Հայոց ցեղասպանութեան հարցի ուղղութեամբ Ռ․ Թ․ Էրդողանի քաղաքականութիւնը նախագահութեան տարիներին (2014-2019)*

Մելինէ Անումեան

Թրքագէտ, պատմական գիտութիւններու թեկնածու

Թուրքիայի իշխանութիւնները հանրապետութեան հիմնադրման տարեթուից իվեր որդեգրել են Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը յամառօրէն ժխտելու քաղաքականութիւն։ Թէեւ հանրապետական Թուրքիայի գոյութեան տասնամեակների ընթացքում այդ կոշտ դիրքորոշումը ենթարկուել է որոշ փոխակերպումների եւ հանդէս եկել բազմապիսի ձեւերով, այնուամենայնիւ այս հարցի ուղղութեամբ թուրքական իշխանութիւնների վարած քաղաքականութեան բնոյթը գրեթէ միշտ նոյնն է մնացել։

Վերջին տասնամեակներին Ցեղասպանութեան փաստի կոշտ ժխտման քաղաքականութիւնը թուրքական իշխանութիւնների կողմից ենթարկուեց որոշ փոփոխութեան։

Այսպէս` եթէ, օրինակ, Թուրքիայի Հանրապետութեան առաջին նախագահ Մուստաֆա Քեմալը 1927 Հոկտեմբերին ներկայացրած իր յայտնի ճառում պնդում էր, թէ «Կասկած անգամ չպէտք է լինի, որ հայերի կոտորածների վերաբերեալ խօսակցութիւնները չէին համապատասխանում իրականութեանը (…) Այս վայրագութիւնը, որի նմանը պատմութիւնը չէր տեսել, հայերն են իրականացրել: Մուսուլմանները հայերի դէմ դուրս եկան եւ ինքնապաշտպանութեան դիմեցին միայն իրենց պատիւն ու կեանքը պաշտպանելու համար»[1], ապա 2014 Ապրիլին Ռեջէփ Թայիփ Էրդողանը, դեռեւս լինելով Թուրքիայի վարչապետը, հանդէս եկաւ հայերին ուղղուած ցաւակցական ուղերձով։ Այդպիսով՝ Էրդողանը Թուրքիայի պատմութեան մէջ մտաւ որպէս երկրի առաջին թիւ մէկ պաշտօնեան, ով նման ցաւակցական ուղերձ է յղել։

Բայց եւ այնպէս Էրդողանը թէ՛ վարչապետութեան եւ թէ՛ նախագահութեան տարիներին շարունակեց Հայոց Ցեղասպանութեան ուրացմանն ուղղուած քաղաքականութիւնը՝ այդ քայլերը սքօղելով կեղծ ցաւակցութեան դիմակի ներքոյ։

Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեայ տարելիցից մի քանի տարի առաջ պաշտօնական Թուրքիան փորձում էր որոշ խմբագրումներ անել այս հարցի ուղղութեամբ իր դիրքորոշման եւ գործունէութեան մէջ` այդ կերպ փորձելով սիրաշահել հայ հանրութեանը եւ, յատկապէս, սփիւռքահայերին, որպէսզի վերջիններիս թիւրիմացութեան մէջ գցելով՝ նրանց զերծ պահի Մեծ եղեռնի 100ամեայ տարելիցին ըստ արժանւոյն նախապատրաստուելուց:

2011ին թուրքական իշխանութիւնների եւ մասնաւորապէս տուեալ ժամանակաշրջանի արտգործնախարար Ահմէդ Դաւութօղլուի քաղաքականութեան առանցքում, այսպէս կոչուած, «Արդար յիշողութեան» (Adil Hafıza) մասին դրոյթն էր, որն իրականում նպատակ ունէր Հայոց Ցեղասպանութեան մեծ ողբերգութիւնը հաւասարեցնել Առաջին Աշխարհամարտի տարիներին զոհուածների ազգականների ցաւի հետ: 2012ին Դաւութօղլուն հրապարակեց Թուրքիայի այդ նոր ռազմավարութեան մանրամասները։ Այն հիմնուած էր 3 սկզբունքի վրայ, որի վերաբերեալ, ըստ Միլլիէթի, Դաւութօղլուն մասնաւորապէս նշել էր. «Ես, որպէս արտգործնախարար, չեմ ասում, թէ 1915ին ոչ մի բան չի եղել: Ես տեղի ունեցածը չեմ բնորոշում «ցեղասպանութիւն» հասկացութեամբ, սակայն եթէ որեւէ մէկն այն այդպէս է սահմանում, իր նախընտրութիւնն է: Մենք այս հարցում պէտք է նոր լեզու զարգացնենք եւ ասենք` ձեր ցաւը չենք մերժում, ըմբռնում ենք դա: Միասին անենք այն, ինչ պէտք է անել: Սակայն դա չպէտք է լինի միակողմանի ոճրագործութեան մասին յայտարարութեան տեսքով: Մենք գերմանացիների պէս չենք. մեր պատմութեան մէջ էթնիկ կոտորած չի եղել: (…) Որքան էլ ուշ լինի, այնուամենայնիւ կարեւոր է ասել` «Ես զգում եմ ձեր ցաւը»: 2015ին ընդառաջ ձգտում ենք այդ ուղղութեամբ համատեղ յայտարարութիւն մշակել»[2]:

Սույն հոդվածում, հիմնականում հենվելով թուրքական մամուլում հրապարակված տեղեկատվության վրա, կներկայացնենք վերջին տարիներին պաշտոնական Թուրքիայի և հատկապես վարչապետ, ապա նախագահ Էրդողանի վարած քաղաքականությունը Հայոց ցեղասպանության հարցի ուղղությամբ։

2014- Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի ուղերձը՝ թուրքական իշխանութիւնների առաջին պաշտօնական ցաւակցութիւն

Հայոց Ցեղասպանութեան հարցում Թուրքիայի մշակած այս նոր ռազմավարութեան առաջին էական դրսեւորումը եղաւ 2014ի սկզբին Թուրքիայի վարչապետի պաշտօնում գտնուող Էրդողանի «ցաւակցական» ուղերձը, որը հրապարակուեց 2014 Ապրիլի 23ին։

Նշենք, որ նախքան ուղերձը՝ դեռ տարեսկզբից Էրդողանը եւ թուրքական իշխանութիւններն սկսել էին միջոցներ ձեռնարկել՝ Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեայ տարելիցին հայերի նախապատրաստութիւնները կանխելու ուղղութեամբ։ Այսպէս, 2014 Յունուարի 15ին Էրդողանը, սոյն հարցի առնչութեամբ թուրք դեսպանների առաջ ելոյթ ունենալով, յայտարարել էր. «Առաջիկայ տարում պէտք է նշուի հայկական դէպքերի 100ամեայ տարելիցը։ Հայկական սփիւռքը սեւ քարոզչութիւն է սկսելու այդ ուղղութեամբ։ Դրա համար պէտք է լաւ նախապատրաստուենք 2015ին»[3]։

Էրդողանի այս ելոյթից յետոյ թուրքական մամուլում հրապարակուեցին այն քայլերը, որ այդ նպատակով պատրաստւում էր իրականացնել պետութիւնը։ Այսպէս՝ թուրք իշխանութիւնները մտադիր էին կազմակերպել բազմաթիւ գիտաժողովներ ու համաժողովներ, ինչպէս նաեւ՝ հրատարակել գրքեր եւ վաւերագրական նիւթեր: Թուրքիան Հայոց Ցեղասպանութեան ուրացմանն ուղղուած քայլերն աշխուժացրեց 2014ի սկզբներին՝ ամբողջ տարուայ ընթացքում հակաքայլեր մշակելով Մեծ Եղեռնի միջազգային ճանաչմանն ուղղուած աշխատանքների դէմ։

2014ին թուրքական կողմի՝ այս ուղղութեամբ ծաւալած գործունէութեան բարձրակէտը դարձաւ Էրդողանի «ցաւակցական» ուղերձը, որը հրապարակուեց Մեծ Եղեռնի տարելիցի նախօրէին՝ Ապրիլի 23ին։ Թուրքիայի վարչապետարանի պաշտօնական կայքէջում 9 լեզուներով, այդ թւում՝ նաեւ արեւելահայերէն եւ արեւմտահայերէն հրապարակուած ուղերձում Էրդողանը մասնաւորապէս նշում էր. «Մեր հայ քաղաքացիների եւ աշխարհի համայն հայութեան համար առանձնայատուկ իմաստ կրող Ապրիլի 24ը կարեւոր առիթ է ընձեռում՝ այս պատմական խնդրի շուրջ տեսակէտներն ազատ կերպով արտայայտելու առումով»։

Տուրք տալով Դաւութօղլուի մշակած «ընդհանուր ցաւի» եւ «արդար յիշողութեան» մասին կեղծ գաղափարներին՝ Էրդողանը նաեւ յայտարարում էր.

«Անուրանալի է, որ Օսմանեան Կայսրութեան վերջին տարիները տառապանքներով լեցուն մի ժամանակաշրջան են եղել թուրք, քուրդ, արաբ, հայ եւ այլ միլիոնաւոր օսմանցի հպատակների համար՝ անկախ նրանց կրօնից եւ էթնիկ պատկանելիութիւնից։ (…) Մարդկութեան պարտքն է հասկանալ Օսմանեան Կայսրութեան ինչպէս միւս հպատակների, այնպէս էլ հայերի՝ այդ ժամանակաշրջանում կրած տառապանքները յիշելու եւ ընկալելու անհրաժեշտութիւնը։ 1915ի դէպքերի վերաբերեալ տարբեր հայեացքների եւ գաղափարների ազատ արտայայտումը բազմակարծութեան, ժողովրդավարութեան մշակոյթի եւ արդիականացման պահանջն է։ (…) Սակայն 1915ի իրադարձութիւնները Թուրքիայի դէմ որպէս պատրուակ օգտագործելը եւ դրանք քաղաքական առճակատման հարցի վերածելն անընդունելի են։ Առաջին Աշխարհամարտում տեղի ունեցած դէպքերը մեր բոլորի ընդհանուր վիշտն են։ Այդ ցաւալի տարեթուին արդար յիշողութեան դիտանկիւնից մօտենալը մարդկային եւ գիտական պատասխանատուութիւն է։ Այն, որ ամէն կրօնի եւ ազգութեան պատկանող միլիոնաւոր մարդիկ են զոհուել Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի ընթացքում, եւ որ այնպիսի անմարդկային հետեւանքների յանգեցնող դէպքեր են կատարուել, ինչպիսին տեղահանութիւնն է, արգելք է դառնում թուրքերի եւ հայերի միջեւ փոխադարձ մարդկային վերաբերմունք դրսեւորելուն»[4]։

Էրդողանի «ցաւակցութիւնը» հիմնականում բացասական արձագանգ գտաւ համայն հայութեան մէջ, քանի որ հայկական շրջանակների կողմից գիտակցւում էր, որ այդ յայտարարութիւնը Հայոց Ցեղասպանութիւնը մերժելուն ուղղուած թուրքական քաղաքականութեան շարունակութիւնն էր, որն այս անգամ մատուցւում էր կեղծ գաղափարներով քօղարկուած: Հայկական շրջանակներից, հասկանալի պատճառներով, դրական արձագանգեց միայն Կ.Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանը՝ այն բնորոշելով որպէս «մի հիմնաքար Հայաստանի եւ Թուրքիայի ժողովուրդների միջեւ կառուցուելիք կամրջի համար»[5]։

Էրդողանի եւ իր վարչակազմի որդեգրած այս քաղաքականութեան եւ կեղծ ցաւակցական ուղերձի իրական նպատակները գիտակցուեցին ոչ միայն հայկական շրջանակների, այլեւ միջազգային եւ մինչեւ իսկ որոշ թուրքական կազմակերպութիւնների կողմից։ Այսպէս՝ Թուրքիայի Մարդու Իրաւունքների Ստամբուլի մասնաճիւղը 2014 Մայիսի սկզբներին հանդէս եկաւ յայտարարութեամբ՝ Էրդողանի ցաւակցական ուղերձը որակելով որպէս «ժխտման տեքստ»[6]։

Իսկ որ Էրդողանի ուղերձի հիմնական նպատակը ոչ թէ ճանաչումն էր, այլ ցաւակցութեան դիմակի տակ քօղարկուած ուրացումը՝ խոստովանեց անգամ այդ ժամանակաշրջանում Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմէդ Դաւութօղլուն, ով, ի պատասխան Ստամբուլից ընտրուած անկախ պատգամաւոր Իհսան Բարութչուի գրաւոր հարցման, ասաց, որ Էրդողանի ուղերձը համապատասխանում էր Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման դէմ պայքարի ամբողջական ռազմավարութեանը[7]:
Ի տարբերութիւն հայկական շրջանակների՝ որոշ թուրքական շրջանակներ, յատկապէս ազգայնամոլներն այդ ուղերձը համարեցին Ցեղասպանութեան ճանաչմանն ուղղուած մի քայլ, եւ նրանց մէջ եղան նաեւ այնպիսիք, ովքեր մտավախութիւն յայտնեցին, թէ թուրք ժողովրդի համաձայնութիւնն ստանալու դէպքում Էրդողանը պատրաստ է անմիջապէս ճանաչել Հայոց Ցեղասպանութիւնը։
Մասնաւորապէս, Թուրքական Պատմագիտական Ընկերութեան (Türk Tarih Kurumu/TKK) նախկին նախագահ Եուսուֆ Հալաչօղլուն 2014ի վերջերին յայտարարեց, որ եթէ թուրք հասարակայնութիւնը դոյզն-ինչ Էրդողանի նման մտածէր, ապա վերջինս իսկոյն կը ճանաչէր Ցեղասպանութիւնը[8]։

2014ի վերջերին՝ արդէն նախագահ Էրդողանի օրօք, Թուրքիայի պատմութեան մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի առումով գրանցուեց մի յիշարժան դէպք եւս. Նոյեմբերի 26ին Ժողովուրդների Դեմոկրատական Կուսակցութեան (Halkların Demokratik Partisi/HDP) պատգամաւոր Սեբահաթ Թունջէլը Թուրքիայի խորհրդարան ներկայացրեց մի օրինագիծ, որով առաջարկւում էր, որ Էրդողանը Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովում պաշտօնապէս ներողութիւն խնդրի Հայոց Ցեղասպանութեան, 1937-38ի Դերսիմի կոտորածների եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան տարիներին պետութեան կողմից կատարուած այլ յանցագործութիւնների համար[9]։ Օրինագծով նաեւ առաջարկւում էր Ապրիլի 24ը պաշտօնապէս սգոյ օր յայտարարել եւ այն ամրագրել օրացոյցում, ինչպէս նաեւ նիւթական ու բարոյական փոխհատուցում կատարել[10]:

Օրինագիծը բնականաբար չընդունուեց: Դրա փոխարէն պաշտօնական Անկարան շարունակեց աշխոյժ կերպով հակաքայլեր մշակել Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեայ տարելիցի միջոցառումների դէմ։ Մամուլում յայտնուեցին հրապարակումներ, ըստ որոնց՝ Թուրքիայի արտաքին գործերի, ազգային պաշտպանութեան, զբօսաշրջութեան եւ մշակոյթի նախարարութիւնները, ինչպէս նաեւ այլ գերատեսչութիւններ հրահանգներ են ստացել Դարդանէլի Ճակատամարտի 100ամեայ տարելիցին ինչպէս հարկն է նախապատրաստուելու վերաբերեալ։ Այսպիսով` պաշտօնական Անկարայի որդեգրած հիմնական ուղեգիծն էր Դարդանէլի գործողութեան 100ամեակը նշելը` այդպիսով փորձելով «ստուերել» Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեայ տարելիցի միջոցառումները:

2015- Էրդողանի քաղաքականութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան 100ամեայ տարելիցին

2015ին եւս Թուրքիան շարունակեց Մեծ Եղեռնի փաստը խեղաթիւրելու եւ Դարդանէլի Ճակատամարտի 100ամեակը նշելու միջոցով Հայոց Ցեղասպանութեան տարելիցի միջոցառումների վրայ «ստուեր գցելու» քաղաքականութիւնը։ Ուշագրաւ է, որ չնայած պաշտօնական Անկարայի այս դիրքորոշմանը, 2015ին Թուրքիայի գերատեսչութիւններում երբեմն արձանագրւում էին Մեծ Եղեռնին առնչուող հետաքրքիր դէպքեր, որոնք ներկայացւում էին որպէս «պատահաբար թոյլ տրուած սխալմունքներ»։ Այսպէս՝ 2015 Յունուարի վերջերին թուրքական մամուլում տպագրուած հրապարակումների համաձայն՝ Դարդանէլի գործողութեան 100ամեակի առթիւ Թուրքիայի արտգործնախարարութեան կողմից թողարկուած օրացոյցում, իբրեւ թէ սխալմամբ, յայտնուել էր Ծիծեռնակաբերդում գտնուող Հայոց Ցեղասպանութեան յուշահամալիրի նկարը[11]: Սոյն հարցը բերուեց Թուրքիայի խորհրդարանի օրակարգ, քանի որ թուրք պաշտօնատարները եւս գիտակցում էին, որ նման շփոթմունք չէր կարող լինել։ Մասնաւորապէս Ժողովրդահանրապետական (Cumhuriyet Halk Partisi/CHP) Կուսակցութեան պատգամաւոր Օսման Քորոթիւրքն այս առիթով հանդէս եկաւ Թուրքիայի արտգործնախարար Մեւլութ Չաւուշօղլուին ուղղուած հարցապնդմամբ [12]։

2015ի Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեայ տարելիցի դէմ թուրքական իշխանութիւնների եւ յատկապէս Էրդողանի ձեռնարկած միջոցառումների առանցքում էր Դարդանէլի Ճակատամարտի 100ամեակը հանդիսաւորապէս նշելու ձգտումը։ Ուշագրաւ է, որ թէեւ Դարդանէլի գործողութեան օրը մինչ այդ աւանդաբար նշւում էր Մարտի 18ին, սակայն 2015ին Թուրքիան, հասկանալի պատճառներով, որոշել էր այն տօնել Ապրիլի 23ին։ Միեւնոյն ժամանակ պաշտօնական Անկարան մտադիր էր շարունակել կեղծ ցաւակցական յայտարարութեան քաղաքականութիւնը։ Դեռ 2015 Ապրիլի սկզբներին Էրդողանը մի հարցազրոյցում յայտնում էր, որ ինքն այս տարի եւս հանդէս կը գայ հայերին ուղղուած ցաւակցական ուղերձով[13]։

Յիրաւի, 2015 Ապրիլի 24ին, այս անգամ Թուրքիայի Հանրապետութեան նախագահի պաշտօնը վարող Էրդողանը հանդէս եկաւ «օսմանահպատակ հայերի ժառանգներին» ուղղուած ցաւակցական ուղերձով։ Մասնաւորապէս Կ.Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանին ուղղուած այդ խօսքում Էրդողանը շարունակում էր աղաւաղել Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ բազմաթիւ փաստեր։ Ինչպէս այդ մասին արձանագրւում էր նաեւ համեմատաբար ազատ արտայայտուող որոշ թուրքական լրատուամիջոցներում, եթէ 2014ի ուղերձում Էրդողանը Ցեղասպանութեան փաստը խեղաթիւրել էր՝ այն որակելով «տեղահանութիւն», ապա 2015ի ուղերձում Թուրքիայի նախագահը շեշտը դնում էր Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի ծանր պայմանների վրայ, իսկ «տեղահանութիւն» բառն այլեւս չէր յիշատակում[14]։

Այսպիսով՝ 2015ին պաշտօնական Անկարան համոզուելով, որ «արդար յիշողութեան» եւ «ընդհանուր ցաւի» մասին իր կեղծ դրոյթները չընդունուեցին հայութեան կողմից, աւելի կոշտացրեց Հայոց Ցեղասպանութեան փաստի ուրացմանն ուղղուած իր քաղաքականութիւնը՝ ցաւակցական ուղերձում ընդգծելով միայն Առաջին Աշխարհամարտի գործօնը եւ շրջանցելով անգամ թուրք կեղծարարների կողմից ընդունելի համարուող «տեղահանութիւն» բառը։

2016- Հայոց ցեղասպանութեան հարցը Թուրքիայի օրակարգում՝ Գերմանիայի կողմից Մեծ Եղեռնի ճանաչման Ենթախորքում

2016ին եւս, Թուրքիայի Հանրապետութեան նախագահ Էրդողանը դարձեալ հանդէս եկաւ ապրիլքսանչորսեան ուղերձով, որի շեշտադրումներն էին երկու ժողովուրդների միջեւ եղած թշնամութիւնը յաղթահարելու կոչը եւ դարեր շարունակ «համատեղ հաշտ ու խաղաղ գոյատեւելու» մասին կեղծ դրոյթը[15]։

Այդ տարի շրջադարձային էր 2016 Յունիսի 2ին Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետութեան կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման մասին Բունդեսթագի ընդունած բանաձեւը, որը բնականաբար մեծ աղմուկ բարձրացրեց Թուրքիայում։ Բանաձեւը թուրքական շրջանակներում տեղիք տուեց զանազան քննարկումների, որոնք արտացոլուեցին նաեւ թուրքական զանգուածային լրատուամիջոցներում։

Յիշատակման է արժանի յատկապէս Հայոց Ցեղասպանութեան կազմակերպիչներից Ջեմալ փաշայի թոռ Հասան Ջեմալի անդրադարձը՝ ի պատասխան Էրդողանի այն յայտարարութեան, թէ՝ Թուրքիայի պատմութեան ընթացքում ոչ մի ցեղասպանութիւն չի եղել։ T24 լրատուական կայքէջի իր սիւնակում Հասան Ջեմալն ազնուութեան կոչ էր անում Էրդողանին եւ յիշեցնում, որ վերջինս ժամանակին մասնաւոր զրոյցներում խոստովանել է, որ Թուրքիայի քաղաքացիների նկատմամբ դաժան վերաբերմունք է դրսեւորուել[16]:

Բունդեսթագի կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան փաստի ճանաչումից յետոյ Էրդողանը հրապարակաւ յոյս էր յայտնում որ Գերմանիան կ’ուղղի իր «սխալը»[17]։

2016 Յուլիսի 15ին Թուրքիայում կատարուած յեղաշրջման փորձից յետոյ թուրքական իշխանութիւններն է՛լ աւելի սահմանափակեցին խօսքի ազատութիւնը եւ մարդու հիմնարար իրաւունքներն այս երկրում։ Յայտարարուած արտակարգ դրութեան հետեւանքներից մէկը եղաւ այն, որ եթէ մինչ այդ հնարաւոր էր դարձել հայկական թեմատիկայի վրայ դրուած արգելքը, տաբուն վերացնել, ապա 2016 Յուլիսից ազգային եւ կրօնական փոքրամասնութիւնները, մասնաւորապէս պոլսահայ համայնքը եւ իսլամացուած ու ծպտեալ հայութիւնը վերստին թաքնուեցին իրենց պատեաններում։

2017- Էրդողանի կողմից կեղծ ցաւակցական ուղերձների քաղաքականութիւնը շարունակւում է

2017 Ապրիլին Էրդողանը դարձեալ հանդէս եկաւ Կ. Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանին եւ Թուրքիայի հայ համայնքին հասցէագրուած ուղերձով, որի հիմնական շեշտադրումը հայ ժողովրդի մեծ ներդրումն էր Օսմանեան Կայսրութեան մշակութային եւ տնտեսական կեանքում։ 2017ի ուղերձում Թուրքիայի նախագահը նաեւ վստահեցնում էր, թէ թուրքական իշխանութիւնները կը շարունակեն «հայկական մշակութային ժառանգութեանը տէր կանգնելու» քաղաքականութիւնը[18]։

2018- Թուրքիայում սկսում են արգելել Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակը ոգեկոչող միջոցառումները

Ռեջէփ Թայիփ Էրդողանը 2018ի սկզբին Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի նկատմամբ հանդէս եկաւ աւելի կոշտ դիրքորոշմամբ։ Այդ տարուայ Յունուարի վերջերին ելոյթ ունենալով Թուրքիայի Բուրսա քաղաքում՝ նա խեղաթիւրեց պատմական փաստերը՝ նշելով, թէ իրականում «հայերի տեղահանութեան համար պատճառ դարձած կոտորածների ժամանակ սպանուած թուրքերի թիւը շատ աւելի մեծ է եղել, քան՝ հայերինը»։ Ըստ Էրդողանի յայտարարութեան՝ Թուրքիայի ԶՈՒ գլխաւոր սպայակոյտի արխիւում միայն այդ թեմայի վերաբերեալ շուրջ 1,700,000 փաստաթուղթ կայ, եւ իրենք պատրաստ են հրապարակել դրանք, սակայն հայկական կողմն «անպատասխան է թողնում երկկողմանի կերպով արխիւները բացելու առաջարկները»[19]:

Թէեւ Էրդողանը 2018 Ապրիլին նոյնպէս չմոռացաւ «ցաւակցել» հայերին, սակայն այդ տարի թուրքական իշխանութիւնների որդեգրած աւելի կոշտ դիրքորոշումը դրսեւորուեց նաեւ այն սահմանափակումների եւ արգելքների միջոցով, որ դրուեցին Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նուիրուած միջոցառումների վրայ։ Այդ արարողութիւնները կազմակերպւում էին ամէն տարի՝ 2010 Ապրիլից սկսած։ Եթէ առաջին տարիներին այդ միջոցառումները կատարւում էին միայն Ստամբուլում, ապա յետագայում դրանց աշխարհագրութիւնն ընդլայնուեց՝ մինչեւ իսկ ներառելով Արեւմտեան Հայաստանի որոշ շրջաններ, օրինակ՝ Դերսիմը։

Այսպիսով՝ 2018 Ապրիլի 24ին թուրքական ոստիկանութիւնն արգելեց Ստամբուլի Սուլթանահմէթ հրապարակում Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նուիրուած արարողութիւնը։ Ոստիկանութիւնը, հաւաքուածների մօտ նկատելով «ցեղասպանութիւն» գրութեամբ պաստառներ, ձերբակալեց 3 հոգու, որոնք որոշ ժամանակ անց ազատ արձակուեցին[20]:

2019- Էրդողանի եւ պաշտօնական Անկարայի արձագանգները ԱՄՆ-ի Ներկայացուցիչների Տան եւ Ծերակոյտի կողմից ընդունուած Հայոց Ցեղասպանութեան բանաձեւերին

2019ը կարելի է շրջադարձային համարել Հայոց Ցեղասպանութեան փաստի միջազգային ճանաչման եւ դատապարտման առումով: Այդ տարուայ վերջերին ԱՄՆի նախ՝ Ներկայացուցիչների Տունը, ապա՝ Ծերակոյտն ընդունեցին Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանաչող եւ դատապարտող բանաձեւեր։

Սակայն, մինչ այդ բանաձեւերին անդրադառնալը, նշենք, որ 2019ին թուրքական իշխանութիւնները եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան նախագահ Էրդողանը Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի ուղղութեամբ շարունակեցին մերժողական քաղաքականութիւն դրսեւորել։ Աւելին՝ այդ տարի Էրդողանը հանդէս եկաւ ոչ թէ ուղերձով, այլ ընդամէնը նամակով, որն ուղղուած էր Կ.Պոլսոյ հայոց պատրիարքի ընդհանուր փոխանորդ Արամ Եպս. Աթէշեանին։ Էրդողանը նամակում Մեծ Եղեռնի տարիներին կոտորուած մէկուկէս միլիոն հայերին որակում էր «Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի զոհեր»՝ ընդգծելով, թէ յարգանքի տուրք է մատուցում «Առաջին Աշխարհամարտի տարիներին դժուարին պայմաններում զոհուած հայերի յիշատակին»[21]։ Նոյն օրերին Էրդողանը մասնակցեց օսմանեան արխիւներին նուիրուած մի գիտաժողովի, որտեղ վերստին հանդէս եկաւ Հայոց Ցեղասպանութեան փաստն ուրացող յայտարարութեամբ[22] եւ մինչեւ իսկ նշեց, թէ տեղահանութիւնը, իմա՝ Մեծ Եղեռնը «ամենաողջամիտ» որոշումն էր եղել:

Այս թեմային Էրդողանն անդրադարձաւ նաեւ Ապրիլի վերջերին՝ ելոյթ ունենալով իր կուսակիցների առջեւ։ Իշխող Արդարութիւն եւ Զարգացում Կուսակցութեան ժողովի ընթացքում Թուրքիայի նախագահը, ի պատասխան Մակրոնի ընդունած որոշման, որով Ապրիլի 24ը Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակի ազգային օր էր համարուելու, յայտարարեց, թէ «հայերի տեղահանութիւնը ոչ ցեղասպանութիւն է եղել, ոչ էլ՝ մեծ ողբերգութիւն»[23]։

2019ին ԱՄՆի Ներկայացուցիչների Տան եւ Ծերակոյտի կողմից Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանաչող ու դատապարտող բանաձեւերը, անշուշտ, յարուցեցին Թուրքիայի քաղաքական շրջանակների եւ մասնաւորապէս նախագահի վրդովմունքը։ Դեռ նախքան Ծերակոյտի կողմից բանաձեւի ընդունումը՝ 2019 Նոյեմբերի կէսերին ԱՄՆի նախագահ Դոնալդ Թրամփի հետ հանդիպման ժամանակ Էրդողանը յայտարարեց, թէ Ներկայացուցիչների Տան բանաձեւը ստուեր է գցում թուրք-ամերիկեան յարաբերութիւնների վրայ եւ վիրաւորում թուրք ժողովրդին[24]։

Էրդողանի վրդովմունքը սաստկացաւ յատկապէս Ծերակոյտի կողմից ընդունուած բանաձեւից յետոյ։ Թուրքիայի նախագահը մասնաւորապէս սպառնաց ԱՄՆին, թէ Թուրքիայի խորհրդարանն էլ կարող է Ամերիկայի գաղութացման ընթացքում հնդկացիների ցեղասպանութեան մասին բանաձեւ ընդունել։ Էրդողանը չբաւարարուեց դրանով եւ նաեւ սպառնաց փակել Ինջիրլիքի ռազմախարիսխը[25]։

2019ի վերջերին Էրդողանը Հայոց Ցեղասպանութեան ուրացման քաղաքականութիւնը շարունակեց նաեւ թուրքական արխիւների բաց եւ բոլորին, այդ թւում՝ հայերին հասանելի լինելու մասին կեղծ յայտարարութիւններով[26]։

ԵԶՐԱՓԱԿՈՒՄ

Այսպիսով՝ Թուրքիայի նախագահ Ռեջէփ Թայիփ Էրդողանը, յատկապէս իր վարչապետութեան վերջին տարին եւ նախագահութեան շրջանում Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի ուղղութեամբ շարունակել է թուրքական իշխանութիւնների ուրացման աւանդական քաղաքականութիւնը՝ երբեմն որոշ խմբագրումներ անելով։ Թէեւ կոշտ ժխտումը Էրդողանի իշխանութեան մի շրջանում փոխակերպուեց աւելի մեղմ ու քօղարկուած հերքման, այնուամենայնիւ բովանդակային առումով շարունակեց նոյնը մնալ։

Այնուամենայնիւ, հարկ է նշել, որ Էրդողանը պատմութեան մէջ կը յիշատակուի որպէս Թուրքիայի առաջին վարչապետ եւ նախագահ, ով համաձարկուել է այս թեմայով «ցաւակցական ուղերձ» յղել հայերին։ Բացի այդ՝ ընդգծենք, որ հենց Էրդողանի իշխանութեան տարիներին են կոտրուել Հայոց Ցեղասպանութեան եւ Հայկական Հարցին առնչուող որոշ տաբուներ։ Վերջին տասնամեակներին Թուրքիայում այդ թեմայով մինչեւ իսկ տպագրուել են պատմական փաստերը չխեղաթիւրող գրքեր։ Այսինքն՝ Էրդողանի իշխանութեան օրօք թուրք հասարակութիւնն աննախադէպ շատ է քննարկել Մեծ Եղեռնի թեման։ Ու թէեւ 2016 Յուլիսի ռազմական յեղաշրջման փորձից յետոյ այդ աշխուժութիւնը նուազել է, իսկ ազատ խօսքի հանդէպ հետապնդումներն՝ աւելացել, սակայն Հայոց Ցեղասպանութեան թեման ոչ միայն այլեւս տաբու չէ Թուրքիայում, այլեւ, չնայած թուրքական իշխանութիւնների վարած քաղաքականութեանը՝ այդ երկրում արդէն շատ աւելի մեծ թուով մարդիկ են հնարաւորութիւն ստանում տեղեկանալ պատմութեան իրական փաստերի մասին։

Ելնելով պաշտոնական Թուրքիայի ուրացման ավանդական քաղաքականության տրամաբանությունից և վերջին տարիներին տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական իրադրությունից, ինչպես նաև՝ թուրք հասարակության տրամադրություններից և թուրքական քաղաքական ուժերի մեծամասնության դիրքորոշումից՝ կարելի է եզրակացնել, որ Անկարան առաջիկա տարիներին ևս կպահպանի Հայոց ցեղասպանության հարցի ուղղությամբ իր ժխտողական վերաբերմունքը։

[1] Serdar Korucu, “11 Cumhurbaşkanının ‘Ermeni Soykırımı’yla Sınavı,” http://www.agos.com.tr/tr/yazi/7746/11-cumhurbaskaninin-ermeni-soykirimi-yla-sinavi (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[2] Aslı Aydıntaşbaş, “Sizin Acınızı Reddetmiyorum Gelin Konuşalım,” https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/asli-aydintasbas/sizin-acinizi-reddetmiyorum-gelin-konusalim-1563905 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[3] https://www.haberler.com/erdogan-dan-buyukelcilere-uyari-5547930-haberi/ (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[4] https://www.dw.com/tr/erdo%C4%9Fandan-24-nisan-mesaj%C4%B1/a-17587530 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[5] http://akunq.net/am/?p=38800 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[6] https://www.tert.am/am/news/2014/05/06/ihd-genocide/1078479 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[7] https://www.sondakika.com/haber/haber-disisleri-bakani-davutoglu-aciklamasi-2-6074904/ (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[8] https://www.internethaber.com/mhpli-halacoglu-dersimin-neden-bombalandigini-anlatti-739247h.htm?interstitial=true (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[9] https://www.borsagundem.com/haber/hdpden-sok-ermeni-teklifi/203379 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[10] Նոյն։

[11] https://www.cnnturk.com/haber/turkiye/canakkale-ajandasinda-ermeni-soykirimi-aniti (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[12] https://www.haberler.com/soykirim-aniti-fotografi-tbmm-gundeminde-6926406-haberi/ (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[13] http://www.haber7.com/siyaset/haber/1341074-erdogan-artik-bana-sormayacaksiniz (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[14] http://bianet.org/bianet/toplum/164065-erdogan-in-taziye-mesaji-2014-te-tehcir-2015-te-savas-sartlari (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[15] http://www.bursadabugun.com/haber/erdogan-dan-atesyan-a-1915-mesaji-683761.html (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[16] Hasan Cemal, Asıl sen delikanlı ol delikanlı, biraz dürüst ol dürüst! https://t24.com.tr/yazarlar/hasan-cemal/asil-sen-delikanli-ol-delikanli-birazcik-durust-ol-durust,14738 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[17] https://yenisoluk.com/erdogandan-bir-almanya-aciklamasi-daha-bu-yanlis-adimdan-donmeyecek-olursa (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020)։

[18] https://www.gunes.com/gundem/erdogandan-ermenilere-mesaj-tahammulumuz-yoktur-782753 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[19] https://www.aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/cumhurbaskani-erdogan-milli-mucadelede-karsimiza-cikani-ezer-geceriz/1037669 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[20] https://www.evrensel.net/haber/350822/ermeni-soykiriminda-yasamini-yitirenler-istanbulda-anildi (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[21] https://www.trthaber.com/haber/gundem/cumhurbaskani-erdogandan-ermeni-patrik-vekili-atesyana-mektup-413018.html (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[22] https://www.independentturkish.com/node/24846/haber/erdo%C4%9Fan-biz-ar%C5%9Fivleri-sonuna-kadar-a%C3%A7t%C4%B1k-ey-ermeniler-varsa-siz-de-a%C3%A7%C4%B1n (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[23] https://www.yeniakit.com.tr/haber/ak-parti-28-istisare-ve-degerlendirme-toplantisi-727639.html (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[24] https://www.yeniasya.com.tr/gundem/ortak-basin-aciklamasi-cumhurbaskani-erdogan-in-konusmasindan-satir-baslari_506831 (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[25] https://tr.sputniknews.com/karikatur/201912161040850508-erdogandan-abddeki-ermeni-soykirimi-kararina-tepki/ (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

[26] https://www.memleket.com.tr/cumhurbaskani-erdogan-malezyada-gazetecilerin-sorularini-yanitladi-1-1961873h.htm (վերջին դիտում՝ 10 Փետրուար 2020):

Լուսանկարը՝ Արեգ Վարդանյանի 

[email protected]

Յոդուածը տպագրուել է Հայկազեան Հայագիտական Հանդէսի 40-րդ հատորում, Պէյրութ, 2020 թ․

Akunq.net