Ինչո՞ւ Քաջազնունին գրեց «Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը անելիք չունի» գրքույկը

Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, որ ՀՀ նախկին վարչապետ Հ.Քաջազնունին՝ իբրև անհատ դաշնակցական, ՀՅԴ արտասահմանյան մարմինների Վիեննայի (1923թ. Ապրիլ-մայիս) խորհրդաժողովին նեկայացրեց մի ընդարձակա զեկուցագիր, որում, ինչպես ասվեց, զարգանում էր այն միտքը, թե ՀՅԴ-ն պետք է ինքնալուծարման որոշում կայացնի, որովհետև նրա համար այլևս անելիք չի մնացել  հայ կյանքում: Սակայն ինչպես նշում է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ Արշակ Ջամալյանը, խորհրդաժողովը Քաջազնունու առաջարկը մերժեց միաձայնությամբ, քանզի կոնֆերանսի անդամները «անլուրջ համարեցին, որ մինչև անգամ ավելորդ նկատեցին նրա քննությունն ըստ էության»²⁰:

Վիեննայի խորհրդաժողովից հետո Քաջազնունին հեռացավ Դաշնակցության շարքերից ու հրատարակության ներկայացրեց իր զեկուցումը «Դաշնակցությունը անելիք չունի» խորագրով: Ի դեպ, ՀՅԴ ղեկավար մարմինները ոչ մի անգամ խոչընդոտ չեն հարուցել գրքույկի հրատարակմանը, մինչդեռ սովորաբար հակառակն է լինում այլ կուսակցությունների պարագայում: Նույն թվականին գրքույկը հրատարակվեց չորս տարբեր քաղաքներում՝ Բուխարեստում, Վիեննայում, Ալեքսանդրապոլում և Թիֆլիսում: Հետագայում գրքույկն ունեցավ այլ վերահրատարակումներ, այդ թվում հետխորհրդային շրջանում երկու անգամ Երևանում: Սա վկայում է Դաշնակցության մահը բաղձալի համարող հակառակորդ քաղաքական ուժերի, էլ չենք խոսում՝ օտար թշնամական կուսակցությունների հետաքրքրության մասին՝ այդ գրքույկի վերնագրի և նրանում արտահայտված ոչ ստանդարտ մտքերի հանդեպ: Նման արտասովոր վերնագրով գրքույկի լույս ընծայումը «Խորհրդային Հայաստան» պաշտոնաթերթը համարեց ցնցող լուր և ի արձագանք դրա՝ տպագվեց «Հովհ.Քաջազնունու կարապի երգը» հոդվածը²¹: Քաջազնունու սույն գրքույկը ջուր էր լցնելու Դաշնակցությունը լուծարելու և քաղաքական ասպարեզից հեռացնելու բոլշևիկյան քաղաքականույան ջրաղացին:  Եվ պատահական չէր, որ 1923թ. նոյեմբերին Երևանում հրավիրված Հայաստանի «նախկին դաշնակցականների» համագումարում թևավոր խոսք էր դարձել «Դաշնակցությունը անելիք չունի» արտահայտությունը:

Բնականաբար, ՀՅԴ գործիչների մեծագույն մասը, դեմ լինելով Քաջազնունու արտահայտած մտքերին, դրանց հակադարձեցին պատասխան աշխատություններով՝ ցույց տալով, որ ՀՅԴ դեռ անելիք ունի:  Քաջազնունուն առաջիններից մեկն մեկը պատասխանեց Ս.Վրացյանը՝ «Խարխափումներ» աշխատությամբ²²: Ս.Վրացյանը անհամաձայնություն էր արտահայտում Դաշնակցության գործունեությանը տրված գնահատականներին և եզրահանգումներին, փաստի շարադրման միակողմանիությանը, անգամ մատնանշում- փաստական անճշտությունները:

Գրեթե համանման փատարկումներով Հ.Քաջազնունու գրքույկին հակադարձեց նաև Վահան Նավասարդյանը: Քաջազնունու երկամյա գաղափարակից գործընկերը ցավով արձանագրում էր, որ նախկինում հղկված մտքի ու հստակ գրչի տեր Քաջազնունուն այս անգամ ցավալիորեն դավաճանել է միտքը²³:  Վ.Նավասարդյանը ևս համոզմունք էր հայտնում, որ գրքույկը գրված է «ժամանակաշրջանի թարմ հույզերի և քաղաքական որոշակի նկատառումների ազդեցության տակ»²⁴:

Տպագրված գրքույկի տաք հետքերով, առանձին աշխատությամբ ու ավելի խիստ տոնայնությամբ Քաջազնունուն պատասխանեց ՀՅԴ մեկ այլ գործիչ՝ Ռուբեն Դարբինյանը: Իրավագետ, տեսաբան և հրապարակախոս Ռ.Դարբինյանը կշտամբում է Քաջազնունուն այն բանի համար, որ նա ՀՅԴ շնորհիվ դառնալով ՀՀ անդրանիկ վարչապետ, այսօր հանկարծ հեռանում է Դաշնակցությունից²⁵: Ռ.Դարբինյանի մեկնաբանությամբ՝ «Յ.Քաջազնունին սակայն դասալքոըւթեանը կ՛ուզէ գաղափարական (ընդգծումը-Ռ.Դ.) բնոյթ տալ, և, մինակ չլինելու համար, որիշներին ալ դասալքութեան մղել»²⁶: Ռ.Դարբինյանը Քաջազնունուն բնութագրում էր որպես «անուղելի կոմմունիստ», ինչպես որ հենց ինքը՝ Քաջազնունին է խոստովանել²⁷:
 

Ավելի ուշ սփյուռքահայ մեկ այլ հեղինակ Ս. Բարսեղյանը Հ.Քաջազնունու գիրքը համարել է այն ժամանակվա քաղաքական կտրուկ դեպքերի ազդեցության արգասիք: Ըստ հրապարակագիր Ս. Բարսեղյանի՝ «Այն գրված է հորդ զարգացումներով, զուրկ է տրամաբանական հաջորդականությունից և պատմական վավերագրերից»²⁸: Կարելի է համաձայնել, որ գրքույկը իրոք գրված է զգացումների և հույզերի տպավորությունների տակ, սակայն տեղի չէ պատմական վավերագրերի բացակության մասին ակնարկը, քանզի պետք է հաշվի առնել, որ գրքույկը գրված է քաղաքական շարժառիթներով:

Մեր կարծիքով՝ Հ.Քաջազնունու գիրքը Դաշնակցության 1914-1923թթ. բուռն ու հագեցած գործունեության վերագնահատաման փորձն է, որին էլ հաջորդել են վիճահարույց գնահատականներն ու եզրահանգումները:  Պատմական շատ իրադարձությունների վերաբերյալ  Հ. Քաջազնունու դատողությունների մեծ մասը կառուցված է ենթադրությունների վրա: Այդ մասին հենց ինքն է խոստովանում²⁹: Այս կապակցությամբ կարելի է բավարարվել՝ մեջտեղ բերելով երկու փաստ: Օրինակ՝ բոլշևիկների համակրանքը շահելու համար Քաջազնունին ըստ էության ժխտում է խորհրդա-թուրքական գործակցության փաստը³⁰: Մինչդեռ հայտնի է, որ սկսած 1920թ. օգոստոս ամսից, այդ գործակցությունը դրսևորվել է ցամաքով ու ծովով Ռուսաստանի կողմից Թուրքիային ցուցաբերած օգնության տեսքով՝ զենքով, զինամթերքով, ոսկով, և այլն, որի վերաբերյալ հրապարակի վրա կան մեծաքանակ նյութեր ու գրականություն³¹:  Հ.Քաջազնունին հավանաբար ծանոթ չի եղել Մ. Քեմալի 1920թ. ապրիլի 26-ին Վ.Ի. Լենինին ուղղված նամակի բովանդակությանը կամ Արևելքի ժողովուրդների 1920թ. Բաքվի համագումարի արդյունքում ստեղծված «Արևելքի ժողովուրդների քարոզչության և գործողության  խորհրդի» նախագահության ընդունած սեպտեմբերի 17-ի որոշմանը, որով թուրքական և ռուսական զորքերի առաջ խնդիր էր դրվում Հայաստանի վրա համատեղ հարձակվելու միջոցով տապալել իր «սեփական ժողովրդին հարստահարող դաշնակների լուծը» և «հաստատել  խորհրդային իշխանություն»³²: Քննադատության չի դիմանում նաև գրքույկի հեղինակի այն պնդումը, թե «Ալեքսանդրօպօլի պայմանագիրը (ոչինչ, որ հեղինակը պայմանագրի կնքման օրը սխալմամբ նշում է իր ասելով «դեկտեմբերի 1-ը, թէ նոյեմբերի 30-ը») շատ էլ չէր տարբերոււմ Բաթումի դաժան դաշնագրից»³³: Բերված միտքն անըդունելի է հենց միայն այս տեսակետից, Բաթումի հայ-թուրքական պայմանագրով պետական սահմանն անցնում էր Արագածի լեռան ամենաբարձր գագաթով, Էջմիածնի շրջագծով, Սև ջուր գետով և այլն, այն դեպքում երբ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով հայ-թուրքական սահմանը անցնում է Արաքս և Արփաչայ (Ախուրյան) գետերի հունով: Հավանաբար Քաջազնունու արտահայտած միտքը, խորհրդահայ շատ հեղինակներ մեխանիկորեն կրկնելով ըստ էության նույնացրել են այդ երկու պայմանագրերը, և, որպես փաստարկ շահարկել են նրա արտահայտած էլի շատ ոչ ճիշտ մտքեր ու դատողություններ:

Ինչպես տեսնում ենք, բազմաթիվ են արձագանքերը  Հ.Քաջազնունու մեծ աղմուկ հանած գրքույկի վերաբերյալ: ՀՅԴ շարքերի վերաբերմունքն ու գնահատականը բնականաբար եղել  է գերազանցապես մերժողական: Ինչ վերաբերվում է խորհրդային շրջանի և Սփյուռքի ոչ դաշնակացական շրջանակաների վերաբերմունքին ու գնահատականներին՝ ՀՅԴ քաղաքական ասպարեզից հեռացնելու մասին գրքույկի հեղինակի առաջարկը հիմնականում ընդունվել  բավականությամբ, իսկ տեղ-տեղ էլ՝ ցնծալի:

4. Հ. Քաջազնունու վերադարձը Հայրենիք

     ՀՅԴ Վիեննայի 1923թ. խորհրդաժողովից հետո կուսակցության շարքերից հեռացված Հ.Քաջազնունին ցանկանում էր վերադառնալ հայրենիք: Ուստի նույն թվի նոյեմբերի 14-ին իր դստեր՝ Մարգարիտային (Մարգոյին) ուղղված նամակում նշում էր,որ մտադիր է «վերադառնալ Հայաստան և աշխատել հայ ժողովրդի համար, ինչ աշխատանք էլ լինի՝ թեկուզ Երևանի փողոցները սալահատակել»³⁴: Խորհդային իշխանությունների համաձայնությամբ ու հայրենիքի վերաշինությանն անկեղծորեն մասնակցելու պատրաստակամությամբ ծերունի ճարտարապետը 1925թ. հունվարին վերադարձավ Հայաստան³⁵: Այդ նպատակով նա դիմել էր Բեռլինում Խորհրդային Միության ներկայացուցչությանը³⁶: Արխիվային վավերագրերը ցույց են տալիս, որ Հ. Քաջազնունու Հայաստան վերադարձին նպաստել է ՌԿ(բ)Կ Անդրերկրկոմի քարտուղար Ա.Մյասնիկյանը: Նա 1924թ. սեպտեմբերի 25-ին հեռագրով հայտնում էր, որ ՌԿ(բ)Կ ԿԿ-ի Քաղբյուրոն չի առարկում, որ Հովհ.Քաջազնունին մուտք գործի ԽՍՀՄ սահաններից ներս³⁷: Հ. Քաջազնունու ճանապարհը բաց էր, որովհետև նա կատարել էր իիրենից պահանջվող քայլը:

Հարկ է նշել, որ սկզբում բոլշևիկների կուսակցությունը Հ.Քաջազնունու անձի նկատմամբ առանձնակի թշնամանք չի ունեցել, քանզի նրան կարելի էր բնութագրել ոչ այնքան կուսակցական, որքան պետական մտածելակերպի գոծիչ: Խոստովանենք, որ անգամ իր վարչապետության օրոք, Հ.Քաջազնունին հանդուրժելի է եղել ոչ միայն սովորական քննադատների , այլ նաև ծայրահեղական ընդդիմություն համարվող բոլշևիկների համար:

Հ. Քաջազնունու Հայաստան վերադարձի վերաբերյալ փոքր տեղեկություն է տպագրվել «Խորհդային Հայաստան» թերթում՝ «Զրույց Հ.Քաջազնունու հետ» վերտառությամբ: Հայտնվում էր, որ 1925թ. հունվարի 19-ի երեկոյան Թիֆլիսից Երևան է հասել «Դաշնակցությունն այլևս անելիք չունի» գրքի հեղինակն ու նախկին դաշնակացական կառավարության նախագահ Հ.Քաջազնունին: Մինչ Հայաստան գալը նա մեկ ամիս ապրել է Թիֆլիսում, ուր զբաղված է եղել իր ընտանիքի գործերի կարգավորմամբ: Կնշանակի, Հ. Քաջազնունին խորհդային երկիր մուտք է գործել  1924թ. վերջերին: Արմենտայի³⁸ աշխատակցի այն հարցին, թե՞ «ի՞նչն է ձեր Հայաստան գալու նպատակը, քաղաքացի Քաջազնունին պատասխանել է՝ իմ գալու նպատակը Խորհրադային Հայաստանում աշխատելն է, ես շատ ջերմ ցանկություն ունեմ աշխատելու Հայաստանի շինարարության մեջ, իմ մասնագիտության ասպարեզում»³⁹:  

Հայաստան ներգաղթելուց հետո նրա կյանքի ու գործունեության վերաբերյալ կան հետևյալ սուղ տվյալները: Հ.Քաջազնունին սկզբում աշխատել է Հայբամբակկոմում որպես բաժնի վարիչ (մինչև 1928թ.): Այնուհետև դասավանդել Պետհամալսարանի տեխնիկական ֆակուլտետում, եղել է ՀՍԽՀ Պետպլանի շինտեխնիկական կոմիտեի նախագահի տեղակալ (մինչև 1931թ.), իբրև քաղաքացիական ինժեներ-շինարար մասնակցել է Լենինականի 1926թ. երկրաշարժի հետևանքով ավերված քաղաքի շենքերի նախագծման ու վերականգնման աշխատանքերին: 1930թ.  ՀԽՍՀ  Լուսժողկոմատի կոլեգայի որոշմամբ պետհամալսարանի դասախոս Հ.Քաջազնունին ստացել է պրոֆեսոր գիտնականի կոչում⁴⁰:

Այս ամենի հետ մեկտեղ՝ արխիվային վավերագրերը ցույց են տալիս, որ Հայաստան տունդարձի առաջին իսկ օրից, փաստորեն մինչև 1937թ. հուլիսի 28-ի իր բանտարկությունը Հ.Քաջազնունին հայտնվել է խորհրդային գաղտնի ծառայության խիստ հսկողության տակ:  Այսպես՝ Հայաստանի Արտակարգ Արտակարգ հանձնաժողովի գաղտնի բաժնից 1925թ.հունիսի 27-ին ԿԿ-ի քարտուղար Երեմիա Բակունցին ուղղված գաղտնի գրությամբ հայտնվում էր, որ իրենք գաղտնի կերպով ուսումնասիրում են նախկին դաշնակցական Քաջազնունու և նրան շրջապատողների գործունեությունը, որի մասին հետո մանրամասն կհաղորդվի⁴¹: Իսկ մեկ տարի անց ՀԱՄԽ-ի նախագահ Պ.Կուզնեցովի (Դարբինյան)՝ Հայկոմկուսի ԿԿ, պատճենը Արտակարգ հանձնաժողովին, հասցեագրված 1926թ. հոնիսի 6-ի գրությունում կարդում ենք. «Վերջին ժամանակներս նկատվում է, որ նախկին դաշնակցական, Հայաստանի վարչապետ Քաջազնունին Հայբամբակկոմում պաշտոնի անցենելուց հետ նրա շուրջը համախմբում են դաշնակներ և հակահեղափոխական անցյալ ունեցող անձինք»: Գրությն վերջում խնդրվում էր՝ «ձեռք առնել միջոցներ վերջա տալու այս երևույթին»²²: ԿԿ-ի քարտուղար Ե.Բակունցը հունիսի 11-ի ամսաթվով հետևյալ մակագրությունն է թողել Պ.Կուզնեցովի գրության վրա. «Խնդրել ԱՀ-ին (Արտակարգ հանձնաժողովին-Ա.Հ.) հայնտել իր կարծիքը»: Չեկայի նախագահ Ս.Մելիք-Հովսեփյանը (Օսիպով) հունիսի 27-ին պատասխանել է Բակունցին, որ «առայժմս ոչ մի քայլ արված չէ, դեռ գաղտնի կերպով ուսումնասիրվում է Քաջազնունու և նրան շրջապատողների գործունեւթյունը և աշխատանքը, որից հետո մանրամասն կհաղորդենք»⁴³:

Ուշագրավ է Հ.Քաջազնունու հանդեպ անվստահության ու հետապնդումների մեկ այլ դրվագ:  Նրա նստավայր Հայբամբակկոմի շենքը, որը գտնվել է Երևանի ձեթ-օճառի գործարանին կից ճաք էր տվել ու ձևախախտվել: Պատճառը պարզելու համար ստեղծվել էր հանձնաժողով ու փորձ էր արվել մեղքը գցել  Հ. Քաջազնունու և ևս երկու աշխատակիցների՝ Մելիք-Հայկազյան Մուշեղի և Մելիք Աղամիրյան  Համայակի վրա՝ իբրև խորհրդային իշխանության դեմ ուղղված վնասարարական գործողություն:  Խնդրի քննարկման ժամանակ Հ.Քաջազնունին բացատրություն է տվել, որ շենքի ձևախախտմամ պատճառ կարող է լինել ընդերքը.կառուցելիս հավանաբար երկրաբանական հետազոտման չի ենթարկվել և դա էլ եղել է ճեղք տալու պատճառը:  Երկար քննարկումներից հետո Հայպետքաղվարչության տնտեսական գծով լիազոր Ա.Անանովը քննությամբ պարզում է, որ դրանում հանցակազմ չկա և 1931թ. փետրվարի 21-ին որոշում է կայացվում վերոհիշյալ երեք անձանց նկատմամբ հարուցված գործը կարճել և հանձնել արխիվ⁴⁴:

Բերված փաստաթղթերից դժվար չէր կռահել, որ Հայաստան գալուց ի վեր պետանվտանգության մարմինները ուշի-ուշով հետևել  են Հ.Քաջազնունու քայլերին և անգամ նրա անձնական կյանքի առօրյային: Ինչպես նկատում ենք, խոհրդամետ կողմոնորոշում ընտրած Հ. Քաջազնունու գլխին մութ ամպեր էին կուտակվում, որոնք ավելի խստացան 1930-ական թվականներին:

Չնայած հետապնդում-հալածանքներին՝ պարզվում է, որ խորհրդային իշխանության հանդեպ բարյացակամ  տրամադրված նախկին վարչապետը Հայաստանի խորհրդայանացման տասնամյա տարեդարձի առթիվ (1930թ.) հոդված էր պատրաստել, որը, սակայն, չի տպագրվել⁴⁵: Խորհրդային իրականությունը, ստալինյան պլանով սոցիալիզմ կառուցելու մոլուցքը, չեկայական հալածանքներն ու բռնությունները, որոնց մասնակցել  է անգամ իր հոր դեմ մատնագիր գրած հարազատ որդին՝ կոմերիտական Կարեն Քաջազնունին⁴⁶, խոր հիասթափություն են առաջացնում նրա մոտ: Բնականաբար, Քաջազնունին ներքուստ պետք է վերանայեր իր դիրքորոշումը՝ ընդունելով, որ ինքը սխալվել է, սակայն արդեն ուշ էր: Ավելին, նա պետք է ոչ միայն ընդուներ իր սխալը, այլև նեղ շրջանակում խոստվաներ այդ մասին: Պարզվում է, որ հենց այդպես էլ եղել է, նա իր սիրտը բացել է հավատարիմ էակի՝ հարազատ դստեր առջև: 1950 թավականին Մարգո Քաջազնունին պատմաբան Դ.Մուրադյանի հետ ունեացած անկեղծ զրույցում վկայել է. «երբ 1936թվին՝ Աղասի Խանջյանի սպանությունից հետո, սկսվեցին զանգվածային բանտարկությունները, հայրս խիստ շփոթել էր և տխուր էր: Նա հաւատացած էր, որ իրեն ևս կբանտարկեն: Մտերիմ ընկերներն ասում էին, որ չպետք է գար Հայաստան, բայց հայրս ասում էր՝ պետք է գայի՝, բայց այդ գիրքը չպետք է գրեի: Նա ասում էր՝ ես խիստ զղջում եմ: Խոսակցության վերջում Մարգո Քաջազնունին ավելացրեց.«Հայրս շատ էր ափսոսում, որ գրել է այդ գիրքը»⁴⁷  (ընդգծումը մերն է):
            1950թվականին Սատլինի կենդանության օրոք արված այս արժեքավոր խոստովանությունը շատ հանելուկներ է պարզում: Հ.Քաջազնունին հասկացել էր, որ իբրև մարդ կատարելով իր պարտքը սեփական ընտանիքի հանդեպ և ինքն այժմ դատապարտված է, բայց այդ առումով չէր զղջում իր արածի համար: Սակայն որպես դաշնակցական և Հայաստանի առաջին հանրապետության անդրանիկ վարչապետ նա պատկանում էր պատմությանը և ճշմարտության համար հավերժական պայքարին: Ուստի այդ առումով սրտում անբուժելի մորմոք էր դարձել այն իրողությունըը,  որ ինքը մեղանչել է այն գործի հանդեպ, որի վրա հավերժ գրված է լինելու նաև՝ «Հովհաննես Քաջազնունի» անուն-ազգանունը: Բայց արձանագրելով նման հակասություւնը, իրեն բնորոշ միամտությամբ նա այդպես էլ չէր հասկացել, որ բոլշևիկները իրեն  ներս են թողել հենց այդ գրքույկը գրելու համար:
 Եվ ահա 1937թ. հուլիսի 28-ին ՆԳ ժողկոմիսար Խ.Մուղդուսու ստորագրությամբ տրվում է օրդեր (թիւ 6/41) Հ.Քաջազնունու բնակարանը խուզարկելու և ձերբակալելու վերաբերյալ⁴⁸: Հայկ. ՍՍՌ ՆԳԺԿ եռյակը 1937թ. դեկտեմբերի 5-ին Հ.Քաջազնունու՝ որպես ակտիվ դաշնակցականի նախկին վարչապետի հանդեպ կայացրեց մահապատժի դատավճիռ՝ անձնական գույքի բռնագրավումով: Սակայն, նրա մոտ տուբերկուլյոզ ախտորոշած բանտային բժիշկի եզրակացության հիման վրա գնդակահարությունը հետաձգվեց: Եվ կարճ ժամանակ անցց՝ 1938թ. հունվարի 15-ին Երևանի բանտային հիվանդանոցում 70 տարեկան հասակում իր մահկանացուն կնքեց Հայաստանի առաջին հանրապետության վարչապետ Հ.Քաջազնունին⁴⁹:

5. Ովքեր կիսեցին Քաջազնունու ճակատագիրը

ՀՅ Դաշնակցության քայքայման նպատակով գործում էր խորհրդային կուսակցական-պետական ճնշիչ մեքենան և դրա առաջին շարքում՝ չեկան Պետքաղվարչությունը:Նրա մարմինները դաշնակցական և այլ կուսակցությունների առաձին գործիչների ու մտավորականների գցում էին իրենց ցանցը, ստիպում հանդես գալ մեղայակակններով, պիտակավորում նացիոնալիզմի մեջ և այլն: Ընդ որում այդ աշխատանքները տարվում էին ոչ միայն խորհրդային երկրում, այլև արտասահմանում դեսպանատների ու հյուպատոսների, անվտանգության մարմինների, ՀՕԿ-ի, գաղտնաընթերցումների, մարդկանց հավաքագրման, պետական ֆինանսավորմամբ գրքերի ու թերթերի և քարոզչական բնույթի նյութերի հրապարակման միջոցով:

Այս և այլ մեթոդների կիրառման արդյունքում ելույթներով, գրքույկներով և մեղայականներով հանդես եկան և ՀՅԴ-ից հեռացան կամ հեռացվեցին ոչ միայն Հ.Քաջազնունին, այլ նաև Սնար Սնարյանը (Նարինյան), Սահակ Չիթչյանը, Արշակ Ղազարյանը, Գերասիմ Աթաջանյանը, Հարություն Բուդաղյանը, Սահակ /Թորոսյանը և ուրիշներ:

Առանձնապես նվաստացուցիչ էր ՀՀ Կառավարության նախկին նախարար Արարատյան նահանգի նախկին նահանգապետ, խորհրդարանի պատգամավոր, իր «ձախ» հայացքներո հայտնի, ծնունդով Փարպի գյուղից՝ Սահակ Թորոսյանի «ոդիսականը»⁵⁰:

«Խորհրդային Հայաստան» պաշտոնաթերթը տեղեկացնւմ էր, որ 1926թ. հունվաքրի 22-ին Ս.Թորոսյանը մեղեյականով դիմել է Անդկովկասյան Դաշնության ԿԳԿ և ՀԽՍՀ ԿԳԿ նախագահությունններին և Քաջազնունու օրինակով ինքը ևս «Զղջում է իր նախկին հանցանքները» ու «պատրաստակամություն է հայտնում ազնվորեն ծառայելու բանվորների և գյուղացիների իշխանությանը»: դիմումի մեջ վերաշարադրանքի ձևով հայնտվում էր, որ ուրախությամբ է իմացել 1926թ.հունվարի 25-ի Երևանում Անդր.ԿԳԿ նստաշրջանը բացվելու մասին: Դրա համար էլ ինքը ողջունում է այդ քայլը և հայտնում որ, այս ընթացքում չի հեռացել Հայաստանից, բանտարկվել է, հարկադիր աշխատանքներ է կատարել և այժմ հանգել է վերջնական հետևության, որ Դաշնակցությունը այլևս անելիք չունի, որ հայ ժողովրդի ապահովության երաշխիքը բանվորագյուղացիական պետության կարմիր դրոշակն է: Նա խնդրում է հաշվի առնել իր կրած պատիժները, իրեն ազատել  կալանքից, որպեազի ինքը ազնվորեն ծառայի ՀՍԽՀ հայրենիքին: Հայաստանի ԿԳԿ-ը նկատի առնելով, որ Ս.Թորոսյանը խորապես զղջում է իր «հանցանքները» և հեռանում է ՀՅԴ-ից, նրան ներում է շնորհում⁵¹:

Ս. Թորոսյանի դիմումի կապակցությամբ Ս.Վրացյանը,  Ս.Մասուրյան գրական կեղծանունով, կարծիք էր հայտնել, որ դիմումում արծարծված մտքերը Չեկայի հարկադրանքով է շարադրել, որ Ս. Թորոսյանը չէր կարող նման թուղթ  գրած լիներ: Իսկ Թորոսյանն էլ ՝ «Իմ պատասխանը Ս.Մասուրյանին» հոդվածում, պնդում էր, որ դիմումը ինքը գրել է իր կամքով և ստորագրել»⁵²:

ՀՅԴ-ից հեռանալու վերաբերյալ 1926 թ. հունվարի 2-ին հայտարարությամբ հանդես է եկել 10-րդ Ընդհ.Ժողովի մանակից, Զանգեզուրի ազատագրական պայքարի ճանաչված գործիչ, Գ.Նժդեհի զինակից ընկեր Գերասիմ Աթաջանյանը (Ղափանցի Գերասիմը): Դաշնակցության գաղափարական հակառակորդ ռամկավարների Փարիզի «Ապագա» թերթում տպված և Փարիզի բոլշևիկամետ «Երևան» թերթում արտատպված Դաշնակցությունից հեռանալու վերաբերյալ Գ.Աթաջանյանի հայտարարության մեջ նշվում էր, որ ինքը իբր հանգել է այն եզրակացության, որ «հայ ժողովրդի գոյությունը ապահովված է խորհրդային իշխանության հովանավորութեան տակ»⁵³:

Մեզ հայտնի չէ՝ արդյոք Գ.Աթաջանյանի դիմումը կուսակցության կողմից ընդունվե՞լ է թե՞ ոչ, որովհետև ՀՅԴ Բյուրոն և թերթերը պատասխան չեն տվել նրա այդ հայտարարությանը⁵⁴: Իրականությունն այն է, որ ՀՅԴ բոլոր գործիչները ցավով են արձանագրել հայ ազգային-ազատագրական պայքարի ազնիվ ու նվիրված դեմքերից մեկի հեռանալը Դաշնակցության շարքերից: Սակայն, եթե հավատանք Բեռլինում Անդրդաշնության ներկայացուցիչ Ս.Փիրումյանի՝ ՀԿ(բ)Կ ԿԿ-ին ուղարկված 1926թ. հունիսի 14-ի նամակին՝ Դաշնակցությունից հեռանալու գործում Գ.Աթաջանյանի հետ որոշակի աշխատանք է տարել վերոնշյալ «Երևան» թերթի խմբագիր Եղիա Չուբարը⁵⁵:

Գերասիմի մտափոխությունը համոզիչ էր թվում նրանով, որ հակառակ դեպքում հայտարարությունը չէր տպագրվի խորհրդամետ թերթերում: սակայն, ինչ էլ որ եղած լնի, մեր կարծիքով՝ Գ.Աթաջանյանի հայտարարությունը ՀՅԴ-ից հեռանալու վերաբերյալ որևէ կապ չի ունեցել խորհրդամետ մտայնության հետ: Բոլշևիկների հետ հարաբերվելու նրա իրական նպատակն է եղել խորհրդային բանտից ազատել իր դաշնակցական ընկերներին, ինչպես նաև արտասահման փոխադրել ընտանիքն ու հարազատներին: Բայց 1928 թվականին, մեկ այլ տեղեկությամբ՝ 1929թ. սեպտեմբերին, երկրորդ անգամ պետական սահմանն անցնելիս՝ դեպի Պարսակաստան վերադարձի ժամանակ, նա գետում զոհվել է ռուս սահմանապահների գնդակից, 40 տարեկան հասակում⁵⁶:

6. Իրանահայ առանձին դաշնակցականների սեմովեխական խարխափումներ

Հ.Քաջազնունուց զատ՝ խորհրդային պետության նկատմամբ ոչ պակաս հաշտվողական ու բարյացակամ դիրքորոծում է հայտնել ՀՅԴ երկարամյա գործիչ, ՀՀ խորհրդարանի անդամ, բժիշկ Արշակ Ղազարյանը: Հ.Քաջազնունու զեկուցում-դիումին գրեթե զուգահեռ, 1923թ. մարտին՝ ՀՅԴ Վիեննայի խորհրդաժողովից առաջ, Ա.Ղազարյանը գրել է մի զեկուցում, որը գրքույկի ձևով 1924թ. լույս է տեսեոլ Թեհրանում՝ «Ազատութեան ուղին և հայի քաղաքական վարքագիծը» խորագրով: Ինչպես հեղինակն է նշում գրքույկի «Երկու խոսքում», այն գրվել է թուրքահայ դատի վրա Լոզանի կոնֆերանսի թողած ծանր տպավորությունների տակ: Գրքույկում Ա.Ղազարյանը բնախ կենտրոնանում է Հայկական հարցի ձախողումների վրա՝ պատճառ բռնելով թե՛ ՀՅԴ «անիրատես  քաղաքականությունը» և թե՛ մեծ տերությունների վարքագիծը: Ըստ Ա.Ղազարյանի՝ «Միացեալ անկախ Հայաստանի ակտը, որ ընդունեց Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը 1919 թւին, չէին բխում իրական տւալներից, հետևապէս այդ ակտը միայն գրգռումնեի առիթ տւեց և աւելի նպաստեց հարևան թշնամի ոյժերի ոխակալութեանը»⁵⁷: Հարկ է նկատել, որ Ա.Ղազարյանը Հ.Քաջազնունու համամեմատ ավելի հետ էր նահանջում: Ի տարբերություն 9-րդ Ընդհ Ժողովի որդգրած գերագույն նպատակից՝ Միացյալ և Անկախ Հայաստանի ծրագրային պահանջից, ինչը կարծում ենք, ոչ գործնականում նրան դուրս էր դնում կուսակցության շարքերից:

Հանդես գալով որպես ռուսական կողմնորոշման ընդգծված կողմնակից՝ նա քննադատում էր արևմտյան երկրների վարած քաղաքականությունը Հայաստանւի և հայ ժողովրդի հանդեպ քննելով բոլոր հանգամանքերը՝ հանգում էր այն հետևության, որ հայ ժողովուրդը ֆիզիկական գոյության ապահովման, նրա տնտեսական ու կուլտուրական զարգացման միակ ուղիղ ճանապարհը կարող է լինել բոլշևիկյան Ռուսաստանը⁵⁸: Մեկ այլ տեղ Ա. Ղազարյանը ավելացնում էր. «Վերջնականապէս պիտի ընդունենք այն ճշմարտութիւնը, որ առանց Ռուսասստանի հայ ժողովուրդը փրկութիւն չունի»⁵⁹: Տասնամյակների դաշնակցական գործչի սույն դատողությունները կարելի է ասել, ոչնչով չէին տարբերվում ցանկացած կոմունիստի մտածելակերպից: Ահա թե ինչի էր հանգել «սմենովեխականի» որակում ստացած հին դաշնակցական Պարսկաստանում ապաստանած բժիշկ Ա.Ղազարյանը:

Այս կապակցությամբ տեղին է հիշել, որ Եգիպտոսի ՀՅԴ «Յուսաբեր» պաշտոնաթերթի 1926թ. 114-րդ համարում ՀՅԴ գործիչ, ՀՀ նախկին նախարար Արշակ Հովհաննիսյանը (Ա.Արշակունի) իր «Հավատուրացը» վերարտառությամբ հոդվածում շատ սուր որակավորումներվ քննադատության է ենթարկել Ա.Ղազարյանին՝ իր նոր հայացքների ու դիքորոշման համար: Արշակունին այպանում էր Հայ Դատը ուրացած,30 արծաթով իր խիղճը վաճառքի հանած «օձի պես շապիկը փոխած», բոլշևիկներին վարձված  հավատուրաց Ա.Ղազարյանին⁶⁰:

Իր հերթին՝ ինքնապաշտպանության նպատակով Ա. Ղազարյանը իր խմբագրած խորհդամետ «Նոր գաղափար» հանդեսում պատասխան հրապարակմամբ փորձում էր հիմնավորել սեփական մոտեցումները, սակայն մեր կարծիքով, ոչ այնքան համոզիչ⁶¹: Ա.Ղազարյանն այնքան էր կտրվել իրականությունից, որ մեկ-երկու տարի անց դրականորեն էր արտահայտվում անգամ քեմալական Թուրքիայի մասին: «Քաղաքագետ» Ա.Ղազարյանը քեմալական շարժումը «Տաճկական մեծ հեղափոխութիւն» էր անվանում, որով ըստ նրա, Թուրքիան  «էապես բարեփոխվում ու եվրոպականանում է»^62: Այն ժամանակ քեմալական Թուրքիայի եվրոպական կեղծ շղարշը մոլոերցնում էր հայ սմենովեխականներին և ոչ միայն նրանց: Հիմա էլ մեզանում ոմանց մոտ շարոնակում է պահպանվել այդ խաբկանքը:

Տնտեսական բարեփոխումների  առումով հիմք ընդունելով ՆԷՊ-ի քաղաքականությունը, Ա. Ղազարյանը ակնկալում էր, որ բոլշևիկների դիրքորոշումը կփոխվի դրականապես: Նրա կարծիքով՝ եթե բոլշևիկները սկզբնական շրջանում ներքին ու արտաքին թշնամի ուժերին ճնշելու  համար դիմել են սուր ու դաժան միջոցների, որպեսզի հեղափոխության հաղթանակը ամրապնդվի, ապա ներկայումս նրանց վարքագիծը փոխվել է, ավելի մեղմացել են, շատ սկզբունքներ, որոնք բուրժուական էին համարվում, այսօր նորից կյանքի են կոչվում և այլն»⁶³: Ռուսամետ դիրքորոշում ցուցաբերող նախկին դաշնակցականը ոչ միայն լավատես էր Խորհրդային Հայաստանի վերաշինության հարցում, այլև հայ մյուս սմենովեխականների նման՝ միամտություն ուներ կարծելու, որ «վաղը նոյն Ռուսաստանի կողմից, հակադրանքի տակ է թէ խաղաղ ճանապարհով հայ ժողովրդին կվերադարձւի իր պատմական հայրենիքը»⁶⁴:

Ահա հիմնականում այսպիսի դիրքորոշումներ ու եզրահանգումներ էր բովանդակում Ա.Ղազարյանի հրատարակած գրքույկը: Հեղինակը նպատակ է ունեցել հիշյալ գրքույկն ուղարկել ՀՅԴ 10-րդ Ընդհ. Ժողովի քննությանը: Հատկանշական է, որ եթե Հ.Քաջազնունու գրքույկ-դիմումը ուղղված էր ՀՅԴ Վիեննայի 1923թ. խորհրդաժողովին, ապա Ա. Ղազարյանի գրքույկը՝ ՀՅԴ 1924/1925թթ. 10-րդ Ընդհ.ժողովին:

Բացի նշված գրքույկից՝ Ա.Ղազարյանը 1924թ.ամռանը Փարիզում ՀՀ ներկայացուցիչ Ալ.Խատիսյանին է ուղարկել մի գրություն «Մոմենտը պահանջում է» վերարտառությամբ՝ իբրև լրացուցիչ պարզաբանում իր գրքույկում արտահայտած մտքերի: Գրությունը գրքույկի հետ միասին ուղարկվել է նախկին վարչապետ Ալ. Խատիսյանին, որպեսզի դրանք հանձնվեն Ընդհ.Ժողովի դիվանին առ ի քննություն, որպես անհատ ընկերոջ կարծիք:  Ի դեպ, «Մոմենտը պահանջում է» գրության մեջ Ա.Ղազարյանը դմում էր Խատիսյանին՝ իբրև սիրելի բարեկամի, որպեսզի նա համոզի ընկերներ Համոյին, Սիմոնին, Ռուբենին և մյուսներին Ընդհ.ժողովում հասնելու նրան, որ ճանաչվի Խորհդային Հայաստանը⁶⁵: Ա.Ղազարյանի այդ գրությունը լույս տեսավ գրքույկի ձևով: Դրանում նա կտրականապես անհամաձայնություն էր հայտնում ՀՅԴ ղեկավարության վարած քաղաքականությանը, որով «աւելորդ տեղը թումբ է կանգնում Մանուկ Հայաստանի հանդէպ»⁶⁶:

Սակայն ի տարբերություն Հ.Քաջազնունու՝ Ա.Ղազարյանը գտնում էր, որ Դաշնակցությունը դեռևս պեք է ապրի, նա անելիք ունի: Այս կապացությամբ չի կարելի համաձայնել խորհրդային կուսակցական-պետական գործիչ Ա.Կարինյանի արտահայտած այն մտքին, թե իբր Ա. Ղազարյանը նույնպես հաստստել է Հ.Քաջազնունու տեսակետը, որ «Դաշնակցությունը ոչ մի անելիք չունի հայ կյանքում»⁶⁷: Ա.Ղազարյանը նշում էր, որ ինքը կարդացել է Քաջազնունու գիրքը և չի հավանել ոչ թե նրա համար, որ նրանում ճշմարտւթյուն չի պարունակում, այլ այն իմաստով, որ «Դաշնակցութիւնը հէնց այսօր է, որ բան ունի անելու»⁶⁸: Նա դիմում է էր Ալ. Խատիսյանին, որ կուսակցությունը պետք է համագործակցի բոլշևիկների հետ՝ հանուն հայրենիքի վերաշինության, որ «Հ.Յ. Դաշնակցութիւննն այսօր առաւել  քան երբէք անելիք ունի: Մենք ենք, որ մեր արտասահմանեան կուռ կազմակերպութիւնների միջոցով կարող ենք օգնել Խորհրդային Հայաստանին», «գաղթականական խնդիրը Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը միայն կարող է արմատապէս վճռել. Նա կարող է ցրիւ դրսի հայութիւնը Մայր Հայրենիք կենտրոնացնել»⁶⁹: Գրքույկում Ա.  Ղազարյանը նաև կոչ էր ուղղում գաղութահայությանը ճանաչել Սովետական Հայաաստանը՝ համարելով լավագույն իրավակարգը, որի մեջ միան հայ ժողովուրդը կարող է գտնել ֆիզիկական գոյության պահպանումը, նմանապես և իր ինքնուրույն կյանքի լայնորեն զարգացումը»⁷⁰:

Ա.Ղազարյանը հույսեր չէր փայփայում, թե խորհրդային երկիրը դարձ կկատարի դեպի հին կարգեր: Սակայն նա խորհրդային պետության ապագան տեսնում էր հետագա կատրելագործման, ներքին օրենքների հղկման, իրավական և տնտեսական բարեփոխումների մեջ: Նա ընդունում էր խորհրդային համակարգը հետագա բարեփոխման հեռանկարով. «այն ժամանակ նոր խօսք կարող է լինել Անկախ Սովետական Հայատանի մասին»⁷¹: Գրություն-գրքույկի վերջում հեղինակը կատարում էր եզրահանգումներ՝ Ընդհ.Ժողովին ուղղված մի քանի առաարկուններով: առաջարկություններով: Նա կարծում էր, որ Դաշնակցությունն ունի անցյալի խոշոր փորձ՝ գաղաթականության, հայահավաքման և մի շարք այլ խնդիրներին «ընթացք տալու, ինչպէս և բաւականաչափ հմայք իրեն լսելի անելու համար: Այս իսկ տեսակէտից Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը, որպէս կուսակցութիւն, պիտի մնա»⁷²:

Ա.Ղազարյանը 10-րդ Ընդհ.Ժողովից պահանջում էր . ա) ճանաչել անվերարապահորեն Խորհրդային Հայաստանը, բ) հայ ժողովրդի բախտը կապել ռուս ժողովրդի բախտին և գ) թուրքահայ գաղթականների համար Հայաստանի Սովետական կառավարության հետ անմիջապես համաձայնության գալ⁷³: Ի տարբերություն Քաջազնունու՝ Ա.Ղազարյանը գտնում էր, որ Դաշնակցության կարելիությունները (ուժերը) պետք է օգտագործել խորհրդային երկրի զորեղացման նպատակով:

Իր գրվածքների ու հայացքների համար ՀՅԴ 10-րդ Ընդ.Ժողովը Ա.Ղազարյանին վտարում է կուսակցության շարքերից:  Վերջինս կուսակցությունից իրեն վտարելու հիմնական դրդապատճառը համարում էր այն, որ ինքը համարձակություն է ունեցել գրելու, որ «Վերջնականապէս պիտի ընդունենք այն ճշմարտութիւնը, որ առանց Ռուսաստանի հայ ժողովուրդը փրկութիւն չունի»⁷⁴: Սակայն մեր կարծիքով, կուսակցությունից նրա հեռացման գլխավոր պատճառը ինչպես արդեն ասվել է, եղել է կուսակցության ծրագրային կարևոր պահանջից հրաժարվելը: Բացի այդ՝ տվյալներ կան, Ա.Ղազարյանը գործակցել է Իրանում ԽՍՀՄ դեսպանատան հետ: Վերջինիս աշխատակիցները  փորձել են օգտագործել  Ա.Ղազարյանի ազդեցությունը Դաշնակցությունը կազմալուծելու նպատակով:

Իսկապես, Իրանում ԽՍՀՄ լիազոր-ներկայացուցիչ Կ.Յուրևենևի և Հայակական գործերի գծով քարտուղար Ս.Առաքելյանի ստորագրությամբ Մոսկվա՝ Ս. Պաստուխովին և Երևան՝ Ս.Համբարձումյանին ու Ա.Հովհաննիսյանին 1925թ. օգոստոսի 18-ին Թեհրանից ուղարկված թիվ 113 գաղտնի գրությամբ տեղեկացվում էր, որ Ա.Ղազարյանի նախագահությամբ ստեղծվել է «եռյակ», որը տանելու է հակադաշնակցական աշխատանք, դեսպանատան ֆինանսավորմամբ հարատարակվել է «Գաղափար. թերթը, բժիշկը ձեռնարկել է «երիտասարդական միության» ստեղծումը և այլն⁷⁵: Եթե համեմատում ենք Հ.Քաջազնունու և Ա.Ղազարյանի հեռացումը Դաշնակցություն կուսակցությունից, ապա առաջինի հեռանալը տեղի է ունեցել խաղաղ և կամավոր, իսկ երկրորդինը՝ վճռական ու աղմկալի: Ինքնին հասկանալի է, որ Հ.Քաջազնունին չէր կարող լինել մի կուսակցության մեջ, որը ըստ նրա, պետք է վերանար:

Պետք է ասել, որ ՀՅԴ արտասահմանի կառույցներում, անշուշտ, եղել են Ա.Ղազարյանի մտայնությամբ փոքրաթիվ հետևորդներ: Նրա ազդեցությամբ՝ սմենովեխական-հաշտվողական մտայնությանը տուրք տվեց Զանգեզուրի երբեմնի վարչապետ Գեդեոն Տեր-Մինասյանը: Թեհրանում լույս տեսնող խոհրդամետ «Գաղափար» թերթում տպագրվեց նրա նամակը, որում պաշտպանվում էր Ա.Ղազարյանի տեսակետը. «Այսօրվա Հայաստանի իրավակարգը անհրաժեշտ է հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյութեան, ինչպես և նրա տնտեսական-կուլտուրական զարգացման համար»⁷⁶: Իրենց ձախ հայացքների համար Դաշնակցությունից հեռացվում են նաև հայկական «Մինարեթ» թերթի խմբագիր, «ձախ» դաշնակցական Առաքել Հարությունյանը և Ավետիս Օհանջանյանը⁷⁷:

Ինչպես ասվեց, տվյալներ կան, որ ՀՅ Դաշնակցության առանձին ներկայացուցիչներ ճնշումներով, հարկադրանքով, կաշառքով և այլ միջոցներով հավաքագրվել են խորհրդային գաղտնի ծառայություների կողմից: Այսպես՝ ՀՅԴ 10-րդ Ընդհ.ժողովի պատգամավոր Աշոտ Արծրունու (Աշոտ Տուլյան)⁷⁸ տվյալներով Հ.Բուդաղյանը (Բուդաշկո) եղել է Չեկայի գործակալ: Իր իսկ ասելով ՀՅԴ 10-րդ Ընդհ.Ժողովից հետո՝ 1925թ., նա հեռացել է կուսակցության շարքերից: Հայտնվում էր նաև, որ Մ.Խուշոյանի⁷⁹ հայտնի սպանության գործով 1926թ. հոկտեմբերին Երևանում անցկացված դատավարության ժամանակ ցուցմունքներ է տվել Դաշնակցության դեմ⁸⁰: Վտարանդիության շրջանում Հ.Բուդաղյանը հանդիսացել է Թավրիզում գործող ՀՅԴ «Նաիրի» կոմիտեի լիազոր ներկայացուցիչը: Այդ երկու ԿԿ-ները՝ հինը և վտարանդիներից կազմված  «Նաիրին», գտնվել են մշտական հակամարտության մեջ⁸¹:

Խորհրդյին վարչակարգին համակերպվող, սմենովեխական դիրքորոշմանը հետևող հիշելի դեմքերից կարելի է նշել նաև Թեհրանում հրատարակվող «Նոր գաղափար» հանդեսի աշխատակիցներ Ս.Բաղդասարյանին, Ա.Պետրոսյանին, Ռ.Աբրահամյանին և ուրիշների: Սրանք ևս սկզբունքորեն ընդունում էին խորհրդային քաղաքական համակարգը և ակնկալում էին, որ այդ պետությունը լուծում կտա հայոց ազգային դատին: Օրինակ՝ Ս.Բաղդասարյանն իր հոդվածներից մեկում դրվատում էր կոմունիստներին, որ նրանք կառուցում են նոր ու կանոնավոր երկիր:  Բայց և միաժամանակ հիշեցնում էր «հին դատի» և «վեց վիլայեթների» հարցի լուծման անհրաժեշտության մասին⁸²:

«Յուսաբեր»-ի խմբագիր Վ.Նավասարդյանը թերթի խմբագրականում վերագնահատելով Հայաստանի խորհրդայնացման, ինչպես նաև խորհդային երկրում և աշխարհում տեղի ունեցող արտաքին ու ներքին իրադարձությունների ազդեցությամբ ՀՅ Դաշնկացություն կուսացության շարքերում դրսևորվող նման երևույթները, թվարկում էր Դաշնակցությունից դավանափոխված մի քանի անձանց անուններ՝ Հովհ.Քաջազնունի, Սիմ.Հակոբյան, Սնար Նարինյան, Ս.Չթչյան, Ա.Ղազարյան և այլք: «Ասոնք,-գրոմ էր նա,-պարզապես մի կաթիլ մըն են այն ծովի մէջ, որ Դաշնակցութիւն կը կոչուի»: Ուստի «Կեանքը կուգայ վկայելու, որ Դաշնակցութեան գերեզմանը կը փորէ այն ուժը միայն, որ յարութիւն կուտայ անոր հալածական գաղափարներուն: Ու քանի դեռ այս չէ եղած, ուրեմն պիտի ապրի ու պիտի մնայ ինքը Դաշնակցութիւնը՝ իր իսկ ձեռքերով իրագործելու համար հայութեան դարաւոր Երազը»⁸³:

Եզրակացություններ

Հ. Քաջազնունու ապրած մեծ ողբերոգության մասին ժամանակակիցների վկայություններն ու նրա հարցաքնության, գնդակահարության դատապարտվելու, տանջալից մահվան և ապա քաղաքական արդարացման վերաբերյալ փաստաթղթերը նոր-նոր են միայն բացվել ուսումնասիրողների համար:

Դրանց բովանդակության ուսումնասիրությունը մեզ բերում է այն եզրակացությանը, որ 1922թվականին Կ.Պոլսի «Ճակատամարտ» թերթում Հ.Քաջազնունու տպագրած «Ի՞նչ պետք է ըլլա մեր ուղին» հովածաշարի և 1923-ին Բուխարեստում հրատարակած «Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը անելիք չունի» գրքույկի միջև գոյություն ունի գաղափարաքաղաքական անհաշտ հակասություն: ՀՀ նախկին վարչապետը «Ճակատամարտ»-ի հոդվածաշարում փորձել էր ներկայացնել Խորհրդային Հայաստանի և ՀՅ Դաշնակցության հետագա հարաբաերությունների, այդ թվում՝ համագործակցության հետագա հարաբերությունների, այդ թվում՝ համագործակցության հնարավոր տարբերակները:  Բայց, ամիսներ անց նա արձանագրում է քաղաքական կտրուկ կերպարանափոխություն և պնդում, որ Դաշնակցությունը սպառել է իրեն ու պետք է հեռանա ասպարեզից՝ ղեկը հանձնելով բոլշևիկներին: Նման կտրուկ շրադարձը որևէ քաղաքական կամ՝ գաղափարական պատճառաբանություն չուներ, ինչը գալիս է հաստատելու հետագայում Հ.Քաջազնունու դստեր կատարած խոստովանության իսկությունը՝ հայրենիք վերդառնալու և ընտանիքին մանալու համար նրան անհրաժեշտ էր «քաղաքական անցաթուղթ», ինչը ՀՅԴ «ինքնալիկվիդացման» 1923թ.բեմականացումը նախապատրաստող հայ բոլշևիկների համար կարող էր լինել միայն «Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը անելիք չունի» տեսադրույթը:

Հայաստան ներգաղթելուց հետո Հ.Քաջազնունու հետագա կյանքի ու գործունեության վերաբերյալ առկա սուղ տվյալներին գումարելով նոր միայն գաղտնազերծված նրա անձնական գործի վավերագրերը, կարել է եզրակացնել որ Հայաստան գալուց ի վեր պետանվտանգության մարմինները ուշի-ուշիով հետևել են Հ.Քաջազնունու քայլերին, նրա անձնական կյանքի առօրյային, այդ նպատակով:

Երբ 1936 թվականին՝ Աղասի Խանջյանի սպասնությունից հտո, սկսվում են զանգվածային բանտարկություները, շփոթված ու հուսալքված Հ.Քաջազնունին իրեն հավատարիմ մնացած դստերը խոստովանոմ է, որ չաչաչար սխավել է՝ գրելով իր հայտնի գրքույկը: Նա հավատացած էր, որ իրեն ևս կբանտարկեն, բայց զղջում էր ոչ թե Հայաստան գալու, այլ «Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը անելիք չունի» գրքույկը գրելու համար: Հ.Քաջազնունին հասկացել էր, որ իբրև մարդ կատարելով իր պարտականությունը սեփական ընտանքի հանդեպ, ինքնին այժմ դատապարտված է, ուստի զուտ մարդկային առումով չէր զղջում իր արածի համար:  Սակայն որպես դաշնակցական և Հայաստանի առաջին հանրապետության անդրանիկ վարչապետ, նա պատկանում է պատմությանը և ճշմարտության համար հավերժ պայքարին: Ուստի նրա սրտում անբուժելի մորմոք էր դարձել այն իրողությունը, որ ինքը մեղանչել է այն գործի հանդեպ, որի վրա հավերժ գրված է լինելու նաև՝ «Հովհաննես Քաջազնունի» անուն-ազգանունը: Բայց արձանագրելով նման հակասությունը, իրեն բնորոշ միամտությամբ նա այդպես էլ չէր հասկացել, որ բոլշևիկներն իրեն ներս են թողել հենց այդ, իր խոսքերով՝ «անիծյալ գիրքը»⁸⁴  տպագրելու համար:

1937 թ. հուլիսի 28-ին ՆԳ ժողկոմիսար Խ.Մուղդուսու ստորագրությամբ տրվում է օրդեր (թիւ 6/41) Հ.Քաջազնունու բնակարանը խուզարկելու և ձերբակալելու վերաբերյալ: Հայկ. ՍՍռ ՆԳԺԿ եռյակը 1937թ. դեկտեմբերի 5-ին Հ.Քաջազնունու՝ որպես ակտիվ դաշնակցականի նախկին վարչապետի հանդեպ կայացրեց մահապատժի դատավճիռ՝ անձնական գույքի բռնագրավումով: Սակայն, նրա մոտ տուբերկուլյոզ ախտորոշած բանտային բժիշկի եզրակացության հիման վրա գնդակահարությունը հետաձգվեց: Եվ կարճ ժամանակ անց՝ 1938թ. հունվարի 15-ին Երևանի բանտային հիվանդանոցում 70 տարեկան հասակում իր մահկանացուն կնքեց Հայաստանի առաջին հանրապետության վարչապետ Հ.Քաջազնունին:

Քաղաքական հակառակորդներին իրենց կողմը գրավելու և կաշառելու հայտնի մեթոդների կիրառման արդյունքում՝ խորհրդային հատուկ ծառայության ազդեցության տակ ընկան ու բոլշևիկների հետ հաշտվելու սմենովեխական մտայնությունն արտացոլող ելույթներով, գրքույկներով և մեղակայականներով հանդես եկան նաև Սնար Սնարյանը (Նարինյան), Սահակ իթչյանը, Արշակ Ղազարյանը, Գերասիմ Աթաջանյանը, Հարություն Բուդաղյանը, Սահակ Թորոսյանը և ուրիշներ, որոնց մեծ մասը հետագայում արժանացավ Հ. Քաջազնունու ողբերգական ճակատագրին:

1.Տե՛ս Քաջազնունի Յ. Հ.Յ.Դաշնակցութիւն
2.Քաջազնունի Հովհ., Դաշնակցությունը անելիք չունի այլևս, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան 1923:

3.Խոսքը ռուս գեներալ վտարանդի գեներալ, բարոն Պ.Վրանգելի մասին է, որը համոզմունքքով լինելով միապետական, կարծում էր, որ պեետք է շարունակել զինված պայքարը՝ Ռուսաստանը բոլշևիկներից ազատագրելու համար:

4.Տե՛ս Советская историческая энциклопедия, т.13М.,1971,с.75
5.Տե՛ս Հ.Յ.Դաշնակցությունը և Խորհրդային իշխանությունը, (փաստաղթերի և նյութերի ժողովածու), խմբագիր և կազմող Վլ.Ղազախեցյան, Եր.,1999, էջ 236
6.Տե՛ս Սիմոնյան Հր., Անդրանիկի ժամանակը, գիրք Բ, Եր.,1996, էջ 748-749
7.Տե՛ս Պատմութիւն Ս.Դ.Հնչակյան կուսակցութեան 1887-1962, խմբագիր՝ Կիտուր Ա.,հատ.Ա, էջ 521-522, հատ.Բ, էջ 182-187
8.Տասնապետեան Հ., Դաշնակցութիւնը իր կազմութենէն, մինչև Ժ Ընդ.Ժողով (1890-1924), Աթէնք, 1988, էջ165-166:
9.«Հայրենիք», Պոսթըն, 2 մարտի 1923թ.
10. «Հայրենիք», Պոսթըն, 8 հուլիսի 1924թ:
11.Տե՛ս Քաջազնունի Յ., Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը անելիք չունի, Պուքրէշ, 1923: