Դատական գործ․ Սանասարյան խանը՝ Մարիոթի հյուրանոց

Սահմանադրական դատարանի որոշման համաձայն՝ պարզվում է, որ Պատրիարքարանին փաստացի արգելվել է անշարժ գույքի սեփականատիրոջ՝ «Սանասարյան» հիմնադրամի անունից օգտվել խանից։ Չնայած 2013 թ․ սկսած դատական ​​գործընթացին, Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինությունը երկու մրցույթ է անցկացրել։ Սեպտեմբերին օրակարգ բերվեց, որ Սանասարյան խանը կբացվի որպես հյուրանոց։ Հյուրանոցի տեղական գործընկերն է «Aktarlı Group»-ը, իսկ արտասահմանյան գործընկերը՝ «Marriott International»-ը, որի կենտրոնը գտնվում է ԱՄՆ-ում։

Նեվզաթ Օնարան

Սանասարյան խանը 128 տարեկան է, 1895 թ-ից այն Ստամբուլի պատմությունն է։ Չնայած ամեն ինչին՝ կանգուն է։ Հայ որբերին կրթելու նպատակով կառուցված խանի ճակատագիրը փոխվեց 1915 թ․, երբ հայերը զանգվածաբար տեղահանվեցին իրենց տներից։ Իթթիհադական կառավարությունը բռնագրավեց այն։ Այդ տարվանից հետո իջեւանատունը չի օգտագործվել հիմնադրամի նպատակի համար։ Որպես Ստամբուլի ոստիկանական բաժանմունք օգտագործվելու պատճառով նրա անունը միշտ կապվում էր խոշտանգումների հետ։ Թուրքերենով հայտնի է դարձել որպես Սանասարյան։

Սանասարյան խանի հետ բռնագրավվել է նաև հիմնադրամի Էրզրումի (Կարին-Ակունքի խմբագրություն) Սանասարյան վարժարանը։ Հետո վարժարանի շենքում տեղի ունեցավ կարևոր հանդիպում։ Էրզրումի համագումարը, որը տեւեց 1919 թ․ հուլիսի 23-ից օգոստոսի 7-ը, տեղի ունեցավ Սանասարյան վարժարանում։ Հետագայում վարժարանի շենքը քանդվեց, իսկ դրա փոխարեն կառուցվեց Աթաթուրքի արդյունաբերական մասնագիտական ​​ավագ դպրոցը։

Խանը այս օրերին օրակարգում է երկու նորություններով։ Մեկը Կ․Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից հարուցված դատական գործն է, մյուսն էլ՝  համաշխարհային «Marriott International»-ը խանն օգտագործելու է որպես հյուրանոց: Իհարկե, մինչև գործի ավարտը մրցույթ անցկացնելը օրինական չէ, բայց դա վարչական «Արեցի, եղավն» է։ Հայցի վերաբերյալ վերջին իրավիճակից տեղեկացա փաստաբան Ալի Էլբեյօղլուից։ Նա ասաց, որ տեղական դատարանը սահմանադրական դատարանի որոշման համաձայն խանի վերադարձման հրաման է տվել։ Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինության առարկությամբ գործը բողոքարկվել էր վերաքննիչ դատարան։

Հաշվի առնելով 1929 թ․ Սանասարյան խանի հողային ռեգիստրը՝ Թուրքիայի Հայոց պատրիարքարանի կողմից ներկայացված հայցը ընթացքի մեջ է 2011 թվից։ Գոյություն ունի սեփականության վկայական։ Ցավոք, ի սկզբանե շահած գործի վճիռը հետագայում կարող է բեկանվել։ Նման դատավարություն խանի համար տեղի է ունեցել 1930-ականներին։ Այդ տարիներին գործը հաղթեց, իսկ ցանկալի արդյունքը ձեռք բերվեց 1950-ականներին՝ ղեկավարության անմիջական միջամտությամբ։ Այն արձանագրվել է Հատուկ վարչակազմի անունով՝ 1929 թ. անտեսելով գույքային գրանցումը։ Այսօրվա օրինական ջանքերը սրանք են՝ արդարության պայքարն ընդդեմ անարդար վարչական միջամտության։

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆ. ԽԱԽՏՎԵԼ Է ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԸ

Հակիրճ անդրադառնամ Սահմանադրական դատարանի որոշմանը նախորդող ժամանակահատվածին։ Սանասարյան հիմնադրամի հոգաբարձու Կ․Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից դիմում է ներկայացվել Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինության և Ստամբուլի հատուկ նահանգային վարչության դեմ հայց ներկայացնելու խնդրանքով։ Պատրիարքարանի փաստաբանն է Ալի Էլբեյօղլուն։

2011 թ․ դեկտեմբերի 12-ին Ստամբուլի քաղաքացիական առաջին ատյանի դատարանի դատավորին ներկայացված միջնորդության մեջ պահանջվել է խափանման միջոց կիրառել անշարժ գույքն ուրիշին հանձնելու և զիջելու արգելքը և դրա գրանցման վերաբերյալ որոշում կայացնել՝ սեփականության իրավունքի վկայագիր Սանասարյան հիմնադրամի անվամբ դարձնելով։

Միջնորդության մեջ ընդգծված ամենակարեւոր ապացույցը Սանասարյան խանի սեփականության վկայականն է։ Խանը սեփականության իրավունքում գրանցված է 1929 թ․ մայիսի 26-ին, Սանարասյան հիմնադրամի անվամբ։

Ստամբուլի 13-րդ քաղաքացիական առաջին ատյանի դատարանը 2014 թ․ հուլիսի 3-ին մերժել է Սանասարյան խանը Պատրիարքարանին փոխանցելու պահանջով ներկայացված հայցը։

Գործը հասել է Վճռաբեկ դատարան: 2017 թ․ դեկտեմբերի 13-ին Վճռաբեկ վերաքննիչ դատարանի 1-ին քաղաքացիական պալատը բեկանել է գործը մերժելու մասին տեղական դատարանի որոշումը։ Որոշման մեջ մատնանշվել է, որ Սանասարյան խանի բռնագրավման ընթացակարգերը օրինական չեն եղել։ Երկու տարի անց, Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինության առարկության պատճառով, Վճռաբեկ դատարանի 1-ին քաղաքացիական պալատը որոշել է Սանասարյան խանի համար 2017 թ․ որոշման ճիշտ հակառակը՝ վճռել է, որ խանը պատկանում է Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինությանը։

Փաստաբան Ալի Էլբեյօղլուն հայտարարեց, որ գործը կհասցնի Սահմանադրական դատարան։

Սահմանադրական դատարանը որոշումը կայացրել է 2022 թ․ նոյեմբերի 3-ին՝ «Սեփականության իրավունքը խախտվել է»։ Քննությամբ պարզվել է, որ «դիմումից եզրակացվել է, որ խախտվել է դիմողի սեփականության իրավունքը՝ սեփականության իրավունքին միջամտելու իրավական հիմքերի բացակայության պատճառով» (հոդված 92)։

Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ պարզվել է, որ Պատրիարքարանին փաստացի արգելվել է անշարժ գույքի սեփականատիրոջ՝ «Սանասարյան» հիմնադրամի անունից օգտվել խանից։

Սանասարյան խանի այս հատուկ իրավիճակը, անշուշտ, վերաբերում է նաև հազարավոր այլ բռնագրավված գույքերին։

ԷԼԲԵՅՈՂԼՈՒ. ՀԱՂԹԵԼ ԵՆՔ ՏԵՂԻ ԴԱՏԱՐԱՆՈՒՄ, ԳՈՐԾԸ ԲՈՂՈՔԱՐԿՎՈՒՄ Է

Երբ իմացա, որ հոկտեմբեր ամսին խանը բացվելու է որպես հյուրանոց, զանգահարեցի խանի գործով Թուրքիայի Հայոց պատրիարքարանի փաստաբան Ալի Էլբեյօղլուին, ով պատասխանեց մեր հարցերին, ինչի համար երախտապարտ եմ նրան։

Փաստաբան Ալի Էլբեյօղլուն հայտնեց, որ «Սանասարյան» հիմնադրամը ստեղծվել է «աղքատ հայ երեխաների կրթության, ուսուցման, ապաստանի և սննդի կարիքները հոգալու նպատակով», և որ հիմնադրամը որպես միակ հոգաբարձու, այսինքն հիմնադրամի միակ պաշտոնատար-ղեկավար է նշանակել Կ․Պոլսի Հայոց պատրիարքարանը։ Փաստաբան Ալի Էլբեյօղլուն նաև հավելեց․

«Սանասարյան խանը վերադարձնելու համար մեր ներկայացրած հայցը մերժվել է տեղի դատարանի և Վճռաբեկ դատարանի կողմից՝ պատճառաբանվելով, թե «Սանասարյան» հիմնադրամը գրանցված հիմնադրամ է: Քանի որ գործը վերջնական տեսքի է բերվել, անհատական ​​դիմում ենք ներկայացրել Սահմանադրական դատարան։ Սահմանադրական դատարանը իր վերանայման մեջ մեզ ճիշտ է համարել։ Որոշվեց, որ պատրիարքարանը Սանասարյան հիմնադրամի հոգաբարձուն է, հիմնադրամին գրանցված հիմնադրամի կարգավիճակ չի շնորհվի, իսկ խանը պետք է փոխանցվի, և գործն ուղարկեց տեղական դատարան՝ վերաքննության։ Տեղական դատարանը մեր գործը ընդունել է Սահմանադրական դատարանի որոշման համաձայն և որոշում կայացրել, որ խանը հանձնվի մեզ։ Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինությունը բողոքարկել է այս որոշման դեմ։ Ներկայում գործը գտնվում է Արդարադատության շրջանային դատարանում»։

Էլբեյօղլուն խանի մրցութային գործընթացի վերաբերյալ նաև հետևյալ գնահատականը տվեց.

«Երբ Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինությունը հայտարարեց մրցույթը, մեր հայցը մերժվեց, և գործը վերջնական տեսքի բերվեց։ Անշուշտ, արդար չէր խանը մրցույթի դնել, քանի դեռ մեր անհատական ​​դիմումը Սահմանադրական դատարանում էր, և դատական ​​գործընթացը դեռ շարունակվում էր։ Սակայն քանի որ եղել է վերջնական վճիռ, հնարավորություն չունեինք մրցույթի դեմ դատական ​​գործողություններ իրականացնելու։ Քանի որ մեր դիմումը վերաբերում էր սեփականության իրավունքին, մենք ՍԴ-ից չկարողացանք արգելանք կորզել։

Վերջին փուլում մեր ներկայացրած հայցը վարույթ ընդունվեց, և որոշվեց, որ խանը հողային ռեգիստրում պետք է գրանցվի Սանասարյան հիմնադրամի անունով։ Որպեսզի դատարանի որոշումը կատարվի, գործը պետք է վերջնական տեսքի բերվի։ Գործը ներկայում գտնվում է բողոքարկման փուլում, և հետագայում ևս կարող է բողոքարկման գործընթաց լինել: Սպասում ենք այս բոլոր փուլերի ավարտին։ Եթե ​​գործը վերջնական տեսքի բերվի այս ձևով, ապա մրցույթի դրված անշարժ գույքի սեփականատիրոջ փոփոխություն կլինի։ Գործը վերջնական տեսքի բերելուց և սեփականության իրավունքի վկայականը Սանասարյան հիմնադրամի անվամբ գրանցելուց հետո կապալառու ընկերության պարտավորությունները կկատարվեն մեր նկատմամբ։ Մեր գործը վերաբերում է սեփականության իրավունքին, այն փաստը, որ խանը ներկայում գործում է որպես հյուրանոց, չի վնասում կամ վերացնում մեր սեփականության իրավունքները, հետևաբար դա մեր գործի վրա որևէ ազդեցություն չունի»:

ԲԱՑՎՈՒՄ Է «ՍԱՆԱՍԱՐՅԱՆ ԽԱՆ, ՇՔԵՂ ՀԱՎԱՔԱԾՈՒԻ ՀՅՈՒՐԱՆՈՑ»

Չնայած 2013 թ․ սկսած դատական ​​գործընթացին, Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինությունը երկու մրցույթ է անցկացրել։ Սանասարյան խանը մրցույթով վարձակալվել է ՛՛Özgeylani İnşaat՛՛-ի կողմից 18.7.2013-ին, իսկ յոթ տարի անց՝ ՛՛Gapsan Eserler՛՛ ընկերության կողմից՝ 28.1.2020-ին։

Այս իրավիճակի վերաբերյալ այն ժամանակ Դիարբեքիրի պատգամավոր Կարո Փայլանը միջնորդությամբ դիմել է մշակույթի և զբոսաշրջության նախարար Մեհմեդ Նուրի Էրսոյին։ Հիշեցնելով, թե մրցույթում հաղթած ընկերությունը ինչ է արել 4-րդ Վաքըֆ խանում, նա մատնանշեց Սանասարյանի անելիքների անհնարինությունը։ Միջնորդությանն ի պատասխան նախարարը պնդեց, որ մրցույթի համար խոչընդոտ չկա։

Սեպտեմբերին օրակարգ բերվեց, որ Սանասարյան խանը կբացվի որպես հյուրանոց։ Հյուրանոցի տեղական գործընկերն է ՛՛Aktarlı Group՛՛-ը, իսկ արտասահմանյան գործընկերը՝ ՛՛Marriott International՛՛-ը, որի կենտրոնակայանը գտնվում է ԱՄՆ-ում։ Հյուրանոցի անվանումն է՝ «Սանասարյան խան, շքեղ հավաքածուի հյուրանոց» և կայքում նրա նկարագրությունը հետևյալն է.

«Նեոբարոկկո ոճի խորհրդանշական գլուխգործոցը՝ էլեգանտ Սանասարյան խանը, որը Ստամբուլում Luxury Collection-ի անդրանիկ դրոշակն է, անխափան կերպով միախառնում է Հին քաղաքի մշակութային ժառանգության հարուստ շքեղությունը ժամանակակից բարդ հպումով, մանրակրկիտ մատուցելով յուրահատուկ և գրավիչ փորձը և  մարմնավորում է շքեղությունը: Ընդգրկելով քաղաքի հարուստ մշակութային ժառանգությունը՝ Սանասարյան խանը մանրակրկիտ ձևավորել է կենսունակ շրջան, որտեղ Արևելքը ներդաշնակորեն միաձուլվում է Արևմուտքի հետ՝ խթանելով մշակութային փոխանակման մթնոլորտը, որը ինտրիգ է առաջացնում և ոգեշնչում յուրաքանչյուր խորաթափանց հյուրի: Զգացեք լավագույն գաստրոնոմիական ճանապարհորդությունը հիանալի ռեստորաններում, որտեղ մենք վարպետորեն միախառնում ենք ավանդույթը ժամանակակից նորարարությունների հետ՝ առաջարկելով հարուստ համերի սիմֆոնիա՝ ընդգծելով մշակութային ժառանգության հարստությունը»:

Նշվել է, որ հյուրանոցն իր հյուրերին կսպասարկի 51 սենյակով և 12 սյուիթով, իսկ ճակատային հատվածում կլինեն տեռասային ռեստորան և 8 խանութ։

Անցած հինգշաբթի (հոկտեմբերի 5-ին) գնացի․ Սանասարյանի դուռը, դեռ բացված չէր, դուռը շղթայված էր։

1915 ԹՎԻՑ ԶԱՎԹՎԱԾ Է

Սանասարյան պանդոկը վերադարձվել է Առաջին բաժանման պատերազմից հետո՝ պատրիարքարանի նախաձեռնությամբ։ Այն, ինչ գրված է Նահանգների ֆինանսական աշխատանքերի վարչության 1919 թ․ մարտի 19-ի փաստաթղթում հետևյալն է. «Հայ համայնքի անշարժ գույքից մեկի՝ «Սանսարյան խանի» օտարման գաղափարը օսմանյան կառավարության կողմից հրաժարված է։

Թեւ խանը Պատրիարքարանին է փոխանցվում 1919 թ մարտի 19-ին, 1920-ականներին Պոլսո նահանգապետարանի կողմից դարձյալ բռնագրավվում է։ Դատական ​​գործընթացը տարիներ է տեւում, բայց արդյունքը չի փոխվում։

1920-ականներին օրակարգում էին խանի հետ կապված նախագծերը։ Առաջին առաջարկն արվում է Ստամբուլի Առևտրի և արդյունաբերության պալատի (ՍԱԱՊ) կողմից։ Պալատի գլխավոր քարտուղար Վեհբին աշխատում է պալատն ու բորսան փրկելու վարձակալ լինելուց, և նրա թիրախը Սանասարյան խանն էր։

Գլխավոր քարտուղարության զեկույցը, որտեղ ասվում էր, որ «4-րդ հիմնադրամի խանին մոտ գտնվող Սանասարյան խանը, որը նախկինում զբաղեցնում էր ոստիկանական բաժանմունքը, լքյալ գույք է, և 1925 թ․ սեպտեմբերի 7-ին ներկայացվել է ՍԱԱՊ-ի նախագահությանը և ընդունվել վերջինիս կողմից։ Ուսումնասիրության մեջ զեկույցի մասին այլ տեղեկություն չկա։

ՍԱԱՊ-ի քարտուղարության զեկույցից հասկանում ենք, որ մինչ պատրիարքարանին վերադարձվելը Սանասարյան խանը Ստամբուլի ոստիկանական բաժանմունքի շենք էր։

Այո՛, եղել է, նույնիսկ փոխհատուցման չափն է որոշվել։ Սանասարյան խանը որպես Ոստիկանության շենք օգտագործելու համար որոշվել է պատրիարքարանին վճարել 22 հազար լիրա։ «Խնդիրը խաղաղ ճանապարհով կարգավորվել է՝ Պատրիարքարան ներկայացնելով քսաներկու (22) հազար լիրա՝ ոստիկանության գլխավոր վարչությանը հատկացված և հետագայում տարհանված «Սանասարյան խանի» արժեքի վաճառքի վերաբերյալ որոշմամբ»։

ՍԱԱՊ-ը չպետք է կարողանար գնել պանդոկը, քանի որ հաջորդը Հացահատիկի բորսան էր: Սանասարյան հիմնադրամի իրավաբանի տեղակալ Նեջաթին Ստամբուլի նահանգապետարանի Բեյօղլուի 4-րդ արդարադատության գործավարին (նոտար), Հացահատիկի Բորսայի ասամբլեայի նախագահությանը, Akşam և Cumhuriyet թերթերին և համապատասխան կառույցներին ծանուցում է ուղարկում։

Խանը որպես Հացահատիկի բորսա օգտագործելու դեմ առարկող ծանուցման մեջ նշվում է, որ թեև Ստամբուլի 2-րդ քաղաքացիական առաջին ատյանի դատարանը հետաձգել է «բռնագրավման» որոշումը, սակայն 1928 թ․ դեկտեմբերի 5-ի «Աքշամ» թերթը գրել է, որ Սանասարյան Խանը օգտագործելու է որպես Հացահատիկի բորսա: Թեև խանի բռնագրավումը «հետաձգվել» է դատարանի որոշմամբ, պնդում են, որ խանը չի կարող օգտագործվել որպես Հացահատիկի բորսա:

Cumhuriyet-ը 1929 թ․ նոյեմբերի 3-ին հատուկ լուր է պատրաստել՝ ներառելով Թոքաթլըյան հյուրանոցը։ Նշվում էր, որ Սանասարյան խանի՝ վերաքննիչ բողոքով նահանգին պատկանելու որոշումը և Թոքաթլըյան հյուրանոցի՝ լքյալ գույք լինելու հարցը քննելը դժգոհություն է առաջացրել հայերի շրջանում։

Հետագա լուրերից պարզվում է, որ խանի գործը դեռ բողոքարկման փուլում է։

Կարևոր տեղեկություն է ներառվել Cumhuriyet-ի 1930 թ․ մարտի 18-ի կարճ լրատվական հոդվածում։ Գործը գտնվում է բողոքարկման փուլում, և հիմնադիր փաստաթղթում գրված է, որ «Սանասարյան խանի տնօրինման իրավունքը պատկանում է ժամանակի պատրիարքարանին»։ Բացի այդ, քանի որ կառավարությունը չէր ճանաչում պատրիարքարանը, «Քահանայապետին» խնդրեցին զբաղվել միայն կրոնական գործերով։ Կառավարության մտադրությունն արտահայտվել է նաև լուրերում։

Խանը իր գործով կրկին օրակարգում էր 1932 թ․ ապրիլին։ Պատրիարքարանը շահել է 2-րդ քաղաքացիական դատարանում երեք տարի շարունակվող Սանասարյան խանի գործը։ Բոլոր հայկական թերթերը՝ «Նոր լուր», «Ժամանակ», «Արևելք», գնահատանքով և գոհունակությամբ էին խոսում գործի ավարտի և դատարանների արդարության մասին։ Նահանգը պատրաստվում էր բողոքարկել որոշումը։

Վերջապես միջամտում է վարչապետը։

1936 թ․ հուլիսի 24-ի Ներքին գործերի նախարարություն ուղարկած իր նամակում վարչապետը խնդրում էր անհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկել Ստամբուլի Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան և Սանասարյան խանի հարցերը լուծելու համար։

Թեեւ Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինությունը կարգավորման գործընթացի կողմ չէր՝ փորձում է կողմ դառնալ։ Հիմնադրամների գլխավոր տնօրինության կողմից վարչապետարանին ուղարկված 1936 թ․ դեկտեմբերի 1-ի գրության մեջ ասվում է, որ Հիմնադրամի վարչությունը պետք է լինի Սանասարյան խանի վեճի կողմերից մեկը, ինչպես նշված է նախկինում (1936 թ․ հուլիսի 18-ին թվագրված գրություն):

Վարչապետի հաշտության հրամանով Սանարասյան խանը պատկանում է գանձապետարանին։

Փաստաբան Ալի Էլբեյօղլուի պատրաստած միջնորդությունից տեղեկանում ենք, որ վարչակազմի հրամանով 1952 թ․ Սանասարյան խանի սեփականության վկայականը գրանցվել է հատուկ նահանգային վարչության անունով՝ չնայած հողային ռեգիստրում որոշ պաշտոնյաների առարկություններին։

ՏԱՆՋԱՆՔԻ ԿԵՆՏՐՈՆ «ՍԱՆԱՍԱՐՅԱՆ»

Սանասարյան խանը որպես Ստամբուլի ոստիկանության բաժանմունքի շենք օգտագործվել է մինչև 1920 թիվը։ Խանի արտահանձնման, վերաբռնագրավման և դատավարական գործընթացի ավարտից հետո այն 1930-ականների կեսերից ի վեր երկրորդ անգամ կդառնա ոստիկանության բաժանմունքի շենք։

Հայտնի է, որ յուրաքանչյուր ոստիկանական բաժանմունքում խոշտանգումը հարցաքննության մեթոդ է։ Տեխնիկան փոխվել է ժամանակի ընթացքում:

Ստամբուլի ոստիկանական բաժանմունքի շենքի՝ Սանասարյանի հիշողությունները հայտնի են խոշտանգումներով և դագաղներ կոչվող խցերով։

Զավեշտալի է, որ Սանասարյանը, որը 1890-ականներին հայ որբերի կրթության, հացի և ջրի դուռն էր, այն «Սանսարյանն» էր, ում կյանքը 1915-ից հետո ճնշված, խոշտանգված էր պետության կողմից։

Հայերի Սանասարյան թուրքերենում «Սանսարյան» է՝ ա-ն սղված:

Դա այն վայրն է, որտեղ խոշտանգումների են ենթարկվել այդ տարիներին հարցաքննված գրեթե բոլոր հեղափոխականները։ Ես չեմ պնդում, թե մյուս «դատական ​​հանցագործներին» չեն խոշտանգել։

Չեմ ուզում ոչ ոքի անտեսել, կնշեմ Սանասարյանի միջով անցած անուններից զուտ մի քանիսը։ Նազըմ Հիքմեթ, Հիքմեթ Քըվըլջըմլը, Հասան Իզզեթին Դինամո, Ազիզ Նեսին, Միհրի Բելլի, Սևիմ Բելլի, Ռըֆաթ Ըլգազ…

Խոշտանգումներից սպանվածները… Վեդաթ Թյուրքալիի ընկերը՝ Հասան Բասրի Ալփը, ում նա նվիրել է իր վեպը՝ «Գյուվենը», սպանվել է խոշտանգումներից՝ «Ի հիշատակ իրական մարդու՝ խիզախ հեղափոխական Հասան Բասրի Ալփի, ով իր կյանքը պատվով կորցրեց Սանսարյանի խանում՝ անվտանգության վարչությունում իր հետաքննության ժամանակ, 1945 թ․ հունվարի 27-ին»։

Խոշտանգումների են ենթարկվել նաև այնպիսի «թյուրքիստներ», ինչպիսիք են Նիհալ Աթսըզը, Ալփարսլան Թյուրքեշը, Օրհան Շաիք Գյոքայը, Ռեհա Օղուզ Թյուրքքանը, ովքեր հարցաքննվել են 1944 թ․։

1951-ը ԹԿԿ-ի համապարփակ գործադուլների տարի էր: Մ. Հալիմ Սպատարը գրել է. Գործողության ընթացքում 1-ին մասնաճյուղով 400 մարդ է անցել։ Հայտնի մարդկանց հետ, ինչպիսիք են Շեֆիք Հյուսնուն, Ռեշաթ Ֆուաթը, Զեքի Բաշթըմարը, Ահմեթ Ֆըրընջը, Միհրի Բելլին, այդ տարիներին հարցաքննվել են նաև մշակույթի և արվեստի կարևոր մարդիկ՝ Ուլվի Ուրազը, Ռուհի Սուն, Ահմեդ Արիֆը, Արիֆ Դամարը, Շուքրան Քուրդաքուլը, Վեդաթ Թյուրքալին, Մուզաֆեր Արաբուլը… Մ.  Հալիմ Սպատարը նաև ցավով հիշեցրեց, որ նրանք, ում անունները ներառված չեն նման գրքերում, կմոռացվեն՝ կյանքը պայքարին նվիրած Քադրի Բուլդուն և Մուստաֆա Արհավին, ծնված 1917 թ․ Սկոպյեում, ով իր դստեր՝ Բարըշի համար փայտից կարմիր ոտնակով մեքենա էր պատրաստել Հարբիյե զինվորական բանտում։

Եղել են պահեր, երբ խոշտանգողն է հանձնվել։ Արիֆ Դամարը գրել է. 1951 թ․ ձերբակալության ժամանակ Մեհմեթ Շևքին երկու տարի խոշտանգումների է ենթարկվել Աքշիթ խանի «դագաղներում», բայց նա ոչ մի բառ չի ասել։

Ես կնշեմ Սանասարյանի գրառումները գրքից (որը ես ունեմ) հեղափոխականներից երկուսի մասին, ովքեր գրել են իրենց հուշերը՝ 1940-ականների ԹԿԿ-ի Վարդան Իհմալյանի և 1970-ականների ԹԺԱԲ-ի Թայֆուր Ջինեմրեի գրառումները։

Սանասարյանի մասին իրենց հուշերը գրած հեղափոխականներից երկուսի գրառումները (որոնք ձեռքիս տակ են)՝  Վարդան Իհմալյանը ԹԿԿ-ից՝ 1940-ականներից և Թայֆուր Ջինեմրեն ԹԺԱԲ-ից՝ 1970-ականներից։

ԹԿԿ-ի (Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցություն) անդամ Վարդան Իհմալյանը գրել է, որ Սանսարյանի 6-րդ հարկում 1-ին մասնաճյուղն է, և քաղաքական գործիչներին այնտեղ են հարցաքննում։ Նրան և իր եղբորը՝ Ժակին, առաջին անգամ տարել են խան 1944 թ․ գործողության ժամանակ։ Անմատ Համդին կատաղած գոռում է՝ «Անիծվի՜ մայրդ…»։ Ոտքերը ֆալախկայով ջարդուփշուր եղած Ժակը գտնվում է նկուղի խցում։ Հասան Բասրի Ալփը 6-րդ հարկից իրեն նետել է փողոց։ Երկրորդ անգամ 1946 թվին էր խանում։ Շեֆիք Հյուսնյուի հիմնադրած Թուրքիայի սոցիալիստական ​​աշխատանքային կուսակցության գործունեության պատճառով նա իր եղբոր՝ Ժակի հետ կրկին հայտնվում է խանում։ Վարդան Իհմալյանը պատմում է իրենց մտերմություն ցույց տված և «վստահել ցանկացող» ոստիկանների պատմությունը. «1900-ականների Ադանայի դեպքերի ժամանակ (1909 թ.) մի հայ թաքցրել է հորս և փրկել նրա կյանքը…Ես էլ քեզ եմ ուզում լավություն անել»։ Իսկ «Մարկո փաշա» գրած Ազիզ Նեսինը 5-ական լիրա է ուղարկում Իհմալյան եղբայրներին, բայց նրանք չեն ընդունում՝ մտածելով, որ եթե ընդունեն, կվնասեն Ազիզ Նեսինին։ Նա այնտեղ տեսնում է Սաբահաթթին Ալիին, որին ձերբակալել և բերման են ենթարկել. «…հանգուցյալը իր ակնոցի հետևում ջին էր թվում»։ Նա վարչությունում մնում է երեք ամիս, իսկ եղբայրը՝ Ժակը, ձերբակալվում է։ Իհմալյան եղբայրները Թուրքիայից հեռացել են 1948 թ․ հուլիսի 7-ին։

ԹԺԱԲ-ի (Թուրքիայի ժողովրդի ազատագրման բանակ) անդամ Թայֆուր Ջինեմրեն մեկն է այն չորս մարդկանցից, ովքեր 1971 թ․ մարտի 15-ին Անկարայից երկու մոտոցիկլետով մեկնել են՝ հանդիպելու «ԹԺԱԲ լեռնային դումարտակի»-ին՝ Մալաթիայի շրջանում: Սինան Ջեմգիլը իր վարած մոտոցիկլետով է, իսկ մյուսում՝ Յուսուֆ Ասլանն ու Դենիզ Գեզմիշը։ Նա ձեռնամուխ է լինում Ջիհան Ալփթեքինին ևս մոտոցիկլետով Մալաթիա տանելու, սակայն 1971 թ․ մայիսի 31-ին նրանց բռնում են Թեքիրդաղում։ Սանասարյան խանում շարունակվում է խոշտանգումներով հարցաքննությունը։ Դրանք նետում են «դագաղի» մեջ, և երբ նա բարձրացնում է գլուխը, կարդում է խունացած մակագրությունը. «Պատվով մտար, պատվով դուրս արի։ Հեղափոխականի պատիվը մի վնասիր»։ Խոշտանգումներով հարցաքննությունը տեւում է 43 օր։ Հազարավոր սոցիալիստների խոշտանգումների ականատեսը ցանկանում է, որ պատերը խոսեն. «Լեզու ունենային՝ պատերն էլ կխոսեին»: Հետևում է երեք տարվա զինվորական բանտ և դատավարություն: Թայֆուր Ջինեմրեն ևս ուսումնասիրություններ է կատարել խանի վերաբերյալ (150 էջ), ինչպես նաև խոսել է հայ որբերի և Էրզրումի դպրոցի մասին։

Սանասարյան խանը այն վայրերից էր, որտեղ 70-ականների սեպտեմբերի 12-ից առաջ տարվում էին հեղափոխականները։ Քանի որ քաղաքական մասնաճյուղը գտնվում էր Գեյրեթթեփեում, խանը 2-րդ մասնաճյուղն էր։ Սովորաբար մեզ ազատ էին արձակում մի քանի օր կալանքից հետո։ Հիշում էի, որ կալանավայրի դռան վրա, որտեղ տասնյակ մարդիկ միասին էին պահվում, գրված էր «Müteferrika», բայց Իբրահիմ Մութեֆերրիկայի պատճառով չկարողացա վստահ լինել։ Հարցրի ընկերոջս՝ Մուստաֆա Չոլաքին, որին, իմ կարծիքով, այդ տարիներին տարել էին խան։ Նա էլ ասաց, որ դա «Müteferrika» է։ Նույնիսկ ջուր խմելու տեղը հիշեցինք։ Ջուրը հոսում էր բաց բետոնե ջրատարի միջով։ Սեպտեմբերի 12-ին մեկ շաբաթ վերևի խցերում մնալուց հետո հաջորդ տեղը Գեյրեթթեփեն էր։ Մենակ չեմ եղել, չեմ գրում ընկերներից ոչ մեկի անունը, ում հետ կալանավորվել եմ 81-ի ապրիլյան գործողության ժամանակ՝ մտածելով, որ կարող եմ չհիշել նրանց։

ՊԱՀԱՆՋ 1915-ԻՑ 2023․ ԱՐԴԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Մկրտիչ Սանասարյանի հիմնադրած Սանասարյան վարժարանում ուսուցումը սկսվել է 1881 թվից։ Եկամուտ ապահովելու համար՝ որպեսզի ուսումը չընդհատվի, 1895 թ․ Մկրտիչ Սանասարյանի կողմից Սանասարյան խանը կառուցել է ճարտարապետ Հովսեփ Ազնավուրը։ Դպրոցի ուսումնական ծրագիրը բավականին ընդգրկուն էր, և 1904 թ․ դասընթացներից մեկը դաշնամուր նվագելն էր։ Դպրոցում դասավանդվել են հայերեն, օսմաներեն, գերմաներեն և ֆրանսերեն։ Դպրոցում սովորել է 840 աշակերտ։ Դպրոցի շրջանավարտ Հովհաննես Սերենգյուլյանը (Վարդգես) և Գարեգին Փաստրմաճյանը (Արմեն Գարո) Օսմանյան խորհրդարանի անդամ էին։

1915-ին դպրոցն ու պանդոկը բռնագրավված հազարավոր գույքերից երկուսն էին: 1915-ից հասանք 2023, քանի սերունդ է անցել… Հուսով ենք, որ անարդարությունը կհարթվի, և արդարություն կապահովվի: Փաստորեն, հիմնադրամի մյուս գույքը՝ դպրոցի շենքը, այլեւս չի հիշվում։

Հարց եմ տալիս՝ ինչու՞ Վարդան Իհմալյանի նման հեղափոխական շարժումների հայերը մեզ չեն պատմել և չեն սովորեցրել հայ հեղափոխական Փարամազի կամ 1915 թ. Մասին։ Ափսոս, որ նրանցից ոչ ոք չկարողացավ գտնել մի միջավայր, որտեղ կարտահայտեր իր ազգի խնդիրները։

Վարդան Իհմալյանն էլ իր հուշերում հայ է ասել, բայց չի կարողացել շարունակել։ Իհմալյանի հուշերը նույնպես արտահայտում են այն ամենը, ինչի միջով անցել են հայերը՝ հասկացողների համար։

https://www.gazeteduvar.com.tr/davalik-sanasaryan-hani-marriottun-oteli-makale-1641362

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net