Հայ Վաճառականներու Դերը Մետաքսի Ճամբուն Վրայ. Պատմական Ակնարկ

Հայաստանի եւ հայութեան փոխներգործութիւնը Մետաքսի ճամբուն հետ ունի աւելի քան 2000 տարուան պատմութիւն: Այս յօդուածով կ՛ուզեմ լուսարձակի տակ առնել երկու փուլեր, նախ Մեծն Տիգրանի փուլը եւ ապա հետազօտութեամբ 15-18 դարերու Նոր Ջուղայի հայ վաճառականներու դերը` վերականգնելու Մետաքսի Ճամբու գործունէութիւնը Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ:

Պատմական Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը Փոքր Ասիոյ մէջ կամուրջ մը ստեղծեց Արեւելքին եւ Արեւմուտքին միջեւ, ուր հայ վաճառականները տարբեր պատմական ժամանակաշրջաններու օգտագործեցին այս առիթը: Երբ Հայաստանը կորսնցուց իր անկախութիւնը եւ ինկաւ այլ ազգերու տիրապետութեան տակ, այս վաճառականները դարձան «հայ մշակոյթի դեսպանները», անոնք իրենց ճարպիկութեամբ կրցան մշակութային կապ ստեղծել եւ ազդել կամ ազդուիլ այլ մշակոյթներէ, սակայն` միշտ պահպանելով իրենց ազգային ինքնութիւնը:

Չինաստանի տնտեսապէս բացուիլը դէպի Արեւմուտք` զուգադիպեցաւ Մեծն Տիգրանի եւ Հայաստանի տնտեսական ու քաղաքական վերելքին: Հետաքրքրական է, որ Մեծն Տիգրան գրաւեց արեւմտեան Ասիոյ գրեթէ բոլոր քաղաքները, որոնք կը գտնուին Մետաքսի ճամբուն վրայ, ինչպէս` Սիս, Մալաթիա, Անտիոք, Մուսուլ (Նինուէ), Դամասկոս, Փալմիր, Պիպլոս… Այսպիսով, Միջագետքի, հիւսիսային Պարսկաստանի, Սուրիոյ եւ Միջերկրականի արեւելեան ափերու առեւտրական կեդրոնները, որոնք կը գտնուէին Մետաքսի ճամբուն վրայ, ինկան հայկական իշխանութեան տակ: Առաւել, երկու Տիգրանակերտ քաղաքները, որոնք կառուցուեցան Մեծն Տիգրանի կողմէ Արցախի եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, դարձեալ Մետաքսի ճամբուն վրայ էին: Արդեօք այս բոլորը զուգադիպութի՞ւն էին:

1453-ին Կոստանդնուպոլսոյ անկումով եւրոպացի վաճառականները անորոշութեան մատնուեցան եւ կարիքը ունէին շրջանի տեղացի քրիստոնեայ վաճառականներու առաջնորդութեան: Հայ վաճառականները Կիլիկիոյ թագաւորութեան ժամանակ եւ խաչակիրներուն հետ իրենց յարաբերութիւններով արդէն իսկ վաճառականական ձիրքերու առումով գերազանցած էին այլ շրջաններուժողովուրդները: Նոյն ժամանակաշրջանին Իրանի հայ գաղութը մասնաւորապէս Նոր Ջուղայի մէջ կազմած էր ազդեցիկ տնտեսական դասակարգ մը,որուն անդամները իրանցիներուն կողմէ կը կոչուէին «խոճա»: Թուրք-պարսկական պատերազմին պատճառով Մետաքսի ճամբուն վրայ առեւտուրը սառած վիճակ մը ունէր, հետեւաբար Պարսկաստանի համար կարեւոր էր դուրս գալ տնտեսական մեկուսացումէն եւ առեւտուրի ճամբայ բանալ եւրոպական ու ասիական շուկաներուն հետ: Այսպիսով, թէ՛ եւրոպացիներուն եւ թէ՛ Պարսկաստանի համար մետաքսի հայ վաճառականներու դերը անհրաժեշտութիւն էր: 16-րդ դարուն հայկական սփիւռքը տարածուած էր առեւտրական բանալի կեդրոններու մէջ, ինչպէս` Պոլիս, Զմիւռնիա, Հալէպ, Մոսկուա, Վենետիկ եւ Ամսթերտամ: Սակայն հայ վաճառականներուն համար ցամաքային ճամբան անհրաժեշտութիւն չէր, եւ անոնք ուղղուեցան դէպի ծով: Այսպիսով, անոնք բացին երկու ծովային ճամբայ, մէկը դէպի Եւրոպա, իսկ միւսը` դէպի Ասիա:

Նոր Ջուղայի հայ վաճառականները Եւրոպա հասան Ռուսիոյ ճամբով`Ճերմակ ծովէն դէպի Պալթեան երկիրները եւ թագաւորութիւնները: 1687-ին եւ 1696-ին առեւտրական համաձայնութիւններ ստորագրուեցան այս թագաւորութիւններուն եւ հայ առեւտրականներուն միջեւ: Օրինակ` Շուէտի Սթոքհոլմ մայրաքաղաքին մէջ հայ վաճառականները իրաւունք ունէին գործարաններ բանալու: Հայ վաճառականները հասան մինչեւ Լոնտոն ու  օգնեցին փորթուգալցի եւ սպանացի նաւատորմերուն, որ հասնին Ասիա:

Երկրորդ ճամբան դէպի Ասիա էր, ուր Հնդկաստանի հայ գաղութը մեծ դեր խաղցաւ: Սկզբնական շրջանին անգլիացիները քաջալերեցին հայ վաճառականները, որոնք արդէն առեւտրական կեդրոններ հաստատած էին Սինկափուրի, Միանմարի, Ինտոնեզիոյ, Ֆիլիփեան կղզիներուն եւ Չինաստանի ծովեզերեայ շրջաններուն մէջ: Անգլիացիները ուզեցին օգտագործել հայերը` յօգուտ իրենց գաղութատիրական քաղաքականութեան, սակայն երբ հայ վաճառականները մերժեցին ենթարկուիլ անգլիացիներուն, 1783-ին անոնց հողերը եւ նաւերը բռնագրաւուեցան, եւ այսպիսով, Չինաստանի հայ գաղութը տնտեսական հարուած մը ստացաւ:

Սակայն հայերը ինչո՞վ կը տարբերէին այլ վաճառականներէ: Կան երեք կէտեր, որոնք պէտք է բացատրել.

– Հայկական գաղութները` իբրեւ առեւտրական ցանց.- Հայ վաճառականները այլ վաճառականներու նման թափառական չէին եւ կը հաստատուէին Մետաքսի ճամբու մօտակայ քաղաքներուն մէջ: Հաստատուելէ ետք անոնք կը հիմնէին դպրոցներ, եկեղեցիներ ու մշակութային կեդրոններ,եւ այսպիսով ընդարձակ առեւտրական ցանց մը հիմնելով Ասիայէն Եւրոպա` անոնք կը դիւրացնէին առեւտուրը:

– Միջմշակութային փոխազդեցութիւն.-Հայ վաճառականերուն բերած մշակոյթին միջոցով բազմաթիւ քաղաքներ եւ թագաւորութիւններ ծանօթացան Հայաստանին ու հայ մշակոյթին: Մինչ Հայաստանի մէջ գոյութիւն չունէր պետականութիւն,Եւրոպան եւ Ասիան անուղղակիօրէն մէջտեղ բերին հայկական զարթօնքը: Բազմաթիւ եւրոպական եւ ասիական քարտէսներ, որոնք կը պատկանին 15-18-րդ դարերու ժամանակաշրջանին, կը նշեն «Հայաստան» կամ «Հայկական Բարձրաւանդակ» անունները: Հայերը նաեւ ազդեցութիւն ունեցան գերմանացի եւ հոլանտացի արուեստագէտներու վրայ, որովհետեւ կը տեսնենք անոնց կողմէ գծուած բազմաթիւ գեղանկարներ, որոնք կը վերաբերին 15-18-րդդարերու հայ առեւտրականներու եւ եկեղեցիներու: Իսկ գերմանացի յայտնի փիլիսոփայ Էմանուէլ Քանթ իր գիրքին մէջ կը գրէ, որ հայերը այլ ազգերը կը գերազանցէին իրենց առեւտրական ոգիով, եւ անոնք ոտքի վրայ կը գալէին Կինէայի ծովափէն մինչեւ Չինաստանի սահմանը:

– Հայ ազգային ինքնութեան վերածնունդը.-Հայերը, որոնք հաստատուեցան Մետաքսի ճամբուն շուրջ,ընդգրկուեցան այդ երկիրներու քաղաքական, տնտեսական, մշակութային եւ ընկերային կեանքին մէջ: Անոնք մասնակցեցան տեղական դատարաններու` պաշպանելու համար իրենց իրաւունքները, եւ սերտ կապեր հաստատեցին իշխաններու եւ քաղաքական գործիչներու հետ: Երբ Հայաստանը կորսնցուցած էր իր պետականութիւնը, անոնք դարձան ազգին դեսպանները: Հայ վաճառականները բազմիցս բարձրացուցին Հայկական հարցը եւրոպական երկիրներու մէջ, եւ հակառակ անոր որ կորսնցուցած էին պետականութիւնը, սակայն հայրենիքի կարօտը եւ Դատը միշտ բարձր պահեցին,եւ հայկական նաւերուն վրայ կը ծածանէին հայկական դրօշներ եւ խաչը: Իրենց գաղութներուն մէջ անոնք նորահաս սերունդը դաստիարակեցին հայկական եւ քրիստոնէական արժէքներով, իսկ երբ վերադարձան հայրենիք, անոնք իրենց հետ բերին ազգային-ազատագրական պայքարի եւ եկեղեցական ու կրօնական բարենորոգումներու գաղափարներ:

Կարելի է ըսել, որ 15-18-րդ դարերուն միջեւ հայ վաճառականները Մետաքսի ճամբան դարձուցին լուսաւորութեան ճամբայ մը: Անոնք դարձան Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ կամուրջ մը: Իսկ ամէնէն կարեւորը այն է, որ անոնք չմոռցան իրենց ինքնութիւնը եւ Դատը, այլ զարգացուցին զանոնք եւ դարձան դեսպանները ազգի մը, որ պետականութիւն չունէր:

Եոհաննես Լինկնպախ, Հայ վաճառականները Ամսթերտամի մէջ, 1656

Հայ վաճառական մը՝ ըստ Ճիովաննի Կրեվեմպրոչի, 18-րդ դար

Հայկական լեռնաշխարհը՝ ըստ Ժան Լիուլերի, 1655

ԵՂԻԱ ԹԱՇՃԵԱՆ