Մուզաֆֆեր Էրդողդուի հիշատակին

Ռագըփ Զարաքոլու

Նրա հրատարակչատան՝ Քադըքյոյույում (Ստամբուլի շրջաններից մեկը, պատմական Քաղկեդոնը-Ակունքի խմբ․) գտնվող գրասենյակը տարբեր շրջանակներից գրողների և մտավորականների հանդիպման վայրն էր։ Նա միշտ բաց էր առաջարկների առաջ՝ առանց մտահոգվելու, թե տպագրվելիք գիրքն «արդյոք կվաճառվի՞»։ Չնայած հարուստ հրատարակություններին, հնարավոր չէ ասել, թե «Փենջերե» հրատարակչությանը թերթերում և ամսագրերում արժանի չափով անդրադարձներ են եղել։ Թերևս դրա պատճառն այն էր, որ այս հրատարակչատունը անդրադառնում էր տաբու դարձած թեմաների․․․

Արդարների, գթասիրտների այգում իր տեղը գտավ նաև հրատարակիչ, իմ թոքաթցի համերկրացի Մուզաֆֆեր Էրդողդուն։ Նրան կորցրեցինք հունիսի 11-ին՝ կիրակի օրը։

Մուզաֆֆեր Էրդողդուն մեծ ներդրում է ունեցել իր հիմնած «Փենջերե» հրատարակչության տպագրած գրքերով, որոնք նվիրված են սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումից հետո սկսած կանանց զարթոնքի, 90-ական թվականներին հրատարակված ասորիների, հրեաների, հայերի և հույների ցեղասպանությունների թեմաներին։

Նրա հրատարակչատան՝ Քադըքյոյույում գտնվող գրասենյակը տարբեր շրջանակներից գրողների և մտավորականների հանդիպման վայրն էր։ Նա միշտ բաց էր առաջարկների առաջ՝ առանց մտահոգվելու, թե տպագրվելիք գիրքն «արդյոք կվաճառվի՞»։ Ես էլ էի հաճախ այցելում այնտեղ։

Հունական գրականությունից հենց նրա շնորհիվ ենք ծանոթացել բազմաթիվ վեպերի, պատմվածքների և թատերգությունների հետ։

Նա հրատարակել է նաև երաժշտական գրականություն։ Օրինակ՝ մեկ գրքում տպագրել է Ջեմալ Ռեշիդ Ռեյի, Հիքմեթ Շիմշեքի՝ «Օրքեսթրա» ամսագրում հրատարակված հոդվածները։

2000-ական թվականներին այն ժամանակվա Ժողովրդահանրապետական (Cumhuriyeti Halk Partisi/ CHP) կուսակցության պատգամավոր և պաշտոնաթող արտակարգ ու լիազոր դեսպան Մ․ Շյուքրյու Էլեքդաղը Մուզաֆֆեր Էրդողդուի դեմ Անկարայի 6-րդ քաղաքացիական դատարանում դատական գործ հարցուցեց՝ «Հայերի հանդեպ վերաբերմունքը Օսմանյան կայսրությունում, 1915-1916 թթ․» վերնագրով գիրքը տպագրելու պատճառով։ Շյուքրյու Էլեքդաղը Մուզաֆֆերից պահանջում էր 20 հազար թուրքական լիրայի չափով փոխհատուցում։

2005թ․ նոյեմբերին տպագրված և համառոտ՝ «Կապույտ գիրք» անվամբ հայտնի այս հրատարակության պատճառով նրա հետ դատվեցին նաև գրքի թարգմանիչ Ահմեդ Գյուները և պատմաբան Թաներ Աքչամը։ Աքչամը «Բիրիքիմ» ամսագրում հանդես եկավ թեմայի շուրջ մի հոդվածով, որը կրում էր հետևյալ վերնագիրը՝ «Սկանդալ․ ԹԱՄԺ-ի նամակը կամ այն մասին, թե ու՞ր են այս երկիրը տանում Շյուքրյու Էլեքդաղը և Ջասթին ՄաքՔարթին»։

Շյուքրյու Էլեքդաղը և Ժողովրդահանրապետական (Cumhuriyeti Halk Partisi/ CHP) կուսակցության առաջնորդ Դենիզ Բայքալը վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հետ մեկտեղ մի տեքստ պատրաստելով՝ ԹԱՄԺ-ի անունից մի նամակ գրեցին Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանի անդամներին և Անգլիայի պառլամենտից պահանջեցին պաշտոնապես չեղյալ հայտարարել այդ հին զեկույցը։

Անգլիայի խորհրդարանականներին ուղղված այդ պահանջից հետո պատմաբան Արա Սարաֆյանի՝ գրաքննությանը չենթարկված հրատարակությունը 2009 թ․ փորձեցինք փոխանցել ԹԱՄԺ-ի 550 անդամներին։ Որոշ իմաստով այն առաջարկ էր, թե «Նախ կարդացեք»։ Խուճապի մատնված Շյուքրյու Էլեքդաղը, Արդարություն և զարգացում կուսակցության հետ համագործակցելով, կարողացավ արգելք լինել, որպեսզի այդ գիրքը չհասնի պատգամավորներին։ Այդպիսով՝ սահմանափակվեց ԹԱՄԺ-ի անդամների՝ փոստի միջոցով նյութ ստանալու և ընթերցելու իրավունքը։ Երեխաներին «վնասակար հրատարակություններից» պաշտպանելու փորձի մեջ ընդգրկվեցին նաև պատգամավորները։

Մուզաֆֆեր Էրդողդուն «Կապույտ գրքի» դեմ կազմակերպված այդ արշավին պատասխանեց Ցեղասպանության մասին գրականությունից մի շարք գրքեր հրատարակելով։ Իրականում, «Կապույտ գրքից» առաջ, 1999 թ․ նա տպագրել էր Գաբրիել Յոնանի «Ասորիներին ցեղասպանությունը․ մի մոռացված Հոլոքոստ» վերնագրով աշխատությունը, որը թարգմանել էր այն տարիներին Շվեյցարիայում բնակվող Էրոլ Սևերը։

Մուզաֆֆեր Էրդողդուի հրատարակած գրքերի շարքում հիշատակելի են նա Կաուտսկիի «Թոմաս Մորը և Ուտոպիան», Կանտի «Էթիկայի դասերը», Ջոն Ռիդի «Պատերազմը Բալկաններում, կեցցե՜ Մեքսիկան», Վիկտոր Հյուգոյի «1973 թ․ հեղափոխությունը», Մարսել Օլիվիեի «Սպարտակը», Վիկտոր Սերժի «Մի հեղափոխության ճակատագիրը», Տոլստոյի «Հակապատերազմական գրությունները», Փանաիթ Իսթարիի «Խորհրդայինը 1929․․․» և այլն։

Ի դեպ, հարկ է հիշատակել նաև Օրալ Չալըշլարի «Օջալանը և Բուրքայն ու քրդական հարցը», Սալման Ռյուշդիի «Նիկարագուայի նոթերը», Իսմեթ Զեքի Էյուբօղլուի փիլիսոփայական գրքերը և այլն։

Նա բազմաթիվ գրքեր է հրատարակել նաև իսլամական և ալևիական հավատքների մասին։

Չնայած հարուստ հրատարակություններին, հնարավոր չէ ասել, թե «Փենջերե» հրատարակչությանը արժանի չափով անդրադարձներ են եղել թերթերում և ամսագրերում։

Թերևս դրա պատճառն այն էր, որ այս հրատարակչատունը անդրադառնում էր տաբու դարձած թեմաների․․․

Կովիդի համավարակի շրջանում նրա հրատարակչությունը ևս ճգնաժամի մեջ մտավ։ Ստիպված եղավ դադարեցնել իր գործունեությունը։ Մուզաֆֆերի վերջին տարիներն անցան առողջական խնդիրների ուղեկցությամբ։ Օրալ Չալըշլարի օգնությամբ նրան տեղավորել էին Քյուչյուք Չամլըջայում գտնվող ծերանոցում։

Քարթալի (շրջան Ստամբուլում-Ակունքի խմբ․) ջեմեվիում (ալևիների աղոթատեղի-Ակունքի խմբ․) կազմակերպված արարողությունից հետո նրա աճյունը տեղափոխել են Թոքաթում իր գյուղ՝ այնտեղ թաղելու նպատակով։

Այդ գյուղը վերաբնակեցվել էր չերքեզներով Հայոց ցեղասպանությունից հետո։

Նրա հիշատակը կապրի մեզ հետ՝ իր հրատարակած գրքերի նման․․․

Հայոց ցեղասպանության և Հայկական հարցի թեմաներով Մուզաֆֆեր Էրդողդուի հրատարակած թուրքերեն գրքերի ցանկը՝

2006 yılında Agop J. Hacikyan’dan Güneş O Yaz Hiç Doğmadı (çev: Zekiye Hasançebi);

2007 yılında Anais M. Martin’den Balkabakları; Agop J. Hacikyan’dan Kader Ağlarını Örerken, (Türkçesi:  Anais Martin); Wartkes Tewekelyan’dan Hayatın Anlamı, (çev: Zekiye Hasançebi);

2008 yılında Ragıp Zarakolu’nun derlediği Sivil Toplumda Türk-Ermeni Diyaloğu; Michael J. Arlen’dan Ararat Yolculuğu, (çev:  Bahar Öcal Düzgören); Nancy Krikoryan’dan Zabel, (çev: Deniz Barış Atay); Alice Taşçıyan’dan Bağrıma Taş Bastım (çev: Meryem Mine);  

2009 yılında Andre Sernin’den Tokatlı Yetvart’ın Anıları, (çev: Anais Martin); Ermeni Masalları, (çev: Güven Göktan); Mariam ve Elize Manoukian’dan Ararat/Ağrı Dağının Öte Yanı, (çev: Anais M. Martin); Stina Kaçaduryan’dan  Efronya/Sınırsız Bir Sevgi, (çev:  Zekiye Hasançebi); Wartkes Tewekelyan’dan Tehlikeli Bir Hayat, (çev: Gül Sabar);  

2010 Hüseyin Hasançebi’dan Sahne-i Facia/Osmanlı Ermeni Olayı;  

2011 yılında 1984 Paris Konferansı,  Suskunluk Suçu / Ermenilere Uygulanan Soykırımın Halkların Daimi Mahkemesi’nde Görülen Dava, (çev: İsmail Toksoy, Ülkü Sağır, Zekiye Hasançebi); Nesim Ovadya İzrail’den Krikor Zohrab: 1915 Bir Ölüm Yolculuğu;  Paylazu Kaptanyan’dan 1915 Ermeni Soykırımı/Bir Tanığın Anıları, (çev: Fatma Özgen); Sargis Alemyan’dan Anılar, (çev: Diran Lokmagözyan);  Bedros Dağlıyan’dan Yaya Turna;  Yalçın Yusufoğlu’dan Etnik Arındırma Politikaları;

2013 yılında Alexander Papadopoulus’dan Kara Kitap/Resmi Belgelerle Avrupa Savaşı’ndan Önce Türkiyeli Rumlar Üzerindeki Zulüm/Pontus Trajedisi 1914-1922 (çev: Attila Tuygan, Anais Martin, Adnan Köymen);

2014 yılında Arşaluys Mardiganyan’dan Parçalanmış Ermenistan/Ermeni Jan Dark’ı (çev: Diran Lokmagözyan); Ayda Kuyumcuyan’dan İki Irmak Arasında/Bir Ermeni Soykırımı Hikayesi, (çev: Alişan Şahin);

2015 yılında Aram Andonyan’dan O Kara Günlerde (çev: Stephen Ohanian);

2016 yılında 1. Dünya Savaşı Sonrasında Pontos Soykırımı /Konferans Tebliğleri, (der: Attila Tuygan)

2018 yılında Ahmet Gültekin’den İttihatçı Mekanik /Türk Aydınının 150 Yıllık Zihin Kapanı; Meline Anumyan’dan Tanıma ve Telin /İttihat ve Terakki Yargılamaları 1919-21-26, (çev: Diran Lokmagözyan) 

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/28779/muzaffer-erdogdunun-anisina?fbclid=IwAR3ZRZG0PyReGWwz4sc8f0p0vtVmVo_g0TJqYOKUguCDeksd2mac9mKDaG4

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net