Փրկության վերջին հույսը կրոնափոխ լինելն էր, բայց դա էլ չփրկեց

Աղբյուրը՝ armeniangenocide100

Արշակ Տերտերյանի վկայությունը

1916 թ.,Կարին

Արշակ Տերտերյանն իր պատմությունը սկսում է նրանից, որ շատ քչերն են կարողացել փախչել և դրանց թվում եղել է նաև իրենց ընտանիքը: Շատերին թալանել են, սպանել, առևանգել գեղեցիկ կանանց ու աղջիկներին: Նա կնոջ ու երեխաների հետ բազմաթիվ թուրքական գյուղերով թափառելուց  հետո ապաստանել է մի թուրքական գյուղում ու կրոնափոխ եղել` համարելով փրկության վերջին հույս: Բայց  հրաման են տվել սպանել նաև իսլամացած հայերին, որովհետև հայերը, միևնույն է, կարող են ժառանգել երկիրը:

Երբ ռուսերը գրաւեցին Հասան-Ղալան, այն ժամանակուանից ժանտարմները տեղական թուրքերի հետ միացան, սկսեցին նեղել, թալանել և սպաննել, առևանգելով գեղեցիկ կանանց ու աղջիկներին: Սրանից յետոյ մնացածներին գետի մէջ խեղդեցին, փախչողներ, որոնց թւում էի ես` իմ ընտանիքով, շատ քիչ եղան: Նրանք էլ զանազան վայրերում գնդակահարուեցին ու այսպիսով այս ժողովուրդից համարեա թէ ո՛չ մի հատ գոյութիւն չունի որպէս հայ: Ես, կինս և երկու երեխաներս ապաստանեցինք Ենիքէոյ թրքական գիւղում: Մնացինք այնտեղ մէկ ամիս: Այս գիւղից տեղափոխուեցի Ատնջըղ դարձեալ թուրքի գիւղը`  ինձ ծանօթ Մոլլա անունով մի թուրքի պաշտպանութեանը ապաւինած: Մնացի չորս ամիս ու պարապում էի իմ արհեստով: Մոլլան ինձ խորհուրդ տուեց տաճկութիւնը ընդունիլ և անունս դրեց Աշրաֆ: Կրօնափոխութիւնը վերջին ծայր [այեղ] միջոցն էր ազատուելու համար նրանց գազանութիւնից: Ընտանիքով ընդունեցի նոր կրօնը: Մտերմանալով նոր դաւանակիցներիս, նրանցից տեղեկութիւններ էի հաւաքում հայերի մասին, նրանք ծրագրել էին, որ սրանից յետոյ հայ անունը այլևս աշխարհում, գոնէ Տաճկաստանում, չպիտի գոյութիւն ունենայ:

Շուտով դժբաղդաբար հրաման դուրս եկաւ, չխնայել և իսլամացած հայերին, որովհետև նրանք դարձեալ հայ կը մնան ու կը ժառանգեն այս երկիրը, երբ ռուսերը խլեն մեզանից նրանց ցեղակիցների օգնութեամբ: Իմ խնամակալ Մոլլան ինձ տեղափոխեց իրենց եայլան ու այնտեղ մնացի մէկ ամիս: Քիւրտ կամաւորները մի գիշեր շրջապատեցին իմ բնակարանը և կամենում էին կոտորել մեզ, բարեբաղդաբար վրայ հասաւ դարձեալ մի բարերար թուրք, ազատելով մեզ ուղարկեց դարձեալ Ատնջըղ գիւղը: Ատնջըղում դարձեալ հետևում էին կոտորելու մեզ ու մեր նախկին բարեկամ Մոլլան այս անգամ էլ օգնութեան հասաւ ու պահեց բարդոցների մէջ, բայց շուտով Աշխալայի ոստիկանները եկան և ձերբակալեցին մեզ ու տարին Աշխալա` մեր նախկին գիւղը: Ազատարար Մոլլան առաջուց գնաց ոստիկանատուն և հաստատեց, որ ես դեռ պատերազմից էլ առաջ իսլամացած եմ եղել և այդ կրօնը ընդունել եմ կամովին, ոչ թէ բռնութեամբ կամ երկիւղից: Նա վկայագրեր էր դուրս բերել-հաւաքել շրջակայ տաճկական գիւղերից և գիւղական դատարաններից այդ առթիւ:

Ես այս անգամ էլ ազատուած, մնացի Աշխալայում, որտեղ ո՛չ մի հայ չէր մնացել: Մոլլան ինձ համար արհեստանոց-խանութ բաց արեց: Թուրքերը ինձ ցոյց տուին ջարդի տեղերը: Ես տեսայ սպանուած, անթաղ մարտիրոսների ոսկորները ու սգացի… Տեղական զինուորական գլխաւորը ինձ վկայագիր տուեց և ուղարկեց էրզրում, որ արհեստիս համար ապրանք գնեմ: Հասնելով Իլիջա հայ գիւղը որպէս թուրք, ականատես եղայ 200 մահմետականութիւնը ընդունող հայերի թլպատութեան ծիսակատարութեանը, բայց վերջը լսեցի, որ նրանց կոտորել են վերջին հրամանի հիման վրայ: Ես մտայ էրզրում այն ժամանակ, երբ ռուսական զօրքերը գրաւել էին Դաւա-Բոյնը: Կարգադրուեց քաղաքի դռները և  բոլոր անցքերը փակել: Եօթը ոսկիով կաշառեցի ժանտարմին ու գիշերով ելայ քաղաքից: Հասայ տուն, բայց լսեցի, թէ հայերին պիտի քշեն Տաճկաստանի խորքերը, որպէս գերի, ու վստահութիւն չունենալով նոր կրօնիս վրայ, փախայ Սարիբաբա Ահմատ աղայի մօտ: Նա մարդ ուղարկեց և իմ գերդաստանը խլելով գերեվարողների ձեռքից, բերել տուաւ ինձ մօտ: Ռուսները գրաւեցին Աշխալան և [երբ] 4 վերստ էր մնացել, որ հասնէին մեզ, նրանք կանգ առան: Մի թուրքի միջոցաւ ես ու Խոսրով անունով մի տղայ անցանք և յանձնուեցինք ռուսներին: Նրանց գլխաւորից թուղթ ստացանք ու գնացինք ազատեցինք իմ գերդաստանին ու թրքացած միւս հայերին, որոնց ազատ էր պահել Ահմատ աղէն:

ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 482, թթ. 5 և շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 85 – 86: