Սանասարյան խանից մինչև «Մարալ» երգի-պարի համույթ. սեպտեմբերի 12-ը և հայերը

Վարդան Էսթուքյան

44 տարի է անցել սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումից։ Հրապարակախոս Բագրատ Էստուկյանը ներկայացրեց այդ հեղաշրջման ազդեցությունը թուրքահայ համայնքի վրա, ներգործություն, որը դեռ շարունակվում է։

Հրապարակախոս Բագրատ Էստուկյանի հետ զրուցել ենք սեպտեմբերի 12-ի ռազմական հեղաշրջման տարելիցին կատարված անդրադարձի և այն ժամանակվա հասարակության վրա դրա ազդեցության մասին։

Էստուկյանը պատմեց սեպտեմբերի 12-ին տեղի ունեցածի մասին՝ սկսած կալանավորման առաջին ալիքից մինչև խոշտանգումների խորհրդանիշ դարձած «Սանասարյան խան»։

«Այս ամենի հետևում դեռևս գործող սեպտեմբերի 12-ի սահմանադրությունն է կանգնած»։

Օրեր առաջ սեպտեմբերի 6-7-ի ջարդերի տարելիցն էր։ Այսօր էլ սեպտեմբերի 12-ի տարելիցն է։ Սեպտեմբերը Թուրքիայի եկամտաբեր օրացույցից է: Այն դեպքում, երբ սեպտեմբերի 6-7-ի ջարդը կամ Ունեցվածքի հարկը ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների դեմ կիրառվող պրակտիկա էր, սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումը բացասական էր ամբողջ երկրի համար: Ինչպե՞ս եք գնահատում սեպտեմբերի 12-ը։

Սեպտեմբերի 12-ը իրականում բեկումնային ամսաթիվ է, որն այսօր էլ է ազդում Թուրքիայի վրա: Սեպտեմբերի 12-ին Թուրքիայի բնական հունն ընդհատվեց ռազմական հեղաշրջմամբ, և հեղաշրջման հետևանքները ունեն հատկանիշներ, որոնք կարող են ազդել նաև մեր օրերի վրա։ Դա ասելիս առաջին հերթին նկատի ունեմ, օրինակ, այն սահմանադրությունը, որը հեղաշրջման արդյունք է և դեռ գործում է։ Չնայած բազմաթիվ հոդվածներում փոփոխություններ են կատարվել, սակայն հնարավոր չի եղել այդ սահմանադրության ոգին փոխել։ Այն, ինչ նկատի ունեմ ոգի ասելով, այս սահմանադրությունը կազմած հանձնաժողովի ղեկավար, պրոֆեսոր Օրհան Ալդըքաչթըի խոսքերն են։ Նա այն սահմանեց այսպես. «1961 թ․ սահմանադրությունը պաշտպանում էր ժողովրդին ընդդեմ պետության և պաշտպանում էր ժողովրդի իրավունքները։ Հիմա ստեղծել ենք սահմանադրություն, որը պաշտպանում է պետությունը ժողովրդից»։

Նա սահմանադրությունը այդպես բնութագրեց, ինչի պատճառով էլ Թուրքիան դարձել է մի երկիր, որտեղ գերիշխում է ազատությունները սահմանափակող եւ անվտանգության նկատառումներով պետությունը պաշտպանող մտայնությունը։ Ահա թե ինչու հիմա ոստիկանությունը հեշտությամբ կարող է քայլեր ձեռնարկել իրենց արհմիութենական իրավունքները պահանջող աշխատողների դեմ, կամ ոստիկանները կարող են գործել ազատություն պահանջող ուսանողների դեմ, և բոլոր իրավական պահանջները հեշտությամբ ճնշել: Սրա հետևում կանգնած է սեպտեմբերի 12-ի սահմանադրությունը, որը դեռ ուժի մեջ է և գործում է։ Թեև ​​հիմա էլ ուզում են փոխել այս սահմանադրությունը, տրամաբանությունը նույնն է։ Ուստի ուզում են սա փոխել՝ ավելի ճնշող սահմանադրություն ստեղծելու համար։ Սա մեզ ցույց է տալիս հարցի ամենահեգնական և ծանրագույն կողմը։

«Թուրքիան միշտ ունեցել էր բացահայտ բռնապետական ​​տրամադրությունների հակված հասարակություն»

Սեպտեմբերի 12-ը այն հեղաշրջումն էր, որն ընդառաջեց հասարակության մեջ արդեն իսկ գոյություն ունեցող պետական ​​մահակ ունենալու ցանկությանը։ Ահա թե ինչու օրվա թերթերը դիմելով սեպտեմբերի 12-ն իրականացրած փաշաներին․ «Ո՞ւր էիր, ի՛մ փաշա» հարցով վերնագրեր էին դնում։ Թուրքիան միշտ ունեցել է բացահայտ բռնապետական ​​տրամադրությունների հակված հասարակություն։ Հասարակության մեջ ընդունված էր նաև «Ազգով ոչինչ չենք կարող անել, եթե անգամ ուժեղ կամքով բռնապետը մեզ ղեկավարի և մեզ կարգի մեջ պահի» մտայնությունը։ Այսպիսով, սեպտեմբերի 12-ը հանդես է գալիս որպես մի շարժում, որը իշխանության գալով աջակցություն է ստացել զանգվածների կողմից։

Ցավոք սրտի, փոքրամասնություններն այստեղ դրանից տարբերվող վիճակում չէին։ Երկրի փոքրամասնությունները նույնպես սեպտեմբերի 12-ին արձագանքեցին նույն արձագանքներով, ինչ սովորական քաղաքացիները։ Քանի որ նախկինում որոշ մութ շրջանակների կողմից համակարգված կերպով հրահրվող ընդդիմություն կար, որը բնութագրվում էր որպես աջ-ձախ հակամարտության ընդդիմություն։ Այս ընդդիմությունը շատ ծանր վնասներ ու մեծ կորուստներ պատճառեց հատկապես համալսարանական երիտասարդության շրջանում։ Գրեթե ամեն օր գործողություն էր լինում, և մարդիկ մահանում էին այս գործողության մեջ։ Թաղամասերը, սրճարանները բևեռացված էին։ Մեկը մեկի սրճարանի վրա էր կրակում, մեկը՝ մյուսի, սրճարանները հակամարտում էին։ Կանգառներում ավտոբուսին սպասող մարդկանց վրա կրակ էր բացվում։ Այս բոլորը հետագայում համակարգի կողմից հատկապես ցանկալի համարվեց: Դրանք նախագծված, կառուցված և ցանկալի բաներ էին այդ օրվա կառավարությունների կամ խորքային կառույցների կողմից: Դրանցով հասարակությունը պատրաստվեց նման ֆաշիստական ​​բռնապետության։ Փաստորեն, հեղաշրջումից անմիջապես հետո այս բոլոր գործողություններն ավարտվեցին այնպես, կարծես դանակով կտրեցին, և նման բաներ այլևս չեղան։ Սա ներկայացվեց որպես զինվորականների հաջողություն։ Երբ ասվում էր՝ «Քաղաքացիականները չեն կարող կառավարել, դրա համար էլ թուրքական զինված ուժերը ղեկավարման շղթայում ստանձնեցին վարչակազմը», Թուրքիայում շատերը ուրախանում էին այս և նմանատիպ մտահոգություններից։ Բայց հետո բոլորս ականատես եղանք, թե ինչպես այդ իշխանության տիրանալը ծանր ճնշումների մթնոլորտ ստեղծեց։

-Հենց նոր նշեցիք, որ փոքրամասնությունները սահմանադրական քվեարկության ժամանակ չունեին ընդհանուր հասարակությունից տարբերվող վերաբերմունք։ Նոր սահմանադրությունն այն ժամանակ ընդունվեց գրեթե 91,5 տոկոս «այո»-ով։ Այսինքն՝ կարո՞ղ ենք ասել, որ փոքրամասնություններն ընդգրկված են եղել այս 91,5%-ի մեջ:

Այո, բայց սրանք զուտ դիտարկումներ են։ Մենք կոնկրետ տվյալներ չունենք այս հարցով։ Երբեք հնարավոր չէ հստակ իմանալ, թե որ խումբն ինչ չափով է ասել «այո» կամ «ոչ»: Այնուամենայնիվ, եթե մի բան կա, որը կարող ենք հստակ տեսնել, հատկապես Հարավարևելյան Անատոլիայի տարածաշրջանում, այն է, որ այդ շրջաններում, որտեղ խիտ քուրդ բնակչություն կա, 8,5% «ոչ»-ը որոշ տեղերում հասել էր 25-30%-ի։ Դրանից բացի, մեծ քաղաքներում միայն դիտարկումներով կարելի էր կանխատեսել, թե ով ինչպես է քվեարկել։ Այդ միտումները հնարավոր էր կանխատեսել միայն ականատեսների խոսակցություններից։ Հստակ տվյալներ երբեք չեն եղել և չեն լինի։

«Սեպտեմբերի 12-ով այդ ամենը լիովին դադարեց, և այդ դադարը պահպանվում է առ այսօր»

-Հիշու՞մ եք այն ժամանակվա Ձեր դիտարկումները։ Ձեր մերձավոր շրջապատում կամ հայ հասարակության տարբեր շերտերում կարծիքների տարաձայնություններ եղե՞լ են։ Հիշու՞մ եք, թե սահմանադրական այս քվեարկությունը ինչպես էր այն ժամանակ քննարկման առարկա դարձել հայ հասարակության ներսում, և ինչպես էր այն գնահատվում։

Նախ, ինչպես բախումները, այնպես էլ բանավեճերը դադարեցվեցին։ Մարդիկ սկսեցին վարանել և զգուշանալ խոսել։ Սեպտեմբերի 12-ը նաև վախի մեծ մթնոլորտ ստեղծեց ամբողջ   թուրքական հասարակության մեջ։ Նույն մթնոլորտը պարտադրվեց նաև հայերին և հետևաբար՝ մյուս փոքրամասնություններին։ Մարդիկ հեշտությամբ չէին բանավիճում։ Հիշում եմ, որ մինչ այդ, նույնիսկ երթուղայինով երթևեկության ժամանակ, օրինակ, Թաքսիմից Էմինյոնու գնացող միկրոավտոբուսում մարդիկ ազատորեն խոսում էին քաղաքականությունից և իրենց կարծիքն արտահայտում, բայց սեպտեմբերի 12-ով այդ ամենը լիովին դադարեց, և այդ դադարը պահպանվում է մինչ օրս։

Մինչ այժմ մարդիկ խուսափում են անծանոթների հետ քաղաքականությունից խոսելուց։ Երբ խոսքը գնում է այն մասին, թե ինչի են խոսում ծանոթների հետ, փակ շրջանակներում, տանը կամ ընկերների հավաքույթների ժամանակ, ես ականատես եմ եղել, որ մեծամասնությունը հավանություն էր տալիս այդ ճնշումներին, իսկ մյուս կողմից՝ բանտերում դաժանության լուրերը, խոշտանգումներն ու դրանից մահացությունը, որոնք ավելի ու ավելի հաճախ էին լսվում, դրանց ջանում էին չհավատալ։ Մարդիկ հիմնականում մտածում էին, որ սա չի կարող ճշմարիտ լինել և չպետք է լինի։ Այս լուրը ժամանակ առ ժամանակ արտահոսում էր։ Ժամանակ առ ժամանակ լսվում էին բանտում խոշտանգումներից սպանված մարդկանց պատմություններ, բայց դրանք միշտ իշխանության կողմից որակվում էին որպես սուտ, և հասարակության մի զգալի մասին դուր էր գալիս, որ դա կարող է սուտ լինել։

«Բուհերը հերթական անգամ ապաքաղաքականացվեցին»

-Ձեր ասածից հասկանում եմ, որ հասարակության այսօրվա ապաքաղաքականացման սկիզբը իրականում 1980 թ․ ռազմական հեղաշրջումն էր: Ըստ Ձեզ, դա այդպե՞ս է:

Այո, ճի՛շտ է, քանի որ բուհերն այս հարցում քաղաքականացման շատ հետաքրքիր ոլորտի օրինակ են։ Բուհերը հերթական անգամ ապաքաղաքականացան։ Օրինակ, հիշում եմ այդ ժամանակվա վիճակը։ Իմ ընկերը Ստամբուլի համալսարանի ստոմատոլոգիական ֆակուլտետի ճաշարանը այսպես էր նկարագրում՝ ճաշարանում, որտեղ ընդամենը մեկ շաբաթ առաջ մենք սովոր էինք բուռն քննարկումներ լսել յուրաքանչյուր անկյունում տարբեր սեղանների շուրջ, մեկ շաբաթ անց մենք հանդիպեցինք մարդկանց, ովքեր պտտվում էին Walkman-ները ականջներին։ Սրանք նույն մարդիկ էին, նույն ուսանողական կազմը: Ճնշումն ու ահաբեկումը գերիշխում էին ամենուր և պատճառ դարձան, որ մի ամբողջ հասարակություն դառնա ապաքաղաքական։

«Նպատակը վախեցնելն էր․ առաջին 10-12 հոգուն բերման ենթարկեցին, և նրանց ընդհանուր հատկանիշն ապաքաղաքական լինելն էր»

-Իհարկե, այն ժամանակ բուհերը քաղաքականապես շատ ակտիվ էին։ Բուհերում կային նաև բազմաթիվ հայ երիտասարդներ, հատկապես Թուրքիայի Կոմունիստական ​​կուսակցության անդամներ, և այդ ժամանակ բազմաթիվ հայեր ձերբակալվեցին։ Միգուցե այս կալանավորումները երկու մասի բաժանենք։ Դրանցից մի քանիսը քաղաքական ձերբակալություններ էին։ Դրանք իսկապես նրանք էին, ովքեր բերման էին ենթարկվել իրենց քաղաքական հայացքների կամ գործողությունների պատճառով: Նրանցից ոմանք իրականում հասարակության նշանավոր դեմքեր էին։ Այս անձինք կալանավորվել են, որպեսզի ուղերձ լինի հասարակությանը։ Ի՞նչ կասեք այս ձերբակալությունների մասին։ Ինչպե՞ս եք գնահատում հայ համայնքին «ահաբեկելու» նպատակով կատարված ձերբակալությունները։

Հարցադնելիս արդեն անդրադարձել եք մի շատ ճիշտ կետի՝ «վախեցնելուն»։ Իսկապես, նպատակը ահաբեկելն էր, քանի որ զանգվածային կալանքի եռուզեռում երկու-երեք օրում 10-12 հոգի բերման ենթարկվեցին, և նրանց առաջին ընդհանուր առանձնահատկությունն այն էր, որ ապաքաղաքական էին։ Նրանց երկրորդ ընդհանուր հատկանիշը, և դա շատ կարևոր է, այն էր, որ նրանք թուրք հասարակության մեջ հայտնի մարդիկ էին: Նրանց բոլորը գիտեին․ մեկը քահանա էր, երիտասարդ քահանա։ Մեկը հուղարկավորման ծառայությունների գործակատար էր։ Մեկն ատամնաբույժ էր։ Մեկը դեղագործ բժիշկ էր։ Մեկը ուսուցիչ էր։ Նման մոտ 10 հոգու բերման են ենթարկել՝ առանց որեւէ տրամաբանական բացատրության։

Այդ ժամանակվա կալանքի պայմանները բավականին դաժան էին։ Երբ մարդուն բերման էին ենթարկում՝ հնարավոր չէր լինում իմանալ նրա ճակատագիրը։ Որտե՞ղ է, ինչում է մեղադրվում, ե՞րբ է դատվելու։ Այդ հարցերի պատասխաններն այն ժամանակ երբեք հստակ չէին, և այդ վիճակը երկար տեւեց։ Փաստորեն, երբ նրանց առաջին անգամ դատեցին, բոլորը, բացի քահանայից, արդարացվեցին։ Բայց դա նրանց կյանքում շատ ծանր ցնցում առաջացրեց։ Նրանցից ոմանք մահացան այդ դեպքից մի քանի տարի անց։ Նրանք չկարողացան հեշտությամբ հաղթահարել այդ ցնցումը։ Նրանք նույնիսկ ամենամոտ մարդկանց չէին ուզում պատմել, թե ինչ են ապրել դրա պատճառով, չէին խոսում այդ մասին, որովհետև, ինչպես ասացի, նման փորձառություն չէին ունեցել։ Ե՛վ հեղափոխականները, և՛ հակահեղափոխականները, նրանք բոլորը քաղաքական կազմակերպված կառույցից էին և ի վիճակի էին հասկանալու իրենց հետ կատարվածի պատճառները, չափերն ու նպատակները։ Բայց այս խումբն ապշած էր կատարվածից։ Այս ձերբակալություններն ու բանտային ճնշող գործընթացները ոչ մի իմաստ չունեին։ Այն ժամանակվա ամենաանմեղ խոշտանգումը հարկադրաբար անգիր անելն ու օրհներգը երգելն էր։

Հրանտ Դինքի հոդվածից ծանոթ ենք այդ օրերի դեպքերին։ Նա հոդված է գրել «Զուգարանի երգչախումբ» վերնագրով։ Զուգարանը դարձրել էին բանտախուց, քանի որ գնում էին զուգարան և այնտեղ օրհներգն էին երգում։ Մարդիկ, ովքեր այդ ժամանակ 60 կամ ավել տարեկան էին։ Զինվորները ստիպում էին նրանց օրհներգը երգել։ Իհարկե, նրանք էլ են ծեծի ենթարկվել։

«Տասնամյակների ընթացքում հիշողության ոչնչացում է եղել»

-Կարող ենք ասել, որ բերման ենթարկվածները, թեև քաղաքական չէին, իրականում ինչ-որ ձևով պատանդ էին։ Նրանք պատանդ են եղել ոչ թե ինչ-որ հանցագործության պատճառով, այլ՝ լրիվ կամայական։ Սա ասում եմ ձեր այն հայտարարությունից ելնելով, որ առաջին նիստում ազատ են արձակվել։ Այստեղից նորից կանդրադառնամ կալանքի ու խոշտանգումների թեմային։ Ինչ վերաբերում է սեպտեմբերի 12-ին և հայերին, ապա իրականում կա մի կապ, որը այնքան էլ հայտնի չէ լայն հասարակությանը: Սանասարյան խանը, որն այսօր Սիրքեջիում ծառայում է որպես շքեղ հյուրանոց, թեև դրա իրավական կարգավիճակը դեռևս պարզ չէ, սեպտեմբերի 12-ի ժամանակ ոստիկանության խոշտանգումների կարևորագույն վայրերից էր։ Արդյո՞ք հայ համայնքը կարծիք կամ առարկություն ունե՞ր սեփական ունեցվածքը որպես խոշտանգումների կենտրոն օգտագործելու վերաբերյալ։ Արդյո՞ք նա այդ ժամանակ ընդդիմացել է պետությանը։

Այս հարցին կասեմ՝ ոչ, ցավոք չի եղել։ Քանի որ տասնամյակների ընթացքում Թուրքիայի հայ համայնքում հիշողության կորուստ է գրանցվել: Օրինակ՝ Սանասարյան խանի անվանումը, որը հայտնի է նաև որպես «Քաղաքական մասնաճյուղ», մամուլում և լրատվամիջոցներում արդեն փոխվել է «Սանասարյան խանի»։ Դեմիրթաշ Ջեյհունը նույնիսկ այս վերնագրով գիրք ուներ՝ «Սանսարյան խան»։ Մինչև սեպտեմբերի 12-ը այդ խանն արդեն մի վայր էր, որը հայտնի էր իր խոշտանգումներով և «դագաղներ» կոչվող խցերով։ Հասդալի զորանոցի և Մետրիս բանտի համեմատ՝ Սանասարյան խանը սեպտեմբերի 12-ին այնքան էլ կարևոր գործառույթ չուներ։ Այն իրականում եղել է քաղաքական ճյուղի խոշտանգումների կենտրոնը մինչև հեղաշրջումը, և Թուրքիայում շատ հեղափոխականներ անցել են այնտեղով: Շատերը վառ հիշողություններ ունեն այդ վայրից: Նրանցից ոմանք էլ հուշեր չունեն, քանի որ խոսքը գնում է այն մարդկանց մասին, ովքեր հինգերորդ հարկի աստիճանահարթակից ցած են նետվել, իսկ հետո նշվել է, թե ինքնասպան են եղել։ Սանասարյան խանի պատմության մեջ շատ կարևոր նշանակալից դրվագներ են մարդկանց պարկերով ծեծելը, թրջելով ծեծելը, որպեսզի մահակի հետքեր չլինեն։

«Կառավարությունը այս վայրը առգրավեց օրինական մանևրներով, որոնք կարելի է բնութագրել որպես «Ալի Ջենգիզի խաղ»»

Ինչպես գիտեք, այդ խանը իրականում իր անունը ստացել է Մկրտիչ Սանասարյանից։ Նա շատ հարուստ հայ գործարար էր։ Նա նավթային մագնատ էր, ով Բաքվի նավթի բաժնետոմսեր ուներ, և Էրզրումում (Կարին-Ակունքի խմբ․) իր անունով դպրոց էր հիմնադրել․ Սանասարյան դպրոցը։ Սակայն այդ դպրոցի փակվելուց հետո նա իր ողջ հարստությունը կենտրոնացրեց Ստամբուլի Կեդրոնական վարժարանի վրա։ Սանասարյան խանը կառուցվել է Էրզրումի այն ժամանակվա դպրոցի ֆինանսավորմանը աջակցելու և դպրոցի ծախսերը հոգալու համար։ Այնուհետև այն օգտագործվել է իր սեփականատիրոջ կողմից Կեդրոնականի ծախսերը հոգալու համար, իսկ դպրոցի հիմնադրման կանոնադրությունը հանձնվել է Կ․Պոլսո Հայոց պատրիարքարանին։ Այսինքն՝ այն գործել է որպես պատրիարքական, այլ՝ ոչ թե անձնական հիմնադրամ։ Այսօր պատրիարքարանին կից կան նման անհատական ​​հիմնադրամներ։ Հիմնադրամի մասին խոսելիս ավելի ճիշտ կլինի կիրառել միջոցներ բառը։ Սանասարյանը որպես ֆոնդ փոխանցվել է նաև պատրիարքարանին, սակայն կառավարությունը խլել է այն օրինական մանևրների միջոցով, որոնք կարելի է որակել որպես «Ալի Ջենգիզի խաղ»։ Նա երկար տարիներ հատկացվել է Ոստիկանության վարչությանը։ Այնուհետև պատրիարքարանը հավակնել է այս կառույցի իրավունքներին։ Դատական ​​գործընթացները շարունակվել են, և դեռ գործընթացը չէր ավարտվել, Հիմնադրամների գլխավոր վարչությունը երկարաժամկետ պայմանագրով այն վարձով տվեց հյուրանոցի տնօրինությանը, ինչպես նշեցիք Ձեր հարցի սկզբում։ Այն ներկայում գործում է որպես հյուրանոց, սակայն իրավական գործընթացը դեռևս շարունակվում է։ Եթե ​​գործընթացն ավարտվի հօգուտ Հայոց պատրիարքարանի, հավանական է, որ հյուրանոցային բիզնեսը դառնա պատրիարքարանի վարձակալը։ Սա նոր շունչ կլինի Կեդրոնական դպրոցի համար, որը հիմնականում զուրկ է եկամուտներից։

«Դա ընտանեկան պատմություն է»

-Հիմք ընդունելով հենց մեր նշած «Սանասարյան խանի» գրավման օրինակը, մեր քննարկումը կավարտեմ բռնագրավման մեկ այլ հարցով։ Որքան հիշում եմ, Բոմոնթիում գտնվող հին Շիշլի ոստիկանական բաժանմունքի հարեւանությամբ տեղակայված հողատարածքը նվիրաբերվել է Թուրքիայի զինված ուժերի հզորացման հիմնադրամին։ Նվիրաբերողը Բեյօղլուի “Markiz Pastanesi”-ի հիմնադիր Ավետիս Օհանյան Չաքըրն էր։ Այդ հողամասի մուտքի մոտ ցուցանակ կա՝ «Այս շենքը Ավետիս Օհանյան Չաքըրը նվիրել է Թուրքիայի զինված ուժերի հզորացման հիմնադրամին»։ Ի՞նչ եք կարծում, այդ ժամանակ իսկապես նման նվիրատվություններ եղե՞լ են, թե՞ ռազմական հեղաշրջման ժամանակ այդ գույքն արդեն բռնագրավվել էր։

Դժվար թե կարողանամ պատասխանել։ Որքան գիտեմ, Ավետիս Օհանյան Չաքըրը խնդիրներ ուներ իր երեխաների հետ և չէր ցանկանում, որ իր ժառանգությունը մնա նրանց։ Սա ընտանեկան պատմություն է, մամուլում առանձնապես արտացոլված չէ։ Այս մասին միայն ասեկոսեների միջոցով եմ լսել։ Իրականությունը չգիտեմ։

Անկախ նրանից, թե ուղղակի ճնշում եղել է Ավետիս Օհանյան Չաքըրի վրա, որ դա նվիրաբերի Ցամաքային զորքերի հզորացման հիմնադրամին, դրա մասին ոչ գիտեմ, ոչ էլ լսել եմ, նման հիմք չունեմ։ Դրա համար չեմ կարող նման բան պնդել։ Նույն ժամանակաշրջանում «Մարալ» երգի-պարի համույթը պետական ​​հովանավորչությանբ համերգ էր կազմակերպել, թեև ոչ մի միավորում չի կարողացել որևէ մշակութային կամ գեղարվեստական ​​գործունեություն ծավալել, և այն անցկացվել է Աթաթուրքի անվան մշակութային կենտրոնում։ Բայց նրանք նախապես հայտարարել էին, որ համերգից ստացված ամբողջ հասույթը տրամադրվելու է Ցամաքային զորքերի հզորացման հիմնադրամին։ Հիշում եմ, այդ համերգի ժամանակ պարային կատարում կար, որը կոչվում էր «Լեռնցիների պար», որի ժամանակ բոլոր տղամարդ պարողները շրջան են կազմում, միմյանց ուսերի վրա բարձրանում, երեք-չորս հոգով շրջան են կազմում ու ողջունում են հանրությանը։ Այդ պարում նրանք կազմեցին նույն շրջանը, բայց վերևում գտնվող երիտասարդ պարուհին ծոցից հանեց թուրքական դրոշը ու ծածանեց այն, և, իհարկե, ամբողջ դահլիճը ոգևորված ծափահարեց։ Փաստորեն, լուսանկարը դարձավ Kulis Dergisi-ի շապիկի լուսանկարը, որն անմիջապես հրապարակվեց, իսկ «Մարալ» համույթը պատմության մեջ մտավ որպես միակ համույթ, որը կարողացավ դա անել սեպտեմբերի 12-ի ֆաշիզմի ժամանակ։ Նրանք բացատրեցին, որ այդպես հնարավորություն են տվել հայ երիտասարդներին համախմբվել սեփական մշակույթի շուրջ: Ես և իմ ընկերներից մի քանիսը դատապարտեցինք այս ակցիան, քննադատեցինք այն և հատկապես ցամաքային զորքերի հզորացման հիմնադրամին տոմսեր նվիրաբերելու ծրագիրը։ Քանի որ խոսք գնաց, դրա մասին էլ ցանկացա պատմել՝ որպես անեկդոտի։

https://kisadalga.net/podcast/detay/sanasaryan-handan-maral-muzik-ve-dans-grubuna-12-eylul-ve-ermeniler-110570

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net