆ-ն եւ Եվրոպան մնում են մերձավորարեւելյան երկրի արտոնյալ առեւտրատնտեսական գործընկերներըԹուրքիան BRICS միջպետական միավորման շրջանակներում գործընկերների հետ աշխատելու ինքնիշխան իրավունք ունի, կարծում է Այլանսի գլխավոր քարտուղար Մարկ Ռյուտեն. «Չմոռանանք՝ Թուրքիան Այլանսում շատ կարևոր դաշնակից է։ Այն ունի ՆԱՏՕ-ի ամենահագեցած զինված ուժերը։ Այն խաղում կենսական դեր է խաղում ՆԱՏՕ-ի աշխարհագրության իր մասում. Այն Այլանսին բազմաթիվ հնարավորություններ է ընձեռում»։ Բազմանշանակ դիտողություն է հնչել Կազանում BRICS ֆորումի «տաք հետքերով», որի արդյունքներով Թուրքիան գործընկեր պետության կարգավիճակ է ստացել։

Մինչդեռ, Financial Times-ի հրապարակումից հետեւում է՝ Անկարան արգելափակել է ամերիկյան ծագում ունեցող ապրանքների ավելի քան չորս տասնյակ կատեգորիաների արտահանումը Ռուսաստան, որոնք մտնում են ռազմական արտադրության համար կարեւոր նշանակություն ունեցող ապրանքների ցանկի մեջ (միկրոչիպեր, որնք պոտենցիալ կերպով օգտագործվում են հեռակառավարման համակարգերի զենքային համակարգերում եւ այլն): Ըստ բրիտանական հրատարկության՝ արգելքը հաջորդել է Վաշինգտոնի նախազգուշացմանը՝ անհարիր վարքագծի դեպքում Թուրքիայի համար հնարավոր տնտեսական հետեւանքների մասին (նախկինում նմանատիպ արգելք էր մտցվել մի քանի տասնյակ ապրանքատեսակների համար եվրոպական արտադրանքի արտահանման վրա)։ Օգոստոսին Բայդենի վարչակազմում առեւտրի նախարարի օգնական Մեթյու Աքսելրոդը այցելել էր Թուրքիա, որը վերահսկում էր կարեւոր տեխնոլոգիաների ներմուծման շղթաները խախտելու քաղաքականությունը եւ Մոսկվայի հետ համագործակցությունը շարունակելու դեպքում շանտաժի էր ենթարկում թուրքական ընկերությունների պաշտոնյաներին եւ ղեկավարներին երկրորդական պատժամջոցներով:

Արեւմտյան հակառուսական պատժամիջոցներին միանալուց Անկարայի հրաժարվելը նպաստել է երկկողմ առեւտրաշրջանառության լուրջ աճին։ Օրինակ՝ 2023 թ-ի արդյունքներով դեպի Ռուսաստան թուրքական արտահանման ծավալը մոտ երկու անգամ գերազանցել է 2021 թ-ի նույն մակարդակը։ Սակայն ամեն ինչ չէ, որ բարեհաճ է. TurkStat վիճակագրական գործակալության տվյալներով՝ Թուրքիայից Ռուսաստան ապրանքների արտահանումն ընթացիկ տարվա առաջին կիսամյակում նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ նվազել է 28,3 տոկոսով՝ հասնելով 4,16 մլրդ դոլարի, ինչն ակնհայտորեն պայմանավորված է երկրորդական պատժամիջոցներով։ Երկկողմ տնտեսական հարաբերություններում եւս մեկ խոչընդոտ են դարձել հաշվարկների դժվարությունները. թուրքական շատ բանկեր դադարեցրել կամ զգալիորեն դանդաղեցրել են Ռուսաստանից վճարումների ընդունումը, ինչը նույնպես կապված է ամերիկյան ճնշման հետ, որը որակապես ուժեղացել էր ընդամենը մեկ տարի առաջ՝ 2023 թ-ի դեկտեմբերին։ Հազիվ թե նման իրավիճակը ձեռնտու է Անկարային.վերջերս BRICS-ի գագաթնաժողովի շրջանակներում կայացած հանդիպման ժամանակ Էրդողանը հայտարարեց երկու երկրների միջեւ բանկային գործառնությունների հետ կապված խնդիրների լուծման ուղղությամբ ակտիվ աշխատանքի մասին: Ակնհայտ է՝ դա պայմանավորված է նախ եւ առաջ բիզնեսի պրագմատիկ շահերով, խոշոր եւ ոչ այնքան։ Այսպես՝ «Ռոսատոմը» Թուրքիայի առաջնորդից առաջարկ է ստացել կառուցել Թուրքիայում երկրորդ ատոմակայանը երկրի հյուսիսում գտնվող Սինոպի շրջանում, հայտնել է պետկորպորացիայի ղեկավար Ալեքսեյ Լիխաչովը. Այս մասին նա խոսել է Պուտինի հետ: Եվ մենք այժմ կառավարական մակարդակով խորհրդակցություններ ենք անցկացնում Սեւ ծովում գտնվող «Սինոպ» հարթակում Թուրքիայում մեր ներկայության հնարավոր ընդլայնման վերաբերյալ»։ Չնայած արեւմտյան պատժամիջոցներին, չի կարող դադարեցվել հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ, հավաքվածներին հայտնել է Վաշինգտոնի Բրուքինգսի ինստիտուտում նա։

Դիտորդները նշում են՝ ռուս-թուրքական առաջադեմ կապերը տնտեսական եւ հատկապես էներգետիկ ոլորտում թեեւ դրականորեն են ազդում երկկողմ հարաբերությունների վրա, յանուամենայնիվ, ի վիճակի չեն հարթել ընթացիկ հակասությունները, որոնք կրում են ավելի շատ աշխարհաքաղաքական, հետեւաբար՝ երկարաժամկետ բնույթ: Բացի այդ, նախորդ տարիների էքսպանսիոնիստական քաղաքականությունը մեծապես նպաստել է կոնֆլիկտային հանգույցների ի հայտ գալուն եւ «ուռչելուն», որոնք այժմ այնքան էլ հեշտ չէ կտրել կամ արձակել։ Օրինակ, լինելով Կազանում, Էրդողանը, իր իսկ խոստովանությամբ, խնդրել է  Պուտինին աջակցել Դամասկոսի դրական պատասխանին Անկարայի բանակցությունների կոչին. «...մեր տարածաշրջանը վերածվել է կրակի օղակի, եւ, ցավոք, այդ շրջանակն ամեն օր նեղանում է։ Հուսով ենք՝ Սիրիայի վարչակազմը կգիտակցի Թուրքիայի հետ հարաբերությունների անկեղծ եւ իրատեսական կարգավորման առավելությունները եւ կձեռնարկի համապատասխան քայլեր։ Հուսով եմ՝ մոտժամանակահատվածում մենք կտեսնենք կառուցողական քայլեր այդ ուղղությամբ եւ կկարգավորենք Թուրքիայի եւ Սիրիայի հարաբերությունները։ Ռուսաստանի ազդեցությունը Սիրիայի վարչակազմի վրա հայտնի է։ Մենք պարոն Պուտինի հետ քննարկել ենք այս բոլոր հարցերը, մեր դիրքորոշումն ու ակնկալիքները։ Մենք կոչ ենք արել Պուտինին քայլ անել, որպեսզի Բաշար Ասադը պատասխանի մեր կոչին»։ Մինչդեռ Սիրիայի ղեկավարությունը բազմիցս հայտարարել է երկրի հյուսիսային եւ հյուսիս-արեւմտյան մի շարք շրջանների օկուպացիայի դադարեցման մասին՝ որպես որեւէ բանակցություն սկսելու անփոխարինելի պայման, եւ այնքան էլ հասկանալի չեն Մոսկվայի՝ ցանկացած պետության համար այդքան սկզբունքային հարցում Դամասկոսին ճնշելու պատճառները։

Բացի սիրիական հակամարտությունից, Մոսկվայի եւ Անկարայի միջեւ պահպանվում են հակասությոններ մի շարք այլ արդիական հարցերի շուրջ՝ ներառյալ զինված հակամարտությունը նախկին Ուկրաինական ԽՍՀ տարածքում, Ղրիմի, Դոնբասի եւ Նովոռոսիայի իրավաքաղաքական կարգավիճակը, տարածաշրջանային անվտանգության խնդիրները (ըստ որոշ տվյալների՝ Պուտինի հետ հանդիպման ժամանակ առաջարկել է վերադառնալ Սեւ ծովով հացահատիկի արտահանման հարցին): Շատ ավելի հազվադեպ են հիշատակվում տարաձայնությունները Կիպրոսի հարցում, որը կարեւոր նշանակություն ունի արեւելյան Միջերկրական ծովում Թուրքիայի դիրքերի համար։ Աֆրոդիտեի կղզու շելֆում համեմատաբար վերջերս հայտնաբերված էներգետիկ պաշարներն էլ ավելի են ուժեղացնում այդ կղզու աշխարհաքաղաքական դերն ու ռազմավարական նշանակությունը ոչ միայն թուրքական շահերի տեսանկյունից։ Հիշեցնենք՝ կղզում բնակվում են բազմաթիվ ռուսախոս քաղաքացիներ, իմնչդեռ Կիպրոսում տեղակայված Մեծ Բրիտանիայի հետախուզական կենտրոններն անմիջական սպառնալիք են ներկայացնում Ռուսաստանի եւ մասնավորապես նրա հարավային շրջանների համար:

Այսպիսով՝ տարածաշրջանային քաղաքկանության արդիական հարցերի շուրջ տարաձայնությունները տեսանելի ապագայում ոչ մի տեղ չեն գնա, ինչը կօգտագործվի արտաքին ուժերի կողմից ռուս-թուրքական երկխոսության արդիական օրակարգը շահարկելու համար: Բավական կանոնավոր (թեեւ ոչ միշտ) բարձր մակարդակի շփումները, ինչպես նաեւ փոխադարձ պրագմատիկ շահն ինքնին ամենեւին չեն երաշխավորում եւ չեն կարող երաշխավորել փոխադարձ վստահության պատշաճ մակարդակը, այն դեպքում, երբ ԱՄՆ-ն եւ Եվրոպան շարունակում են մնալ Անկարայի հիմնական առեւտրատնտեսական գործընկերները։ 2023 թ-ին Թուրքիայի արտահանման 41 տոկոսն ուղղվել է դեպի ԵՄ 27 երկրներ կամ 255,8 միլիարդ դոլար ընդհանուր արտահանման 104,3 միլիարդ դոլարից: Հաշվի առնելով եվրոպական այլ երկրները եը Հյուսիսային Ամերիկան՝ ընդհանուր գումարը հասնում է 160,6 մլրդ դոլար կամ ընդհանուր արտահանման 62,8%-ը։ Ապրանքաշրջանառության հավասարակշռված բնույթը նշանակում է Թուրքիայի՝ արեւմտյան երկրներ արտահանման եւ հակառակ ուղղությամբ ներմուծման համադրելի ծավալներ։ 2023 թ-ին ԵՄ-ից ներմուծումը կազմել է 106 մլրդ դոլար․ գրեթե այնքան, որքան արտահանումը։ Եվրոպական երկրներից թուրքական արտադրանքի հիմնական արտահանումը գնում է Գերմանիա (21,1 մլրդ. ԱՄՆ դոլար կամ ընդհանուրի 8,2 տոկոսը), որին հաջորդում է ԱՄՆ-ը՝ 14,8 միլիարդ դոլար: Արտահանման 10 հիմնական ուղղությունների թվում յոթը եղել են արեւմտյան բլոկից, ինչպես նաեւ Ռուսաստանը, Իրաքը եւ ԱՄԷ-ն: 2024 թ-ի հունվարից հունիս ընկած ժամանակահատվածում Եվրոպա արտահանումը կազմել է 71,8 մլրդ դոլար կամ թուրքական ընդհանուր արտահանման 57,2 տոկոսը: Միեւնույն ժամանակ, 2023 թ-ին թուրքական արտահանումը Ռուսաստան կազմել է 10,9 մլրդ դոլար (Ընդհանուր ծավալի 4,3 տոկոսը), մինչդեռ Ռուսաստանից ներմուծումը, առաջին հերթին էներգակիրների հաշվին, հասել է 45,6 միլիարդ դոլարի (ներմուծման ծավալի 12,6 տոկոսը): Այսպիսով՝ վերջին տասնամյակում Ռուսաստանի, Իրանի եւ Չինաստանի հետ մերձեցմանն ուղղված Էրդողանի ջանքերը դեռեւս չեն հանգեցրել առեւտրի ցանկալի դիվերսիֆիկացմանը, որը կարող է հավասարակշռել Արեւմուտքի հետ ավանդական կապերը:

Կազանից վերադառնալուց հետո Ակ-Սարայի տերը հերթական անգամ հայտարարել է «BRICS-ի հետ հարաբրությունները զարգացնելու» մտադրության մասին, ինչը կհամապատասխանի ազգային շահերին, ասակայն միջպետական միավորման դերի եւ տեղի հարցը Թուրքիայի Հանրապետության արտաքին առեւտրային բալանսի փոփոխման հեռանկարի համար դեռեւս բաց է մնում:

Անդրեյ Արեշեւ

Աղբյուրը՝ iarex.ru-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի