Օմբուդսմենի զեկույցը կուտակային կենսաթոշակային համակարգի մասին

Ստորեւ ներկայացնում ենք ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի զեկույցը` ամբողջությամբ:

Նախարարությունը 2013 թվականին նախաձեռնեց պարտադիր «Կուտակային կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենքի ներդնման գործընթացը, որը իր հերթին առաջացրեց քաղաքական և իրավական խնդիրներ:

Քաղաքական խնդիրների վերաբերյալ ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի միջամտությունը սահմանափակվում է քաղաքականության մշակման պատշաճ ընթացակարգերի պահպանմանը հետևելով, քանի որ բնակչության սոցիալական ապահովության, այդ թվում կենսաթոշակային, ոլորտի քաղաքականության մշակումը ՀՀ կառավարության, իսկ դրա ընդունումը Ազգային ժողովի լիազորություներն են: Այս առումով պետք է նշել, որ «Կուտակային կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենքն (այսուհետ՝ Օրենք) ընդունվել և ուժի մեջ է մտել օրենքով սահմանված կարգով` անցնելով բոլոր անհրաժեշտ փուլերը:

Միաժամանակ Պաշտպանի կողմից առանձնացվել էին կուտակային կենսաթոշակային համակարգի մի շարք իրավական խնդիրներ: Այսպես՝

1.Օրենքով նախատեսված պարտադիր կուտակային բաղադրիչում կենսաթոշակների բաշխողական կամ սերունդների համերաշխության համակարգից պարտադիր անցում է կատարվում անհատական կամ «ինքնաֆինանսավորվող» կուտակային համակարգին, որն իր հերթին առերևույթ խնդրահարույց է ՀՀ Սահմանադրության 36-րդ հոդվածի կարգավորումներին համապատասխանության համատեքստում:Այս հոդվածի համաձայն, չափահաս աշխատունակ անձինք պարտավոր են հոգ տանել իրենց անաշխատունակ և կարիքավոր ծնողների համար: Ըստ էության Սահմանադրության 36-րդ հոդվածը, հիմք ընդունելով Սահմանադրության նախաբանը, պաշտպանում է յուրաքանչյուր ընտանիքում և քաղաքացիական հասարակությունում սերունդների համերաշխության գաղափարը, որը կենսաթոշակային ապահովության ոլորտում, որպես անաշխատունակ անձանց սոցիալական պաշտպանության համակարգ կիրառվում է որպես սերունդների համերաշխության սկզբունքի հիման վրա ձևավորված բաշխողական համակարգ:

2.Օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մասը նախատեսում է, որ մասնակցի կենսաթոշակային հաշվում հաշվառված կենսաթոշակային ֆոնդերի փայերը համարվում են մասնակցի անձնական սեփականությունը: Պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդի փայերի նկատմամբ մասնակցի տնօրինման իրավունքը սահմանափակվում է մինչև մասնակցի կենսաթոշակային տարիքը լրանալը (13-րդ հոդված, 2-րդ մաս): Օրենքի 54-րդ հոդվածի համաձայն` մասնակիցը կուտակային կենսաթոշակ ստանալու իրավունք է ձեռք բերում, եթե լրացել է մասնակցի կենսաթոշակային տարիքը: Ստացվում է, որ անձը զրկվում է իր սեփականությունը հանդիսացող գույքը տնօրինելու և օգտագործելու իրավունքներից: Այնինչ, ՀՀ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածն ամրագրում է, որ. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու և կտակելու իր սեփականությունը: …Ոչ ոքի չի կարելի զրկել սեփականությունից, բացառությամբ դատական կարգով՝ օրենքով նախատեսված դեպքերի»։ Համաձայն «ՀՀ Սահմանադրության մեկնաբանություններ» գիտագործնական ժողովածուի («Իրավունք», 2010թ.)` «զրկել սեփականությունից» հասկացությունը սահմանադրական իրավունքում ունի փոքր-ինչ այլ իմաստ, քան քաղաքացիական իրավունքում, որում այն ավանդաբար հավասարեցվում է սեփականության իրավունքը հարկադրաբար դադարեցնելու հետ:Սահմանադրական իրավունքում սեփականությունից զրկելուն շատ ավելի լայն մեկնաբանություն է տրվում: Այստեղ այն ենթադրում է կոնկրետ օբյեկտի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ոչ միայն դադարում, այլև այնպիսի սահմանափակում, որի արդյունքում սեփականատերը զրկվում է իրեն պատկանող օբյեկտն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, ըստ նշանակության օգտագործելու և այն տնօրինելու հնարավորությունից: Եվ եթե նույնիսկ այդպիսի սահմանափակումը կատարվում է որևէ ընդհանուր, հանրային նպատակներից ելնելով, դա ևս դիտարկվում է որպես սեփականությունից զրկում սահմանադրաիրավական առումով: Բացի այդ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 132 հոդվածի համաձայն` գույք են համարվում նաև անձի դրամական միջոցները: Իրավունքի տեսության մեջ ընդունված է, որ անձի աշխատավարձը նույնպես հանդիսանում է անձի սեփականությունը: Նման դիրքորոշում է հայտնել նաև Սահմանադրական դատարանը իր 2006 թվականի թիվ ՍԴՈ 649 որոշմամբ, ընդգծելով, որ աշխատավարձը քաղաքացու վաստակած միջոցներ են և նրա սեփականությունը: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի իրավական դիրքորոշման համաձայն` սեփականության իրավունքի սահմանափակումը պետության կողմից ընդունելի է միայն այն դեպքերում, երբ նման սահմանափակումը հետապնդում է իրավաչափ նպատակ, կիրառվում է ելնելով ընդհանուր հանրային շահից և անհրաժեշտ է ժողովրդավարական հասարակությունում, այսինքն` սեփականության իրավունքի սահմանափակումը համաչափ է հետապնդվող նպատակի հետ (տես՝ Ջեյմսն և այլոք ընդ. Մեծ Բրիտանիայի, Հենտրիխն ընդ. Ֆրանսիայի):Ելնելով վերոգրյալից հարց է ծագում, թե որքանով է Օրենքի 13-րդ հոդվածով նախատեսված, անձի սեփականություն հանդիսացող դրամական միջոցների սահմանափակումը անհրաժեշտ ժողովրդավարական հասարակությունում, համաչափ անձի արժանավայել ծերությունն ապահովելու Օրենքի նպատակի հետ և համահունչ Սահմանադրության սեփականության իրավունքը երաշխավորող 8-րդ և 31-րդ հոդվածներին այն պարագայում, երբ անձը, Օրենքով չենթարկվելով իր դրամական միջոցների տնօրինման նման սահմանափակման, կարող էր իր հայեցողությամբ որպես ավանդ ներդնել Օրենքով սահմանափակման ենթակա դրամական միջոցները բանկում և ստանալ տարեկան առավել բարձր տոկոս կազմող եկամուտ:

3.Պարզ չէ նաև Օրենքի այն պահանջի իրավաչափությունը համաձայն որի՝ կուտակային վճարների արդյունքում ձևավորված գումարը անձին վերադարձվում է միայն կենսաթոշակային տարիքը լրանալուց հետո` հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նման կարգավորում նախատեսված է պետության կողմից անձին տրամադրվող տարիքային կենսաթոշակի համար: Ավելին, Օրենքի 54-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` մասնակիցը կարող է սույն օրենքով սահմանված կարգով տնօրինել իր պարտադիր կուտակային կենսաթոշակը` անկախ պետական կենսաթոշակը ստանալու փաստից (օրինակ` աշխատանքային (տարիքային), սոցիալական (ծերության), և այլն («Պետական կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 8)): Այսինքն, ստացվում է, որ կուտակային կենսաթոշակը տնօրինելու և օգտագործելու հնարավորությունը միայն կենսաթոշակային տարիքից հետո տրամադրելը, ըստ էության, կուտակային կենսաթոշակը նույնացնում է ՀՀ օրենսդրությամբ արդեն առկա մեկ այլ` տարիքային աշխատանքային կենսաթոշակին: Օրենքը նշված ընդհանուր կանոնից սահմանում է որոշ բացառություններ, որոնք են. «Պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդի փայերի նկատմամբ մասնակցի տնօրինման իրավունքը սահմանափակվում է մինչև մասնակցի` օրենսդրությամբ սահմանված կարգով աշխատանքային գործունեությամբ զբաղվելու կարողության երրորդ աստիճանի սահմանափակում ունեցող հաշմանդամ ճանաչելը, առողջապահության բնագավառում ՀՀ կառավարության լիազոր մարմնի տված եզրակացության հիման վրա մասնակցի ծայրահեղ ծանր վիճակում գտնվելու և կենսական կարևոր օրգանների անբուժելի ախտահարումներով հիվանդ լինելը, մշտական բնակության նպատակով արտասահման մեկնելը և ՀՀ քաղաքացիությունից հրաժարվելը»: Սակայն պարզ չէ, թե արդյոք իրավաչափ է դեպքերի սպառիչ ցանկ նախատեսելը, քանի որ տարբեր հանգամանքներում հնարավոր են դեպքեր, երբ անձը գտնվում է օրենքով չնախատեսված, բայց ծայրահեղ անհրաժեշտության իրավիճակում, սակայն Օրենքի նշյալ դրույթների պատճառով չի կարող օգտվել իր կատարած պարտադիր վճարումներից գոյացած միջոցներից:

4.Մեկ այլ խնդրահարույց հարց վերաբերում է Օրենքի 8-րդ հոդվածի կարգավորումներին: Օրենքի 8-րդ հոդվածը, նշելով, որ վարձու աշխատող և պայմանագրային եկամուտ ստացող մասնակիցների համար (անունից) կուտակային վճարները հաշվարկելու և փոխանցելու պարտականությունը կրում են գործատուները` որպես հարկային գործակալ, այնուամենայնիվ Օրենքով չի հստակեցնում, թե նշված վճարները անձանց կողմից որպես ինչ է գանձվում: Համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 45-րդ հոդվածի. «Յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է օրենքով սահմանված կարգով և չափով մուծել հարկեր, տուրքեր, կատարել պարտադիր այլ վճարումներ»: Այսպես, նշված հոդվածի վերաբերյալ Սահմանադրության մեկնաբանություններում նշվում է, որ հանրային գործառույթների իրականացման ընթացքում պետության ծախսերի ծածկման նպատակով նախատեսված են հարկեր, իսկ տուրքերը և պարտադիր այլ վճարները` ի տարբերություն հարկերի, ֆինանսական խնդիրներ չեն լուծում, այլ հետապնդում են որոշակի նպատակներ (իրավունքի ձեռքբերում կամ իրավունքի իրացում): Այստեղից, տուրքերը և պարտադիր այլ վճարները պետք է դիտարկել ոչ թե օրենքով սահմանված ծառայությունների կամ գործողությունների համար պարտադիր վճար («Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդված), կամ օրենքով սահմանված լիազորությունների իրականացման դիմաց պարտադիր գանձույթ, կամ լիազորությունների իրականացմամբ պայմանավորված գործողությունների համար պարտադիր գանձույթ («Տեղական տուրքերի և վճարների մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ և 3-րդ հոդվածներ), այլ ընդամենը պայման` բացառապես պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից վճարողի օգտին իրավաբանական նշանակության գործողություններ կատարելու, այդ թվում որոշակի իրավունքներ կամ թույլտվություններ տրամադրելու համար:Մեկնաբանություններում նաև նշվում է, որ, քանի որ հարկերի բյուջե մուտքագրումը չի ենթադրում պետության կողմից հարկ վճարողի օգտին փոխադարձ պարտավորությունների կատարում, ապա, հետևաբար հարկն անհատուցելի պարտավորություն է: Օրենքում նշված կուտակային վճարները գանձելը հարկ չեն դիտարկվում, քանի որ, ինչպես նշեցինք, հարկը անհատուցելի պարտավորություն է, իսկ Օրենքով սահմանված կուտակային վճարները վերադարձվում են անձին իր կենսաթոշակային տարիքը լրանալուց հետո, ինչպես նաև` այլ պայմանների դեպքում: Միևնույն ժամանակ, այդ վճարումները չեն կարող դիտարկվել նաև որպես տուրք կամ պարտադիր այլ վճարներ, քանի որ վերջիններս գանձվում են միմիայն պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից վճարողի օգտին իրավաբանական նշանակության գործողություններ կատարելու, այդ թվում` որոշակի իրավունքներ կամ թույլտվություններ տրամադրելու համար, իսկ կուտակային վճարների դեպքում անձի համար որևէ իրավաբանական նշանակության գործողություն չի կատարվում, որևէ իրավունք կամ թույլտվություն չի տրամադրվում: Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ ըստ էության, նշված կուտակային վճարներն իրենցից չեն ներկայացնում ոչ հարկ, ոչ տուրք, և ոչ էլ պարտադիր այլ վճար: Հետևաբար` պարզ չէ, թե ՀՀ Սահմանադրության, որ դրույթից է բխում անձից պարտադիր կերպով կուտակային վճարներ գանձելու նման կարգավորման իրավաչափությունը:

5.Օրենքը հստակ ու մանրամասն չի կարգավորում մասնակիցների կատարած պարտադիր կուտակային վճարումների վերադարձելիության երաշխավորումը և դրա ընթացակարգը: Օրենքի 49-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ մասնակիցների կատարած պարտադիր կուտակային վճարների ամբողջ գումարի` ճշգրտված տարեկան գնաճով, վերադարձելիությունը երաշխավորվում է` միևնույն ժամանակ նշելով, որ կուտակային վճարների գումարի` տարեկան գնաճով ճշգրտման կարգը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը: Ավելին, Օրենքի 50-րդ հոդվածը կոնկրետացնում է, որ պարտադիր կուտակային վճարների հատուցման դեպք է համարվում այն իրավիճակը, երբ Օրենքի 54-րդ հոդվածով սահմանված դիմումը ստանալու օրվա դրությամբ անձի կենսաթոշակային հաշվում առկա պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդի (ֆոնդերի) փայերի հաշվարկային արժեքների հանրագումարը փոքր է Օրենքի 49-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված գումարից: Իր հերթին 54-րդ հոդվածի 1-ին մասը նշում է, որ մասնակիցը կուտակային կենսաթոշակ ստանալու իրավունք է ձեռք բերում, եթե լրացել է մասնակցի կենսաթոշակային տարիքը: Միաժամանակ, նույն հոդվածի 2-րդ մասը նշում է, որ. «Պարտադիր կուտակային կենսաթոշակ ստանալու ցանկություն ունենալու դեպքում պարտադիր կուտակային կենսաթոշակ ստանալ ցանկացող մասնակիցը դիմում է ներկայացնում մասնակիցների ռեեստրը վարողին… տեղեկանք ստանալու վերաբերյալ»: Նշված երկու դրույթներից անհասկանալի է, արդյոք պարտադիր վճարումներ կատարած մասնակիցը ամեն դեպքում պետք է հասած լինի կենսաթոշակային տարիքին, որպեսզի կարողանա դիմում ներկայացնել ըստ Օրենքի 50-րդ հոդվածի (և, հետևաբար ԢԢ-րդ հոդվածի 2-րդ մասով) սահմանված կարգի: Միևնույն ժամանակ, Օրենքի 50-րդ հոդվածի նման ձևակերպումը վտանգում է քաղաքացու պարտադիր կուտակային վճարումներ կատարած անձանց լեգիտիմ ակնկալիքների հանդեպ հարգանքի իրավունքն առ այն, որ նույնիսկ հետագայում երկրի հնարավոր ծանր տնտեսական վիճակի դեպքում իրենք կարող են հետ ստանալ պարտադիր կատարված վճարումներին համարժեք գումար` չկրելով որևէ ֆինանսական կորուստ:

6.Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի ուժով պարտադիր կուտակային բաղադրիչին պարտադիր կարգով մասնակցում են 1974 թվականի հունվարի 1-ին և դրանից հետո ծնված համապատասխան անձինք: Պարզ չէ, թե ինչ չափորոշիչների և հաշվարկների հիման վրա է որոշվել պարտադիր կուտակային բաղադրիչի պարտադիր մասնակից համարել հենց 1974 թվականի հունվարի 1-ին և դրանից հետո ծնված համապատասխան անձանց: Նշված դրույթից բխող խնդիրն այն է, որ պարտադիր մասնակցությունը մեծապես վատթարացնում է գործող օրենքի թիրախային տարիքային խմբում գտնվող անձանց ֆինանսական վիճակը: Ֆինանսական վիճակի վատթարացման օրինակներից մեկը կարող է հանդիսանալ այն, որ այդ տարիքային խմբում գտնվող անձանց մեծամասնությունն ունի վարկային պարտավորություններ, որոնք կատարելը անհնարին է դառնում կուտակային պարտադիր բաղադրիչի ամենամսյա վճարման դեպքում: Նշվածի նման մի շարք այլ հանգամանքները հաշվի առնելով` կարելի է եզրակացնել, որ Օրենքի կիրառումը վատթարացնելու է մի խումբ անձանց սոցիալական վիճակը` դրանով իսկ հակասելով Օրենքի ընդհանուր տրամաբանությանը և նպատակին: Համապատասխան տարիքային ցենզ սահմանելիս պետք էր հաշվի առնել նաև անձանց վրա հնարավորինս քիչ ֆինանսական բեռ դնելը: Օրինակ, նման պարագայում ավելի ողջամիտ կլիներ «1974 թվական»-ի փոխարեն նախատեսել «1996 թվական», որի արդյունքում աշխատանքային հարաբերությունների մեջ նոր մտնող 18 տարեկան անձը ավելի քիչ ռիսկեր կկրեր Օրենքով առաջարկվող դրույթների դեպքում: Պարզ չէ նաև, թե ինչ չափորոշիչների և ինչ հաշվարկների հիման վրա է որոշվել պարտադիր կուտակային վճարների դրույքաչափերը` սահմանելով ըստ էության 5% մինչև 500.000 ՀՀ դրամ եկամուտի դեպքում և 10% եկամտի 500.000 ՀՀ դրամը գերազանցելու դեպքում (Օրենքի 7-րդ հոդված):