Լքյալ մանուկների ողջ-ողջ թաղումը. տեղահանություն և ջարդ

Րամազանի վերջի օրերն էր,  յանկարծ իջեւանին մէջ տարաձայնութիւն ելաւ, Միւֆէթթիշ կէլիօր — քննիչ կուգայ…: Տեսակ մը իրարանցում, ժանտարմաները տենդոտ գործնէութեան մէջ են։ Կարաւանին մէջ աչքի ինկող էրիկմարդ, երիտասարդ ժողվեցին, ծառերէն ճիւղեր կտրել տուին. աւել շինեցին, իջեւանին ճամբաները, անցքերը աւլել կուտան, աղբերը մէկ կողմ կը ժողվեն, կը մաքրեն։ Ուրիշ թումբի մը թի-փետատ տալով՝ փորել կուտան ընդարձակ փոս մը, մինչ ուրիշ խումբի մը մարդիկներն ալ դիակները կը ժողվեն, ոտքերէն չուվան ձգած, քեշնելով բացուած փոսը կը տանին կը ձգեն:

Ի վերջոյ ժանտարմները՝ բերել նոյն այդ փոսը լեցնել տուին քիչ առաջ մեր այցելած Չօճուգլար-Պաղչէսիի լքեալ մանուկները։ Սի՞րտ կը դիմանար որ հանդիսատես ըլլայի այլեւս. ներկայ գտնուողներէն քեռուս տղան Պօղոս եւ ուրիշներ եկան պատմեցին. խեղճ տղաքները, իրենք ալ զգալով որ զիրենք ողջ-ողջ պիտի թաղեն, ահ ու սարսափով այնպիսի ճիչ-ճըղուըռտոց մը, լաց ու վայնասուն մը բրցունեն որ, երկինք-գետինք կարծես կը դողար: Երկու վայրկեանի մէջ ամեն կողմէ թիերով հողը վրայ կուտան,  կը ծածկեն փոսը կենդանւոյն կը թաղեն մանուկները…

Ատըեամանի ալ ականաւոր հայերը եւ երիտասարդները կը բանտարկեն, Մալաթիա տանելու պատրուակով խումբ-խումբ կը տանին Ատըեամանի արեւելեան կողմը Տէյիրմէն-Տէրէսի ըսուած ձորը, հոն կը ջարդեն: Երկաթ ձեռնակապերով երկու-երկու մարդ թեւ թեւի կապուած են. սպաննելէ առաջ ձեռնակապերը հանելու համար գամը չեն հաներ. այլ թեւերը կը կտրեն կը հանեն եւ անկէ վերջ  կ՚սպաննեն: Վերջէն 18-20 տարեկան երիտասարդները կը հաւաքեն,  կը բանտարկեն: Քէօր-Սըտտըգ կառավարութենէն կ՚ուզէ այդ երիտասարդները. եւ օրական 10-20-ական կ՚առնէ կը տանի քաղաքին եզերքը Հայ-Զաւղենց պարտէզը ու հոն իր դահիճ-ղօլամներուն հետ կը ջարդէ զանոնք:

Ցից մը կը գամեն գետին, ցիցին գըլուխը տաշեն կը սլուլցնեն. երիտասարդը կը նստեցնեն վրան, երկու ուսերէն կը չոքին, չարչարանքով կը մեռցնեն. այդպէս ցցուած կը թողուն գետին: Շատերն ալ կը մեռցնեն կացինով, սակրով…

Օր մը այսպէս հանգիստ կը վայելենք. միւս առտուն կանուխ ճամբայ կ՚ելլենք: Կամուրջին վրայէ կ՚անցնինք. գետին աջ կողմը սարին երեսը նեղ ճամբայէն կ՚ուղղուինք յառաջ: 

Իջեւանը 30-է աւելի հիւանդներ մնացած էին. հոն գտնուող քիւրդերը կը հասնին անոնց թեւերէն վեր առած կը նետեն ջուրը. միւսները տեսնելով աս բանը ճար կ՚ընեն, ոտքի կ՚ելլեն, սարսափահար կը փախչըտին. քիւրդերը կը հալածեն զիրենք. կը ճչեն խեղճերը. կուլան, օգնութիւն,  գթութիւն կ՚աղաղակեն. մենք ասդիու կողմը սոսկումով, սրտի մորմոքումով կը դիտենք այս ահռելի տեսարանը. վերջապէս ամէնը լեցուցին ջուրը. խեղճերը մի  քանի վայրկեան կը տապլտկին ջուրին մէջ, կը շրջշրջին, կ՚ընկղմին, կը խորասուզուին, կրկին ջուրին երեսը կ՚ելլեն, ու ալ հոսանքը կ՚առնէ կը տանի.  թեւերնին տարածուած, մազերնին ծփուն…

Սատկած ձի, էշ, ջորի գետինը չէին մնար, կնիկներ կը լեցուէին վրան, խեղճերը դանակ ալ չունէին, թիթեղի շերտով մը քերթէին, կտրէին կը տանէին, եփելու աման ալ չունէին, կրակին վրայ կիսախորով՝ կը լափէին. կենդանիին դիակը կտրատել բաժնելու ատեն հապա ինչ կռիւներ, ծեծ-փետ չէր պատահեր:

Օր մը ժանտարմայի մը ձին կատաղեր էր. Րագգայի եզերքը տարին, գնդակահար ըրին. փոսին մէջ պիտի թաղեն, կնիկներ անդին կ՚սպասեն, վազեցին եկան. ժանտարմաներ արգիլեցին, ձիուն դիակը ընգհողեցին. մարդիկ հեռանալէ վերջ, կնիկներ եկեր, հողը մէկ կողմ տուեր, դիակը կը բզքտեն. Գայմագամը լսեր էր, մարդ ղրկեց արգիլեց. երեր-չորս օր պահնորդ մը հոն սպասեց:

Դաշտերէն սատկած կենդանիներու ոսկորները կը ժողվէին խաշէին, խաշէին ջուրը  կը խմէին: Ձմերուկի, սեխի, վարունգի կեղեւ, սոխի, շողգամի,  բողկի փուր, գետինը չէր մնա: Մորթուած կենդանիներու արիւնը գետին չէր թափուեր. ամանով  կ՚առնէին, արիւնը պաղեր լերդ կը կապէր, տաք ջուրի մէջ մէկ-երկու եփ կ՚եփէին. Եփած թոքի պէս կ՚ըլլար, աղով կ՚ուտէին: Մորթուած կենդանիներու աղիք-լղիք, փորոտիք իրարու ձեռքէ կը խլըշտէին: Շուն, կատու, գրեթէ չմնաց, գաղտագողի մորթէին կ՚ուտէին:  Դիմացը Եփրատի միւս կողմը ա՛լ աւելի սարսափելի կըպատմէին: Մեռելի միս ուտելը սովորական եղած էր հոն…

Կ. Գաբիկեան, Եղեռնապատում, փոքուն հայոց և նորին մեծի մայրաքաղաքի Սեբաստիոյ, 1924, Պոսթըն, 604 էջ, էջ 253-477: