1921 թ. Կարսի «պայմանագրի» պատմաիրավական գնահատականը

Բոլշևիկյան Ռուսաստանը չհապաղեց կատարելու «Բարեկամության և եղբայրության մասին» Մոսկվայի խորհրդաթուրքական պայմանագրի 15-րդ հոդվածով Թուրքիային տված իր խոստումը: Խորհրդային Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ 1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին Կարսում հրավիրված կոնֆերանսում ստորագրվեց փաստաթուղթ մի կողմից Թուրքիայի, իսկ մյուս կողմից Անդրկովկասի երեք հանրապետությունների` Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի միջև: Այն, որ Ռուսաստանն արդեն սկսել էր կատարել Մոսկվայի պայմանագրի 15-րդ հոդվածը և ճնշում էր գործադրում Հայաստանի վրա, որ պայմանագիր կնքի թուրքերի հետ, վկայում է այն մասին, որ բոլշևիկներն արդեն իսկ վավերացրել և ուժի մեջ էին մտցրել քեմալականների հետ կնքած մոսկովյան գործարքը: Կարսում ստորագրված «պայմանագիրը», փաստորեն, Մոսկվայի պայմանագրի ածանցյալն էր: Ձևական բնույթ կրող այդ փաստաթղթով Ռուսաստանը և Թուրքիան փորձում էին իրենց ապօրինի գործարքին «իրավական տեսք» տալ:

Պետք է նշել, սակայն, որ Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից Խորհրդային Հայաստանի նկատմամբ ճնշումների գործադրումը հակասում էր միջազգային իրավունքի պահանջներին, որոնք հետագայում կոդիֆիկացվեցին (համակարգվեցին) «Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին» 1969 թ. Վիեննայի կոնվենցիայով: Հիշյալ կոնվենցիայի 52րդ հոդվածում հստակ արձանագրված է. «Պայմանագիրն առ ոչինչ է, եթե դրա ստորագրումը ուժի սպառնալիքի կամ դրա կիրառման հետևանք է՝ ի խախտումն միջազգային իրավունքի այն սկզբունքների, որոնք տեղ են գտել ՄԱԿի կանոնադրության մեջ» :

Կարսում հրավիրված կոնֆերանսի ընթացքում Թուրքիայի և Անդրկովկասի հանրապետությունների միջև «պայմանագիրը» ստորագրվեց Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից լիազորված անձի՝ Լատվիայում Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Յակով Գանեցկու մասնակցությամբ , որի կարգավիճակն այս գործընթացում իրավական տեսանկյունից հստակեցված չէր: Խորհրդային Ռուսաստանը Կարսի պայմանագրի ո՛չ պայմանավորվող և ո՛չ էլ միջնորդ կողմ չէր հանդիսանում, ուստի Կարսի «պայմանագրի» ստորագրմանը Գանեցկու մասնակցությունը կարող է բացատրվել միայն Մոսկվայի պայմանագրի 15րդ հոդվածով Ռուսաստանի ստանձնած պարտավորությամբ: Գանեցկու չճշտված կարգավիճակը հիմք է տալիս կարծելու, որ նա Մոսկվայի հրահանգով Կարս էր ուղարկվել` վերահսկելու Հայաստանի ներկայացուցիչների՝ Ա. Մռավյանի և Պ. Մակինցյանի գործողությունները, որպեսզի Մոսկվայում կնքված քեմալաբոլշևիկյան գործարքի պայմանավորվածությունները որևէ կերպ չխախտվեին: Կարսի կոնֆերանսի ընթացքում Հայաստանի ներկայացուցիչների վրա ներգործությունը նույնպես միջազգային իրավունքի սկզբունքների կոպիտ խախտում էր: Վիեննայի 1969 թ. կոնվենցիայի 51րդ հոդվածով սահմանվում է, որ այն դեպքում, երբ պետության համար պայմանագրի պարտադիր լինելու համաձայնությունը ձեռք է բերվել նրա ներկայացուցչի նկատմամբ պարտադրանքի գործողություններով կամ սպառնալիքներով, այդ համաձայնությունն իրավական ուժ ունենալ չի կարող :

Խորհրդային Ռուսաստանը Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարությանը Մոսկվայի պայմանագրի ստորագրումից մինչև Կարսի կոնֆերանսի հրավիրումը անընդհատ ներշնչում էր այն միտքը, որ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի համար Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը «չարյաց փոքրագույնն» են, և դա Խորհրդային Ռուսաստանի միջնորդությամբ փրկության միակ հնարավորությունն է, քանզի դաշնակցական կառավարությունը 1920 թ. դեկտեմբերի 2ի Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով արդեն իսկ տարածքային մեծ զիջումներ էր արել թուրքերին : Այս թեզը փորձում էին «հիմնավորել» նաև Կարսում ստորագրված փաստաթղթի 1ին հոդվածով, որով չեղյալ էին համարվում մինչ այդ ստորագրված երկկողմ պայմանագրերը . այս առումով նախ և առաջ նկատի էր առնվում Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը:

Այս առիթով պետք է նշել, որ, անկախ Կարսի փաստաթղթում հիշյալ կետի ամրագրումից, Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը չուներ և չէր կարող ունենալ իրավական ուժ հետևյալ պատճառներով.

1. Պայմանագիրը հայկական կողմից ստորագրվել էր մինչ այդ Երևանի պայմանագրով իշխանությունը Հայհեղկոմին փոխանցած կառավարության ներկայացուցիչների կողմից, որոնք այլևս իրավասու չէին այն ստորագրելու:
2. Պայմանագիրը ստորագրվել էր թուրքական զորքերի հետագա առաջխաղացման վերջնագրի, այսինքն՝ ուժի սպառնալիքի պայմաններում, և խախտվել էր հայկական կողմի ինքնորոշման և ազատ կամարտահայտության իրավունքը:
3. Պայմանագրի 15-րդ հոդվածի համաձայն՝ փաստաթղթի վավերագրերը պետք է փոխանակվեին մեկ ամսվա ընթացքում, սակայն այն ընդհանրապես չի վավերացվել :

Ինչպես տեսնում ենք, Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, անօրինական լինելուց բացի, անգամ չէր մտել օրինական ուժի մեջ: Չպետք է մոռանալ, որ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը նաև Հայաստանի նկատմամբ քեմալաբոլշևիկյան փոխհամաձայնեցված ռազմաքաղաքական ճնշումների հետևանք էր: Մոսկվայի կոնֆերանսից մինչև Կարսի կոնֆերանսն ընկած ժամանակամիջոցում Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի փաստարկով Հայաստանի ներկայացուցիչներին ապակողմնորոշելը նույնպես միջազգային իրավունքի խախտում էր: Վիեննայի կոնվենցիայի 49րդ հոդվածով պայմանագիրն առ ոչինչ է համարվում, եթե այն ստորագրվել է պայմանավորվող կողմի ներկայացուցչի խաբեությամբ կամ ապակողմնորոշմամբ :
Կարսի փաստաթուղթը բառացիորեն կրկնում ու վերարտադրում է Մոսկվայի պայմանագրի հոդվածները՝ այդ կերպ փորձելով «օրինականացնել» Մոսկվայի քեմալաբոլշևիկյան գործարքը: Հատկանշական է, որ Կարսի «պայմանագրի» կողմ չհանդիսացող Խորհրդային Ռուսաստանն ավելի շուտ վավերացրեց տվյալ փաստաթուղթը (1922 թ. մարտի 16), քան դրա կողմ հանդիսացող Խորհրդային Հայաստանը (1922 թ. մարտի 20) :

Թվարկված կոպիտ խախտումների համակցությունը հիմք է տալիս պնդելու, որ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից Կարսում ստորագրված փաստաթուղթը պայմանագիր համարվել չի կարող, այլ պետք է դիտարկվի որպես Մոսկվայի անօրինական գործարքի հավելված:

Քանի որ Կարսում ստորագրված դեյուրե անօրինական փաստաթղթի հիման վրա են իրականացվել Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանազատումն (դելիմիտացիա) ու սահմանանշումը (դեմարկացիա), ուստի հարկ ենք համարում միջազգային իրավունքի տեսանկյունից քննության առնել դրա հոդվածներն ու դրույթները:

Փաստաթղթի 1-ին իսկ հոդվածով, մինչ այդ պայմանավորվող կողմերի միջև ստորագրված փաստաթղթերից բացի, ուժը կորցրած են ճանաչվում նաև անդրկովկասյան հանրապետություններին վերաբերող երրորդ երկրների կողմից կնքված պայմանագրերը : Սույն հոդվածի ձևակերպումներից հասկացվում է, որ փորձ էր արվում չեզոքացնելու Սևրի պայմանագիրը, առավել ևս, որ բացառություն է արվում միայն Կարսում ստորագրված փաստաթղթի հիմքում դրված Մոսկվայի 1921 թ. մարտի 16-ի պայմանագրի համար :

Տվյալ հոդվածին, սակայն, տրամագծորեն հակասում է նույն փաստաթղթի 2րդ հոդվածը, որով «Թուրքիան համաձայնվում է չճանաչել որևէ միջազգային պայմանագիր կամ ակտ, որը վերաբերում է Հայաստանին, Ադրբեջանին ու Վրաստանին և ճանաչված չէ այդ երկրների կառավարությունների կողմից, որոնք այսօր ներկայացնում են Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի խորհուրդներին» :

Խորհրդային Հայաստանը Մոսկվայի պայմանագիրը փաստացի ճանաչել է միայն Կարսի պայմանագրի ստորագրումով, իսկ մինչ այդ պահը Հայաստանը ոչ միայն չի ճանաչել Մոսկվայի պայմանագիրը, այլև բողոք է ներկայացրել Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարությանը, որ առանց իր մասնակցության է լուծել իր տարածքային հարցերը: Հայաստանի արտգործկոմ և պատվիրակության ղեկավար Ա. Բեկզադյանը 1921 թ. ապրիլի 15-ին այդ կապակցությամբ հայտարարություն է ուղղել Ռուսաստանի արտգործժողկոմ Չիչերինին: 1921 թ. մայիսի 19ին ՀԿԿ Կենտկոմի պլենումը, լսելով Բեկզադյանի հաշվետվությունը ռուսթուրքական բանակցություններում հայկական պատվիրակության աշխատանքների մասին, հավանություն է տվել պատվիրակության քաղաքական գծին :

Վերը նշվածից հետևում է, որ, ելնելով Կարսի փաստաթղթի 2րդ հոդվածից, Թուրքիան պետք է անվավեր ճանաչեր նաև Մոսկվայի պայմանագիրը, ուստի ոչ իրավաչափ էր Կարսի փաստաթղթի 1ին հոդվածով Մոսկվայի պայմանագրի համար բացառություն անելը: Ավելին՝ Կարսի փաստաթղթի 2րդ հոդվածը կրկնում է Մոսկվայի պայմանագրի 1ին հոդվածը, որով պայմանավորվող կողմերը համաձայնում են չճանաչել ոչ մի պայմանագիր կամ միջազգային որևէ այլ ակտ, եթե կողմերից մեկին հարկադրել են այն ընդունել : Մոսկվայի պայմանագրում 15րդ հոդվածի առկայությունը Հայաստանի նկատմամբ հարկադրանքի ամենացայտուն արտահայտությունն է, որը հստակ դրսևորվեց Կարսի կոնֆերանսի ընթացքում: Այսպիսով՝ Կարսի փաստաթղթի 2րդ հոդվածի դրույթները, փաստորեն, ոչ միայն չեզոքացնում են Կարսի պայմանագրի հիմքը կազմող Մոսկվայի պայմանագիրը, այլև իմաստազրկում են հենց Կարսում ստորագրված փաստաթուղթը: Հոդվածների միջև առկա այս հակասությունները խոսում են այն մասին, որ գործարքի նախաձեռնողները՝ քեմալականներն ու բոլշևիկները, ո՛չ Մոսկվայում և ո՛չ էլ առավել ևս Կարսում առանձնապես ջանք չեն գործադրել ո՛չ միջազգային իրավունքի նորմերն ու սկզբունքները և ո՛չ էլ անգամ տրամաբանության տարրական կանոնները պահպանելու հարցում: Նրանք ձգտել են ժամ առաջ «օրինականացնելու» Մոսկվայում կայացած գործարքը Կարսում Հայաստանի ներկայացուցիչների ստորագրությամբ:

Պետք է նշել նաև, որ Թուրքիան ոչ միայն չի կատարել, այլև կոպտորեն խախտել է Կարսի փաստաթղթով իր ստանձնած մի շարք պարտավորություններ: Այսպես, համաձայն 14րդ հոդվածի, պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում էին Կարսի փաստաթղթի ստորագրման օրից հաշված 6 ամսվա ընթացքում կնքել 19181920 թթ. պատերազմի հետևանքով գաղթածներին վերաբերող հատուկ համաձայնագիր : Ընդ որում, փաստաթղթի 20-րդ հոդվածով նշված պարտավորությունն ուժի մեջ էր մտնում ոչ թե վավերագրերի փոխանակման պահից, այլ անմիջապես փաստաթղթի ստորագրման պահից : Թուրքիան, ըստ նշված հոդվածների, մինչև 1922 թ. ապրիլի 13-ը Հայաստանի հետ պետք է կնքեր գաղթականներին վերաբերող հատուկ համաձայնագիր: Բնական է, որ Թուրքիան նշված պայմանագրի ստորագրման ուղղությամբ որևէ քայլ չի ձեռնարկել, որի ընթացքում ծագելու էին հայ գաղթականների իրավունքների վերականգնման ու հատուցման բազում հարցեր, որոնք չէին բխում քեմալականների շահերից: Թուրքական կողմն արդեն իսկ «լուծել էր» իր գերխնդիրը. Կարսի կոնֆերանսում Մոսկվայի գործարքին տրվել էր օրինական տեսք:

Ստանձնած պարտավորությունները չկատարելուց բացի` Թուրքիան նաև խախտել է Կարսի փաստաթղթի որոշակի հոդվածներ ու դրույթներ: Այսպես, 10րդ հոդվածի համաձայն, որը Մոսկվայի պայմանագրի 8րդ հոդվածի կրկնությունն է, կողմերը պարտավորվել են իրենց տարածքներում արգելել այնպիսի կազմակերպությունների և խմբերի առաջացումն ու գոյությունը, որոնք ունեն մյուս երկրի կամ նրա տարածքի մի մասի կառավարումն ստանձնելու հավակնություն, ինչպես նաև այնպիսի խմբերի գոյությունը, որոնց նպատակն է պայքարել մյուս երկրի դեմ : Ակնհայտ է, որ բոլշևիկների ու քեմալականների համար փոխշահավետ այս դրույթն ուղղված էր Խորհրդային Հայաստանում ազգային կուսակցությունների և առաջին հերթին ՀՅ Դաշնակցության գործունեության վերականգնումը բացառելուն: Պետք է նշել, սակայն, որ Թուրքիան իր տարածքում ոչ միայն թույլ է տվել հակահայկական կառույցների առաջացումը` ի դեմս «Գորշ գայլերի» և ազգայնական ու իսլամիստական բնույթի այլ կազմակերպությունների, այլև մինչ օրս հովանավորում է դրանց գործունեությունը՝ ծառայեցնելով իր համաթուրանական նպատակների իրագործմանը:

Կարսի փաստաթղթի 17-րդ հոդվածով կողմերը պարտավորվել են «առանց որևէ կասեցումների ապահովել մարդկանց ու ապրանքների ազատ փոխադրումը» : Մինչդեռ Թուրքիան 1993 թվականից առ այսօր իրականացնում է Հայաստանի շրջափակումը՝ միակողմանիորեն փակելով սահմանը, ինչով խախտում է Կարսի փաստաթղթի համապատասխան հոդվածը: Բացի այդ, Կարսի փաստաթղթի 2րդ հավելվածի, Արաքսի գոտուն վերաբերող դրույթների համաձայն, Թուրքիան պարտավորվել է ԱլեքսանդրապոլԵրևան երկաթուղուց 8 և 4 վերստ հեռավորության վրա գտնվող գծերով սահմանված գոտիներում չպահել կանոնավոր զորքեր : Այս դրույթները թուրքական իշխանությունները խախտեցին նախ 1942- 1943 թթ., երբ զորքեր էին կուտակել հայթուրքական սահմանին և սպասում էին Ստալինգրադի ճակատամարտի ելքին` Հայաստան ներխուժելու նպատակով: Արցախյան պատերազմի ընթացքում` 1993 թ., Թուրքիան չբավարարվեց միայն Հայաստանի շրջափակումով, այլ կատարեց հակաօրինական հերթական քայլը՝ դիմելով «ուժի ցուցադրության»՝ սահմանի մոտ թուրքական կանոնավոր զորքեր տեղակայելով:

Թուրքիայի` Կարսի փաստաթղթի դրույթները խախտելու փաստերի արձանագրումից հետո հարկավոր է պարզել, թե միջազգային իրավունքի շրջանակներում իր խախտված իրավունքները վերականգնելու համար որոնք կարող են լինել Հայաստանի հնարավոր գործողությունները:

Հիմք ընդունելով Վիեննայի «Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին» կոնվենցիայի 49րդ հոդվածը, ըստ որի` պայմանագիրն առ ոչինչ է, եթե այն ստորագրվել է պայմանավորվող կողմի ներկայացուցչի խաբեությամբ կամ ապակողմնորոշմամբ, 51րդ հոդվածը, ըստ որի` պայմանագիրն առ ոչինչ է այն դեպքում, երբ պետության համար պայմանագրի պարտադիր լինելու համաձայնությունը ձեռք է բերվել նրա ներկայացուցչի նկատմամբ պարտադրանքի գործողություններով կամ սպառնալիքներով, և 52րդ հոդվածը, ըստ որի` պայմանագիրն առ ոչինչ է, եթե դրա ստորագրումը ուժի սպառնալիքի կամ դրա կիրառման հետևանք է, Կարսի փաստաթուղթը Հայաստանի Հանրապետության կողմից կարող է համարվել առ ոչինչ: Վիեննայի «Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին» կոնվենցիայի 69-րդ հոդվածի 1-ին կետով` առ ոչինչ համարվող պայմանագրերն իրավական ուժ չունեն, իսկ նույն հոդվածի 3րդ կետի համաձայն` եթե պայմանագիրն առ ոչինչ է համարվում կոնվենցիայի 49-րդ, 50-րդ, 51-րդ կամ 52-րդ հոդվածների հիմքերով, ապա նշված գործողություններում պատասխանատու կողմը որևէ պահանջի իրավունք չունի մյուս կողմի նկատմամբ: Սա նշանակում է, որ նշված գործողություններն ապացուցվելու դեպքում Թուրքիան ոչ մի պահանջ չի կարող ներկայացնել Հայաստանին Կարսի փաստաթղթով ստանձնած պարտավորությունների առնչությամբ: Տվյալ պարագայում Հայաստանը պարտավոր կլինի այդ մասին պաշտոնապես գրավոր տեղեկացնել պայմանագրի մյուս մասնակիցներին՝ Թուրքիային, Վրաստանին, Ադրբեջանին և Ռուսաստանին: Ընդ որում, գրավոր փաստաթղթում պետք է ոչ միայն նշված լինեն նման քայլի հիմքերը, այլև առաջարկություններ ներկայացվեն պայմանագրի ապագայի վերաբերյալ: Կարսի փաստաթղթի մասնակիցները պետք է եռամսյա ժամկետում պատասխանեն Հայաստանի գրավոր ուղերձին, իսկ կողմերի միջև հակասություններ ծագելու դեպքում հարցի լուծումը պետք է հանձնվի ՄԱԿի Արդարադատության միջազգային դատարանին:

Սակայն այս հարցում Վիեննայի կոնվենցիայի դրույթներով առաջնորդումն ու դրանց հիման վրա Կարսի փաստաթղթի առ ոչինչ հայտարարումն անուղղակիորեն կնշանակի, որ մինչ այդ քայլն անելը մենք փաստորեն ընդունել էինք դրա օրինականությունը: Ուստի Հայաստանի Հանրապետությունն այս հարցում կարող է ելնել «Tabula rasa» («մաքուր թղթի») սկզբունքից և առաջնորդվել ՀՀ Սահմանադրության 6րդ հոդվածով, համաձայն որի` Հայաստանի Հանրապետության համար միջազգային պայմանագրերն ուժի մեջ են մտնում և դառնում ՀՀ իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մաս միայն նրա կողմից վավերացվելուց հետո, ինչը նշանակում է, որ ՀՀի կողմից չվավերացված Կարսի փաստաթուղթը Հայաստանի Հանրապետության համար իրավական ուժ չունի:

Ինչ վերաբերում է պայմանագրային իրավունքում ընդունված վաղեմության ժամկետի՝ էստոպելի սկզբունքին, ապա այս հարցը կարգավորվում է Վիեննայի կոնվենցիայի 45-րդ հոդվածով, որում նշվում է, որ պայմանագիրը չեղյալ համարելու կամ վերանայելու պահանջի ժամկետները համարվում են բաց թողնված այն դեպքում, երբ պահանջատեր կողմը նախկինում որոշակիորեն հարմարվել ու լռելյայն համաձայնել է կատարված փաստի հետ: Իսկ երբ կողմը որոշակի գործողությունների միջոցով՝ հայտարարություններ, բողոքի նոտաներ և այլն, հայտնում է իր անհամաձայնությունը, ապա տվյալ փաստաթղթի նկատմամբ չի կարող կիրառվել վաղեմության պահանջի սկզբունքը : Մոսկվայի ու Կարսի փաստաթղթերի առումով վաղեմության ժամկետի պահանջը չի կարող կիրառվել, քանի որ Խորհրդային Հայաստանը դեռ 1921 թ. ապրիլի 15-ին է բողոք ներկայացրել Կարսի փաստաթղթի հիմքը կազմող Մոսկվայի անօրինական գործարքի դեմ, իսկ հետագայում` 1945 թ. հուլիսի 22-ին` Պոտսդամի կոնֆերանսի` կառավարությունների ղեկավարների վեցերորդ նիստի ժամանակ, ԽՍՀՄը Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի անունից տարածքային հարց է բարձրացրել Թուրքիայի առաջ` պահանջելով վերադարձնել Կարսն ու Արդահանը , ինչը պետք է համարել Կարսի փաստաթղթի վիճարկում:

Ավելորդ չենք համարում հիշեցնել, որ Կարսում ստորագրված փաստաթղթի ընդունման (հատկապես Հայաստանի կողմից) հարցը բավականին արդիական էր նաև հայթուրքական վերջին արձանագրություններում: Մասնավորապես «Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին» արձանագրության մեջ նշվում էր, որ ստորագրող կողմերը վերահաստատում են երկու երկրների միջև գոյություն ունեցող սահմանի փոխադարձ ճանաչումը` սահմանված միջազգային իրավունքի համապատասխան պայմանագրերով : Արձանագրության տեքստում սահմանի փոխադարձ ճանաչումը ոչ թե հաստատելու, այլ վերահաստատելու հանգամանքի ընդգծումը մեխանիկորեն առաջ է քաշում հենց Կարսի փաստաթղթի վերջնական ճանաչումը, քանզի «փաստացի գոյություն ունեցող հայթուրքական սահմանի հարցը կարգավորող» այլ փաստաթուղթ ուղղակի չկա:

Ամփոփելով նշենք, որ Հայաստանի համար Կարսի փաստաթղթի հետևանքների չեզոքացման որևէ քայլ կատարելուն պետք է նախորդի նախապատրաստական լուրջ աշխատանք` հաշվի առնելով նաև աշխարհաքաղաքական ու տարածաշրջանային զարգացումները: Գաղտնիք չէ, որ միջազգային իրավական նորմերն ու սկզբունքներն ազդեցիկ տերությունները ծառայեցնում են իրենց շահերին ու նպատակներին` երբեմն նաև խախտելով կամ իրենց ձեռնտու ձևով մեկնաբանելով դրանք: Եվ եթե նույնիսկ նրանք միջազգային հարաբերություններում իրենց կատարած գործողությունները ձգտում են հիմնավորելու միջազգային իրավունքի նորմերով ու սկզբունքներով, ապա Հայաստանի Հանրապետությունն առավել ևս չպետք է իրեն շռայլություն թույլ տա՝ հրաժարվելով պաշտպանել ոչ միայն իր, այլև ողջ հայ ժողովրդի օրինական շահերն ու իրավունքները այն հնարավորություններով, որոնք ընձեռում է միջազգային իրավունքը, մանավանդ որ մեր հարևանները վաղուց այդ իրավունքը խեղաթյուրված ձևով օգտագործում են մեր դեմ:

Արմեն Մարուքյան
Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

«Դրօշակ» թիվ 10 (1659), հոկտեմբեր 2021 թ.