Հայ-ադրբեջանական սահմանազատման և սահմանագծման հիմնախնդիրները․ մաս 1-ին․ խնդրի էությունը․ Գևորգ Ղուկասյան

Այդպիսով, սահմանների առկայությունը պետության գոյության նախապայմանային հանգամանքներից մեկն է, սակայն միջազգային կայունության և հակամարտությունների զսպման համար աշխարհակարգին անհրաժեշտ է, որ սահմանները լինեն փոխադարձաբար ճանաչված և պահպանված։ Այս գործընթացը, ինչպես վերը հիշատակվեց չափազանց բարդ ու խիստ բազմաշերտ է, որի ընթացքում առաջանում են խնդիրներ, որոնք ընդհանուր են և նույնական սահմանազատման և սահմանագծման ճանապարհով անցնող բազմաթիվ պետությունների համար։ Այդ խնդիրներին և դրանք կարգավորման ընթացակարգերին կանդրադառնանք ստորև։

Սահմանազատման աշխատանքում նախ և առաջ անհրաժեշտ է իրականացնել իրավական հիմքի (միջազգային կամ միջպետական համաձայնագրի, քարտեզի և այլն) փոխադարձ համաձայնություն, ապա անցկացնել ներպետական համապատասխան ընթացակարգեր՝ պետական հանձնաժողովի կազմում, միջազգային պրակտիկայի ուսումնասիրություն, տարբեր քարտեզների ուսումնասիրություններ, ինչպես նաև կատարել հողօգտագործման վիճակի, պատմական ժառանգության գնահատում, խնդրահարույց տարածքների շրջանցման փոխադարձ ընդունելի տարբերակների մշակում։ Պետք է իրականացնել նաև ընդհանուր պետության վրա դելիմիտացված սահմանի ազդեցության գնահատում, սահմանամերձ հատվածներում ինժեներական ենթակառուցվածքների և ժողովրդի կենսունակության արժևորում, կադաստրային տեղեկատվության հավաքագրում, սեփականության իրավունքի պաշտպանություն, պաշտամունքի հուշարձանների, հողօգտագործման տարածքների, արոտավայրերի, էներգետիկ, ջրային և սանիտարական ենթակառուցվածքների գործունեության հնարավորության ապահովում և այլն։ Այս կետերից յուրաքանչյուրի վերաբերյալ անհրաժեշտ է իրականացնել համապատասխան աշխատանք՝ համապատասխան քարտեզագիտական նյութի կիրառմամբ։

Մեթոդաբանական առանձին մոտեցումներ են կիրառվում, երբ սահմանագիծն անցնում է բնական այնպիսի աշխարհագրական պայմաններով, ինչպիսիք են լեռնային տեղանքը, գետը, լիճը, ծովը, ինչպես նաև այլ տարածքներ (դաշտ, անապատ, ճահիճ և այլն)։ Օրինակ, լեռնագագաթներով անցնող սահմանների սահմանազատման համար առաջարկվում է, օգտագործել «ջրբաժան մոտեցումը», եթե տեղում առկա են ջրային հոսքեր, կամ օգտագործել միջգագաթային գոգավորությունները։ Ինչ վերաբերում է գետով անցնող սահմաններին, ապա որպես կանոն, ինչպես վերը նշվեց, հիմնականում, եթե առկա է սահմանագծի և գետի համընկնում, ապա գետը համարվում է սահմանագիծ, այստեղ արդեն բանակցություններով կարգավորման հարցեր են հանդիսանում այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են գետում նավարկությունը (եթե այն նավարկելի է), կղզիների պատկանելությունը (եթե այդպիսինները կան)։ Մեկ այլ խնդիր է այն, երբ գետի հոսքը ենթարկվում է փոփոխությունների։ Այն պարագաներում, երբ սահմանագիծը գետն է, կողմերի միջև հաճախ կարող են ընդունվել սահմանի կոնկրետ այդ հատվածի իրավական ռեժիմի մասին համաձայնագրեր։ Օրինակ, նմանատիպ խնդիրներ են առկա հայ-վրացական սահմանի Դեբետավան գյուղի տարածքում, երբ սահմանագիծ համարվող Դեբետ գետը տարածվել է դեպի հայկական կողմ և իր հետ տարել գյուղի մշակովի հողից մի փոքր հատված։ Առանձին կարգավորումներ են գործում նաև ծովային և լճային սահմանների պարագայում, սակայն դրանց անդրադարձը նպատակահարմար չենք համարում, քանի որ հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում, նման խնդիր դրված չէ։

Մեթոդաբանական այլ մոտեցումներ կարելի է կիրառել այն դեպքերում, երբ սահմանագիծն անցնում է մարդածին օբյեկտներով, ինչպիսիք են, օրինակ ճանապարհներն ու երկաթուղին, կամուրջներն ու այլ կառույցները, էլեկտրասնուցման գծերը, խողովակաշարերը, հողային ոռոգման ջրագծերը, պաշտամունքի օբյեկտները և այլն։

Սահմանազատման բանակցությունների նախապատրաստական փուլում անհրաժեշտ է գույքագրել բոլոր այն օբյեկտները, որոնք հատում են սահմանը, որպեսզի որոշվի դրանց պատկանելությունը և նշանակությունը ինչպես այն պետության համար որը դա կառուցել է, այնպես էլ հարևան պետության համար, ինչպես նաև անդրսահմանային նշանակության համար, բայց հատկապես տեղի բնակչության համար, այնպես, որ բնակչության կյանքում կենսական նշանակության բարդություններ չառաջանան։ Ավտոմայրուղիները և երկաթուղիները երկրի կենսական ենթակառուցվածքներ են՝ մարդկանց, ապրանքների և բեռների տեղափոխման համար: Դրանք հաճախ անցնում են սահմանային գծի երկայնքով, հաճախակի հատելով այն, իսկ որոշ առանձին հատվածներում՝ դրա հետ համընկնելով: Ամենապարզ դեպքն այն է, երբ ճանապարհը հատում է սահմանը և հեռանում նրանից։ Մնացած դեպքերում խնդիրը պետք է լուծվի հետևյալ կերպ՝ բնակեցված տարածքները մեկուսացված չթողնելու համար անհրաժեշտ է որոշել, թե որ ճանապարհն է ավելի կարևոր այս կամ այն պետության համար, որպեսզի բանակցությունների ընթացքում հնարավոր լինի պլանավորել ճանապարհահատվածների փոխանակում։ Դրանց վրայով անցնող սահմանային գիծը փոխանցելի են այս կամ այն կողմ՝ կախված նրանից, թե որ կողմն է գումար ծախսել ճանապարհի կառուցման վրա, և որ կողմի համար է այն ավելի կարևոր։ Միջազգային պրակտիկայում կիրառվող այս մոտեցումը, որևէ կերպ հաշվի չի առվել այն պարագայում, երբ Ադրբեջանին է հանձնվել Գորիս-Կապան հիմնական ճանապարհահատվածը, ինչի պարագայում մի շարք հայկական բնակավայրեր տևական ժամանակահատված զրկված էին կենսական ճանապարհից, իսկ Հայաստան-Իրան կապը էապես դժվարացել է այլընտրանքային Գորիս-Տաթև-Կապան ճանապարհով։

Վերոշարադրյալ աշխատանքներից հետո, արդեն գալիս է մասնագիտական և տեխնիկական աշխատանքի ժամանակը, ինչի անդրադարձը սույն հոդվածում նպատակահարմար չենք գտնում։

Խնդրահարույց հարցերի լուծման կարգը

Ինչ վերաբերում է խնդրահարույց հարցերի լուծման կարգին, ապա միջազգային պրակտիկայում կիրառվող հիմնական մոտեցումը միջազգային այնպիսի չեզոք կողմի ներգրավումն է, որի հանդեպ համատեղ վստահություն են տածում սահմանազատվող կողմերը։ Ինչ վերաբերում է սահմանի որոշակի հատվածներում առկա խնդիրներին, ապա այդպիսի տարածքները կարելի է որակել որպես «գորշ գոտիներ» և դրանց վերադառնալ սահմանազատման և սահմանագծման հիմնական գործընթացից հետո՝ բանակցային այլ փուլի միջոցով։

Սույն հոդվածում բերված մոտեցումները իհարկե կիրառելի են, երբ սահմանազատում և սահմանագծում իրականացնող կողմերը տրամադիր են խաղաղության և ունեն դրան հասնելու քաղաքական կամք և չեն հետապնդում կարճ ժամանակ անց հերթական ռազմական ագրեսիայի սանձազերծում և սահմանագծումը չեն պատրաստվում հարմարեցնել այդ ագրեսիայի նախապատրաստության համար, մի բան, ինչն ամբողջովին բացակայում է Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերություններում, երբ մաքսիմալիստական մոտեցումներով տրամադրված Ադրբեջանը ամեն ինչ անում է սահմանազատման արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության կենսական ենթակառուցվածքների նկատմամբ վերահսկողություն պահպանելու, խոշոր բնակավայրերն անհրաժեշտության դեպքում կրակի տակ առնելու, ցանկացած պահի Հայաստանի որևէ հատվածի կյանքը կաթվածահար անելու, ջրային պաշարների և ջրահավաք ավազանների նկատմամբ վերահսկողություն ունենալու, Հայաստանի ինքնիշխան տարածքում ներկայությունը պահպանելու և, անկլավների խնդիրն օգտագործելով, ՀՀ ինքնիշխան տարածք ներթափանցելու համար։ Հոդվածի հաջորդ մասում արդեն կանդրադառնանք բուն հայ-ադրբեջանական սահմանազատման գործընթացին, հասկանալու ստեղծված իրավիճակն ու փորձելու վեր հանել ադրբեջանական կողմի իրական նպատակադրումները»։