Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ Դաւիթ Իշխանեանի հարցազրոյցը «Ազատ Օր»ին

­Դեկ­տեմ­բե­րի ա­ռա­ջին տաս­նօ­րեա­կին աշ­խա­տան­քա­յին այ­ցե­լու­թեամբ Ա­թէնք գտնո­ւե­ցաւ Հ.Յ.Դ. ­Բիւ­րո­յի ան­դամ եւ Ար­ցա­խի Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի պատ­գա­մա­ւոր ­Դա­ւիթ Իշ­խա­նեան, որ Ար­ցա­խի հիմ­նա­հար­ցին շուրջ հան­դի­պում­ներ ու­նե­ցաւ յու­նա­կան քա­ղա­քա­կան գոր­ծօն­նե­րու հետ։ Այս այ­ցե­լու­թեան ա­ռի­թով «Ա­զատ Օր» հար­ցազ­րոյց մը ու­նե­ցաւ ըն­կե­րոջ հետ, ո­րուն գլխա­ւոր մա­սե­րը կը ներ­կա­յաց­նենք ստո­րեւ։

­Պա­տե­րազ­մէն եր­կու ու կէս տա­րի վերջ կրնանք պա­տաս­խա­նել, թէ ո­րո՞նք էին պատ­ճառ­նե­րը, որ այս ա­ղէ­տա­լի վի­ճա­կին հա­սանք: Ի՞նչ չէինք նա­խա­տե­սած եւ ո­րո՞նք էին մեր սխալ­նե­րը:

Այս հար­ցը բո­լո­րիս մտա­հո­գող եւ յու­զող հարց է եւ չկայ ամ­փո­փո­ւած պա­տաս­խան: ­Մի բան յստակ է, որ ա­մէն ինչ սկսո­ւել է 2018 թո­ւա­կա­նի ­Հա­յաս­տա­նի մէջ տե­ղի ու­նե­ցած իշ­խա­նա­փո­խու­թիւ­նից: Այդ իշ­խա­նա­փո­խու­թիւ­նը մեր հայ ժո­ղո­վուր­դին ներ­քին կեան­քում ըն­կա­լո­ւեց որ­պէս անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն, բայց մենք պի­տի նա­յենք նաեւ ար­մատ­նե­րին, իսկ ի՞նչ հո­ղի վրայ տե­ղի ու­նե­ցաւ այդ ի­շա­խա­նա­փո­խու­թիւ­նը: ­Մենք գի­տենք, որ 1988-ից յե­տոյ ­Հա­յաս­տա­նում տե­ղի ու­նե­ցած իշ­խա­նա­փո­խու­թիւն­նե­րը, կամ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի ձե­ւա­ւո­րու­մը, միշտ ե­ղել է Ար­ցա­խի հիմ­նա­հարց եւ Ար­ցա­խի գա­ղա­փա­րի հի­ման վրայ: 2018 թո­ւա­կա­նին մենք ա­կա­նա­տես ե­ղանք սո­ցիա­լա­կան ընդվզ­ման եւ սո­ցիա­լա­կան հիմ­նա­հար­ցե­րի հիմ­նա­ւոր­ման փո­փո­խու­թիւն: Երկ­րոր­դա­կան փլան, երկ­րոր­դա­կան հո­րի­զո­նա­կան մը ուղ­ղեց Ար­ցա­խի հիմ­նա­հար­ցը, ազ­գա­յին գա­ղա­փար­նե­րը եւ մեր ժո­ղո­վուր­դին մա­տու­ցո­ւեց ներ­քին կեան­քի խնդիր­ներ, ո­րը շատ հեշ­տու­թեամբ ըն­կա­լո­ւեց ժո­ղո­վուր­դի կող­մից, դար­ձաւ հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան ընդվ­զում, այ­սօ­րո­ւայ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը այդ օ­րե­րին դար­ձան հան­րա­յին ա­ջակ­ցու­թիւն վա­յե­լող քա­ղա­քա­կան խմբա­ւո­րում, այ­նու­հե­տեւ քա­ղա­քա­կան խումբ եւ այս­պէս տե­ղի ու­նե­ցաւ ա­մէն ինչ, որ ուղ­ղա­կի փոխ կա­պակ­ցուած է 2020 թո­ւա­կա­նի պա­տե­րազ­մի, պա­տե­րազմ սկսո­ւե­լու եւ պա­տե­րազ­մի մեր ան­յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րի հետ: ­Սա անձ­նա­կան հա­մո­զումն է եւ կար­ծում եմ շատ շա­տե­րի հա­մո­զումն է:

Իսկ ռազ­մա­կա՞ն մա­կար­դա­կի վրայ այ­սօր կրնանք յստակ եզ­րա­կա­ցու­թիւն­նե­րու հան­գիլ դե­րու­թիւն­նե­րու եւ ան­յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րու մա­սին:

­Ռազ­մա­կան պա­լան­սը վա­ղուց ար­դէն սկսել է փո­խո­ւել: 2016-ի Ապ­րի­լեան ան­ցու­դարձ­նե­րի ժա­մա­կան մենք հա­մո­զո­ւե­ցինք որ ռազ­մա­կան պա­լան­սը փո­խո­ւած է: Ա­ռա­ջին ան­գամ կի­րա­ռե­լով յե­տա­խու­զա­կան ա­նօ­դա­չու սար­քեր եւ տար­բեր մի­ջոց­ներ, ատր­պէյ­ճա­նա­կան կող­մը դրա­նով ցոյց տո­ւեց իր հա­ւա­նա­կան գե­րա­կա­յու­թիւ­նը եւ ո­րոշ ա­ռա­ւե­լու­թիւն­ներ, եւ այդ ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րի ցու­ցադր­ման նաեւ յե­տա­խու­զա­կան քայ­լերն էր, որ փոր­ձում էին ստու­գել նաեւ մեր հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը: Ան­շուշտ պի­տի ա­սեմ 2016 թո­ւա­կա­նի Ապ­րի­լին, ­Մա­յի­սին Ար­ցա­խի պաշտ­պա­նու­թեան բա­նա­կը կա­րո­ղա­ցաւ դի­մա­կա­յել ատր­պէյ­ճա­նա­կան յար­ձա­կում­նե­րին, բայց սա մի փորձ էր մեր ընդ­հա­նուր զգօ­նու­թիւ­նը ստու­գե­լու: ­Գու­ցէ 2020 թո­ւա­կա­նի պա­տե­րազ­մը այլ ըն­թացք կ­’ու­նե­նար ե­թէ միայն մեր դէմ կա­րող էր կռո­ւել Ատր­պէյ­ճա­նը: ­Բայց մենք պի­տի փաս­տենք թէ 2020 թո­ւա­կա­նին մենք ստի­պո­ւած էինք դի­մագ­րա­ւե­լու եւ հնա­րա­ւո­րինս պայ­քա­րե­լու թրքա­կան բա­նա­կա­յին ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի, նրանց կող­մից հա­մա­պա­տաս­խան պատ­րաս­տու­թիւն ստա­ցած ատր­պէյ­ճա­նա­կան ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի եւ իս­լա­մա­կան ծայ­րա­յե­ղա­կան­նե­րի: Այդ ա­մէ­նին դի­մա­կա­յե­լը բա­ւա­կա­նին բարդ էր: ­Մենք տես­նում ենք այս օ­րե­րին ինչ է տե­ղի ու­նե­նայ Ու­քար­նիա­կան ճա­կա­տում: ­Մենք տես­նում ինք ինչ­պի­սի ա­ջակ­ցու­թիւն է ցու­ցա­բե­րում ա­րեւ­մուտ­քը ուք­րա­նիա­կան կող­մի, մենք տես­նում ենք ինչ­պի­սի քա­ղա­քա­կան ստան­տարդ­նե­րի է կի­րա­ռում ա­րեւմ­տեան մեր գոր­ծըն­կեր­նե­րը եւ կա­րո­ղա­նում ենք հա­մե­մա­տել 2020 թո­ւա­կա­նի մեր օ­րո­ւայ ի­րա­վի­ճա­կին: Ինչ­պի­սի ա­ջակ­ցու­թիւն մենք ու­նե­ցանք յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րից զատ ո­րե­ւէ այլ քայ­լեր ձեռ­նար­կո­ւե­ցա՞ն թէ ոչ: ­Վեր­ջա­պէս, Ատր­պէյ­ճա­նը նաեւ օգ­տա­գոր­ծեց իր ամ­բող­ջա­կան քա­րոզ­չա­մե­քե­նան իր թի­կուն­քին ու­նե­նա­լով թրքա­կան քա­րոզ­չա­մե­քե­նան, ամ­բողջ աշ­խար­հով ցոյց տա­լով, թէ ինք սկսել է իր ա­զա­տագ­րա­կան «պայ­քա­րը»:

­Հի­մա էլ Ատր­պէյ­ճա­նը ներ­կա­յաց­նում է այդ ա­մէ­նը «հայ­րե­նա­կա­կան պա­տե­րազ­մի ի­րենց հա­մար եւ ի­րենք ե­կել են ի­րենց հո­ղե­րը ա­զա­տագ­րե­լու», մո­ռա­նա­լով որ 1990-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին մէջ ինք­նո­րոշ­ման պայ­քա­րի մեր ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին ի­րենք հա­կադ­րե­ցին ի­րենց ռազ­մա­կան փո­թեն­ցեա­լը եւ ի­րենց ակ­րե­սիա­յով փոր­ձե­ցին դե­րեւս 1990 թո­ւա­կան­նե­րին ամ­բող­ջա­պէս հա­յա­թա­փել Ար­ցա­խը ստա­ցան ու­րիշ բան: 2020-ին եւս ատր­պէյ­ճա­նա­կան ակ­րե­սիան շա­րու­նա­կո­ւեց պի­տի ա­սեմ 1990-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին ի­րենց նա­խա­զատ լի­նե­լու այդ ակ­րե­սիա­յին շա­րու­նա­կու­թիւնն է: Ես կար­ծում եմ ­Նո­յեմ­բե­րի 9-ի ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը զի­նա­դա­դար է եւ կար­ծում եմ որ ա­մէն ինչ վեր­ջա­ցած չէ:

Ար­ցա­խի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը եւ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը ու­նին յստակ կե­ցո­ւածք, թէ ի՞նչ կար­գա­վի­ճակ ըն­դու­նե­լի կրնայ ըլ­լայ Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դի գո­յա­տեւ­ման հա­մար:

Ար­ցա­խի խնդի­րը՝ անվ­տան­գու­թեան հար­ցերն են: ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը Ար­ցա­խի անվ­տան­գու­թեան ե­րաշ­խա­ւորն էր եւ հիմ­նա­կան կրնակն էր: Այ­սօր այդ ե­րաշ­խա­ւո­րը իր պար­տա­կա­նու­թիւ­նը չի կա­տա­րեր: Ար­ցա­խի եւ Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դի անվ­տան­գու­թեան ե­րաշ­խա­ւո­րը Ար­ցա­խի պաշտ­պա­նու­թեան բա­նակն էր եւ այ­սօր ալ է եւ շատ կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նի Ար­ցա­խում ռու­սա­կան խա­ղա­ղա­պահ ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը: ­Ռուս խա­ղա­ղա­պահ­նե­րը դար­ձել են Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դի անվ­տան­գու­թեան ե­րաշ­խա­ւո­րը: ­Կար­գա­վի­ճա­կի եւ ա­պա­գա­յի մի­տո­ւած հար­ցե­րը բնա­կա­նա­բար ան հիմ­նա­կան հար­ցե­րից մէկն է, որ այ­սօր ու­նի մեր ժո­ղո­վուր­դը իր առ­ջեւ: Իսկ ո՞րն է լի­նե­լում մեր ա­պա­գան: Այս ա­նո­րո­շու­թեան պայ­ման­նե­րում եր­կու տա­րի է, որ մենք ա­նո­րո­շու­թեան մէջ ենք եւ տես­նում ենք, թէ ինչ­պի­սի հո­գե­բա­նա­կան եւ քա­ղա­քա­կան ճնշում­նե­րի ենք են­թարկ­ւում Ատր­պէյ­ճա­նի կող­մից, ­Թուր­քիա­յի կող­մից, մեր թի­կուն­քին այ­սօր չի զգա­լով Ե.Ա.Հ.Կ. ­Մինս­քի խում­բի ան­մի­ջա­կան դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը, այս­քա­նով հան­դերձ Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դը ցու­ցա­բե­րում է տո­կու­նու­թիւն եւ այս ա­նո­րոշ պայ­ման­նե­րում դե­րեւս չի կոր­սո­ւիր յոյ­սը ա­պա­գան: Իսկ այդ ա­պա­գան մեր ժո­ղո­վուր­դը պատ­կե­րաց­նում է Ար­ցա­խում եւ ար­ցա­խեան հո­ղում, մեր ա­պա­գան պատ­կե­րաց­նում է ա­ռանց Ատր­պէյ­ճա­նի, որ­քան ել մեզ փոր­ձեն մե­զի տա­նել դէ­պի Ատր­պէյ­ճան, փոր­ձեն տար­բեր քա­ղա­քա­կան լու­ծում­ներ ա­ռա­ջար­կել, տար­բեր մե­քա­նիզմ­ներ մէջ­տեղ բե­րել, բայց մենք տե­սել ենք այդ­պի­սի օ­րե­րին 90-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին, մենք տե­սել ենք 1989 թո­ւա­կան­նե­րին ինչ­պէս է լու­ծա­րո­ւել ժա­մա­նա­կին ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ինք­նա­վար մար­զի օ­րի­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը եւ ստեղ­ծո­ւեց յա­տուկ կա­ռա­վար­ման կո­մի­տէ, այս ա­մէ­նը մենք տե­սել ենք, բայց կա­րող է քա­ղա­քա­կան նպա­տա­կը եւ քա­ղա­քա­կան կամ­քը, որ ցու­ցա­բե­րեց այս օ­րե­րին, տաս­նա­մեակ­ներ ա­ռաջ մեր ժո­ղո­վուր­դը, եւ ես տես­նում եմ, որ այդ քա­ղա­քա­կան կամ­քը այ­սօր էլ առ­կայ է: Ա­յո, սե­րունդ է փո­խո­ւել, նոր սե­րունդ է ար­դէն պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն վերց­րել, բայց այդ քա­ղա­քա­կան կամ­քը եւ նպա­տա­կաս­լա­ցու­թիւ­նը առ­կայ է Ար­ցա­խում:

­Մէկ օ­րի­նակ կա­րող եմ բե­րել, ­Հոկ­տեմ­բե­րի 30-ին տե­ղի ու­նե­ցած հա­ւա­քի ­Վե­րած­նուն­դի հրա­պա­րա­կում, հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան հան­րա­հա­ւա­քը մեր ժո­ղո­վուր­դը Ար­ցա­խում ար­ձա­գան­գեց խորհր­դա­րա­նի քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի ա­ռա­ջար­կին եւ դուրս ե­կաւ հրա­պա­րակ ոչ միայն Ս­տե­փա­նա­կերտ­ցի­ներ, այ­լեւ Ար­ցա­խի վար­չա­կան բո­լոր շրջա­նակ­նե­րից եւ ցոյց տո­ւեց իր կամ­քը եւ իր ­պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւ­նը շա­րու­նա­կե­լու այն ինչ որ 30-35 տա­րի ա­ռաջ սկսո­ւել է այդ նոյն ­Վե­րած­նուն­դի հրա­պա­րա­կից: ­Միւս կող­մէն նաեւ ցոյց տա­լով իր ան­հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը այն ա­ռա­ջարկ­նե­րին, ո­րոնք այ­սօր փոր­ձում են մեզ հրամց­նել եւ տա­նել դէ­պի Ատր­պէյ­ճան:­

Ներ­քին տնտե­սա­կան վի­ճա­կը, որ ստեղ­ծուած է Ար­ցա­խի մէջ կա­րե­լի՞ է կա­նո­նա­ւոր ըն­թաց­քի մէջ մտնէ եւ կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ի՞նչ ձե­ւով թի­կունք կը կանգ­նի ժո­ղո­վուր­դի իր ա­ռօ­րեայ դժուա­րու­թիւն­նե­րուն:­Քա­նիո՞վ կա­րե­լիու­թիւն ու­նի ե­րաշ­խա­ւո­րել կա­նո­նա­ւոր կեանք մը:

Եր­կու տա­րի ա­ռաջ ա­մէ­նա­դիւ­րին տար­բե­րա­կը այն էր՝ մեր պա­րա­գա­յին որ­պէս քա­ղա­քա­կան ընդ­դի­մու­թիւն յայ­տա­րա­րե­լու, որ այ­նօ­րո­ւայ իշ­խա­նու­թիւ­նը պէտք էր հրա­ժա­րո­ւեր: ­Մենք ո­րոշ կե­ցո­ւածք ցու­ցա­բե­րե­ցինք այդ ա­ռու­մով, բայց նաեւ գի­տակ­ցու­մով այլ ուղ­ղու­թիւն որ­դեգ­րե­ցինք: Այդ ուղ­ղու­թիւ­նը յետ­պա­տե­րազ­մեան ճգնա­ժա­մի յաղ­թա­հա­րումն է եւ երկ­րի ներ­սում հա­մա­խո­հու­թեան մթնո­լոր­տի պահ­պա­նու­մը: ­Շատ կա­րե­ւոր էր ներ­քին միաս­նա­կա­նու­թեան եւ հա­մա­խո­հու­թեան մթնո­լոր­տի պահ­պա­նու­մը: Երբ դե­ռեւս եր­կու տա­րո­ւայ հե­ռան­կա­րով մենք տե­սանք, որ ճիշդ էինք մեր քա­ղա­քա­կան վար­գա­գի­ծը, ներ­քին դաշ­տում տո­ւեց իր ար­դիւնք­նե­րը պա­տե­րազ­մի հե­տե­ւանք­նե­րը յաղ­թա­հա­րե­լու ա­ռու­մով: ­Վեր­ջա­պէս, ե­թէ տո­կոս­նե­րով խօ­սենք 20 տո­կո­սից ա­ւե­լի մեր ժո­ղո­վուր­դը տե­ղա­հա­նո­ւած էր ով­քեր չու­նեն մի­ջազ­գա­յին փախս­տա­կա­նի կար­գա­վի­ճակ, մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւունք­նե­րից օգ­տո­ւե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ, իսկ սա ել մեր չճա­նա­չո­ւա­ծու­թեան հե­տե­ւանքն է: ­Մեր տա­րած­քից 70 տո­կո­սից ա­ւե­լի գրա­ւո­ւած Ատր­պէյ­ճա­նի կող­մից, բա­ւա­կա­նին ծանր կա­ցու­թիւն եւ նիւ­թա­կան լուրջ դժո­ւա­րու­թիւն­ներ: Այս ա­մէ­նի լու­ծում­նե­րը պէտք էր տրո­ւեր: Ար­ցա­խի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ու­նե­նա­լով այս ա­ռու­մով ֆի­նան­սա­կան եւ տնտե­սա­կան ա­ռու­մով ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հա­մա­պա­տաս­խան ա­ջակ­ցու­թիւ­նը կա­րո­ղա­ցան նախ պա­տե­րազ­մի հե­տե­ւանք­ներ մեղ­մել եւ աս­տի­ճա­նա­բար լու­ծում­ներ տա­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը որ­դեգ­րել: ­Ժո­ղո­վուր­դի մօտ կար հա­մա­պա­տաս­խան ընդվ­զում, կար պա­հանջք վեր­ջա­պէս մենք պի­տի անդ­րա­դառ­նանք որ պա­տե­րազ­մի հե­տե­ւան­քով ըն­դա­մէ­նը 44 օ­րո­ւայ ըն­թաց­քում մօտ 5000 կո­րուստ ու­նե­ցանք ո­րից ութ հա­րիւ­րից ա­ւե­լի ար­ցախ­ցի­ներ են, իսկ ե­թէ բնակ­չու­թեան ա­ռու­մով մենք հա­մե­մա­տում ենք բա­ւա­կա­նին ծանր կո­րուս­տի Ար­ցա­խի հա­մար, իսկ պա­տե­րազ­մի հե­տե­ւանք­նե­րի վե­րա­ցու­մը իր մէջ ու­նի նաեւ բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան վի­ճա­կի մեղ­մա­ցում եւ ժո­ղո­վուր­դին հա­մո­զե­լու այդ հո­ղի վրայ ապ­րե­լու: ­Պե­տու­թիւ­նը որ­դեգ­րեց սո­ցիա­լա­կան ո­րոշ ծրագ­րեր՝ ա­ռա­ջին հեր­թին տե­ղա­հա­նո­ւած­նե­րին նախ կե­ցա­վայ­րով ա­պա­հո­վե­լու ա­ռու­մով, այ­նու­հե­տեւ հիմ­նա­կան բնա­կա­րա­նով ա­պա­հո­վե­լու, որ­դեգ­րեց նոր հա­մայնք­նե­րի ստեղծ­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, բնա­կա­րա­նա­շի­նու­թեան զարկ տրո­ւեց, ե­թէ ա­սենք մենք ամ­բող­ջա­կան յաղ­թա­հա­րել ենք, ո՛չ: ­Թի­ւե­րով պի­տի խօ­սեմ, 150 հա­զա­րի վրայ, 37.500 տե­ղա­հա­նո­ւած ու­նէինք, այ­սօր 7-8 հա­զա­րը, մեր ու­նե­ցած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան սահ­ման­նե­րից դուրս են եւ հա­ւա­նա­բար ետ չեն վե­րա­դառ­նար Ար­ցախ: ­Մօտ 20 հա­զար ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան տա­րած­քում են, իսկ մնա­ցա­ծը Ար­ցա­խում եւ վե­րա­դար­ձել են Ար­ցախ: Ար­ցա­խում այ­սօր 117-120 հա­զար մարդ է ապ­րում: Ատր­պէյ­ճա­նի այն թո­ւա­բա­նու­թիւ­նը, որ Ար­ցա­խի մէջ 25.000 մարդ է ապ­րում պար­զա­պէս ծի­ծաղ է յա­ռա­ջաց­նում: ­Մենք հաս­կա­նում ենք, որ Ատր­պէյ­ճա­նը դրա­նով փոր­ձում է նաեւ հո­գե­բա­նա­կան ճնշում գոր­ծադ­րել մեր վրայ, միւս կող­մից նաեւ ներ­քին սպառ­ման հար­ցեր է լու­ծում Ատր­պէյ­ճա­նի մէջ:

­Շատ ան­գամ շփո­թի մէջ ենք, թէ ո՞րն է հայ­կա­կան կող­մի պաշ­տօ­նա­կան կե­ցո­ւած­քը եւ ո­րո՞նք են քա­ղա­քա­կան թի­րախ­նե­րը:

­Քա­ղա­քա­կան ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րի խնդի­րը միշտ էլ կայ: Ո­րոնք են այն ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րը եւ ինչ­պէս մենք ա­ռաջ պի­տի շար­ժենք: ­Ժո­ղո­վուր­դի մօտ է քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի խորհր­դա­րանն է, գոր­ծա­դիր իշ­խա­նու­թիւնն է եւ պե­տա­կան հաս­տա­տու­թիւն­ներն են: ­Մեզ հա­մար շատ կա­րե­ւոր էր այս եր­կու տա­րո­ւայ ըն­թաց­քում պահ­պա­նել մեր պե­տա­կան հաս­տա­տու­թիւմն­նե­րը, ո­րով­հե­տեւ մենք տես­նում էինք ինչ­պէս Ատր­պէյ­ճա­նը քայ­լեր էր ձեռ­նար­կում մեր ռազ­մա­կան ռե­սուրս­նե­րը ոչն­չաց­նե­լու, բա­նա­կը կազ­մա­լու­ծե­լու եւ զու­գա­հե­ռա­բար նաեւ քայ­լեր էին ձեռ­նար­կում պե­տա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րը լու­ծա­րե­լու եւ Ար­ցա­խում ստեղ­ծե­լու ընդ­հա­նուր քաո­սա­յին վի­ճակ, երկ­րորդ ա­մէն գնով փոր­ձում են սահ­մա­նա­փա­կել եւ ռու­սա­կան կող­մի խա­ղա­ղա­պահ­նե­րի մի­ջո­ցով ո­րոշ ու­ղերձ­ներ փո­խան­ցել, ի հար­կէ նաեւ ո­րոշ կա­պեր կա­յին Ար­ցա­խի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի եւ Ատր­պէյ­ճա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի մի­ջեւ, այդ կա­պե­րի եւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի ըն­թաց­քում նկա­տել էի, թէ ո­րո­շա­կիօ­րէն ի­րենք փոր­ձում են ա­պա­քա­ղա­քա­կան եւ լու­ծա­րո­ւած տես­նել Ար­ցա­խի օ­րի­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը: Ես մէկ բան ըն­դա­մէ­նը կա­րող եմ ա­սել, Ատր­պէյ­ճա­նը յայ­տա­րա­րում է, որ չկայ ­Ղա­րա­բա­ղի վար­չա­կան միա­ւոր, կայ տնտե­սա­կան գօ­տի, Ատր­պէյ­ճա­նը յայ­տա­րա­րում է որ Ար­ցա­խում բնա­կող բո­լոր հա­յե­րը իր քա­ղա­քա­ցի­ներն են եւ ին­քը հոգ կը տա­նի իր ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թեան, հա­յե­րի նկատ­մամբ, այն­պէս ինչ­պէս իր եր­կի­րում ապ­րող ա­զե­րի միւս փոք­րա­մաս­նու­թիւն­ներն են եւ այլն: Ս­րանք այն բա­ղադ­րիչ­ներն են որ ա­ռա­ջին քայ­լերն է ա­նել Ատր­պէյ­ճա­նը: Որ­քա­նով մենք կա­րող ենք մեր կեն­սու­նա­կու­թիւ­նը ցոյց տալ, սա ար­դէն այլ հարց է եւ մենք ցոյց ենք տա­լիս մեր կեն­սու­նա­կու­թիւ­նը: Ատր­պէյ­ճա­նը դե­րեւս ան­ցած տա­րի յայ­տա­րա­րեր էր, որ պա­տե­րազ­մի մէկ տա­րին ան­ցած, ա­սել է թէ 2021 թո­ւա­կա­նի ­Նո­յեմ­բեր 9-ին Ս­տե­փա­նա­կեր­տում կը լի­նի Ատր­պէյ­ճա­նա­կան դրօ­շը, Google-ին տես­նում ենք, որ բո­լոր բնա­կա­վայ­րե­րի ա­նուն­նե­րը, ատր­պէյ­ճա­նա­կան ա­նուն­նե­րով են, սրանք տար­բեր բա­ղադ­րիչ­ներն են որ ուղ­ղա­կի ազ­դում են մեր ժո­ղո­վուր­դի հո­գե­բա­նա­կան վի­ճա­կի վրայ, բայց մենք շա­րու­նա­կում ենք մեր ճա­նա­պար­հը:

­Բայց ես ու­րիշ հար­ցի անդ­րա­դառ­նամ, տե­սէք ­Հա­յաս­տան ­Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ա­յո, ճիշդ էք մի կողմ թող­նենք, բայց անդ­րա­դառ­նանք ­Հա­յաս­տան Ատր­պէյ­ճան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի եւ խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նագ­րին: Իսկ խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նա­գիր ստո­րագ­րե­լու ա­ռու­մով կար­ծես թէ ներգ­րա­ւո­ւած է թէ ­Թուր­քիան թէ Ա­րեւմ­տեան եր­կիր­նե­րը, մաս­նա­ւո­րա­պէս Ա­մե­րի­կան, Ֆ­րան­սան, Պ­րիւք­սէ­լը, որ­պէս հա­ւա­քա­կան ա­րեւմ­տուտք եւ ­Ռու­սաս­տա­նը: ­Բայց ի՞նչ է ի­րենց են­թադ­րում խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նա­գի­րը: Ա­ղա­ւա­ղում է եւ խե­ղա­դիւ­րում է բուն հար­ցը: ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ատրպէյ­ճա­նի մի­ջեւ այ­սօր ­Ղա­րա­բա­ղը փոր­ձում են չդի­տար­կել որ­պէս կա­րե­ւո­րա­գոյն հարց: ­Բա­րե­բախ­տա­բար, մենք գո­նէ չա­րիք­նե­րից փոք­րա­գոյ­նը մենք տես­նում ենք, որ ռու­սա­կան տար­բե­րա­կի մէջ կան ո­րոշ վե­րա­պա­հում­ներ ­Ղա­րա­բա­ղի հար­ցի հետ կա­պո­ւած: Այ­սինքն, ռու­սա­կան տար­բե­րա­կը իր մէջ նե­րա­ռում է, որ­քա­նով մենք տե­ղեակ ենք, հե­տե­ւեալ մօ­տե­ցու­մը: ­Հա­յաս­տա­նը եւ Ատր­պէյ­ճա­նը կա­րող են ստո­րագ­րել մէկ պայ­մա­նա­գիր, ու­նե­նալ սահ­մա­նագ­ծում եւ սահ­մա­նա­զա­տում, բայց ­Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը չի առնչ­ւում դրանց, այլ խնդիր է եւ պէտք է այլ քննարկ­ման նիւթ դառ­նալ: Ա­րեւմտեան մեր գոր­ծըն­կեր­նե­րը մաս­նա­ւո­րա­պէս Ա­մե­րի­կան, Ֆ­րան­սան այլ ձեւ են ներ­կա­յաց­նում, որ ­Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը այ­լեւս գո­յու­թիւն չու­նի որ­պէս ա­ռան­ցին հարց, դա Ատր­պէյ­ճա­նի ներ­քին խնդիրն է: Ա­մե­նայն­դէպս հրա­պա­րա­կո­ւած նիւ­թե­րը, այն ինչ որ կայ հան­րա­յին դաշ­տում այդ է մեզ յու­շում եւ այդ է ցոյց տա­լիս: ­Մենք ա­սում ենք թէ խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նա­գիր ստո­րագ­րե­լու հա­մար հիմք է ­Ղա­րա­բա­ղի հիմ­նա­հար­ցը: ­Վեր­ջա­պէս այս­տեղ կայ նաեւ ե­րեք կա­րե­ւոր բա­ղադ­րիչ­ներ, ե­րեք հիմ­նա­րար սկզբունք­ներ, ո­րոնց շուրջ մին­չեւ 2020 թուա­կա­նը, կար­ծես թէ կար ըմբռ­նում եւ հա­մա­ձայ­նու­թիւն Ատր­պէյ­ճա­նի եւ ­Հա­յաս­տա­նի մի­ջեւ: Այդ ե­րեք սկզբունք­նե­րից կա­րե­ւո­րը ու­ժից կի­րար­ման սկզբունք­ներ, Ատր­պէյ­ճա­նը ուժ կի­րա­րեց, յաղ­թեց այդ սկզբուն­քը: ­Յա­ջոր­դը՝ տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան սկզբուն­քը, եւ միւ­սը ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ա­զատ ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­ւուն­քի սկզբունքն է, ո­րի մա­սին Ատր­պէյ­ճա­նը ընդ­հան­րա­պէս չի խօ­սում: ­Մենք պնդում ենք եւ փոր­ձում ենք շար­ժո­ւել, ա­ռա­ջին՝ մեր ինք­նո­րոշ­ման սկզբուն­քով: Երկ­րորդ՝ ե­թէ տա­րած­քա­յին ա­մոբղ­ջա­կա­նու­թեան մա­սին ենք խօ­սում ա­պա ­Ղա­րա­բա­ղը եր­բեք չի ե­ղել ան­կախ Ատր­պէյ­ճա­նի տա­րած­քա­յին մաս: Ոչ 1918-20 թո­ւա­կա­նին, երբ որ ձե­ւա­ւո­րո­ւեց ար­հես­տա­կան պե­տու­թիւ­նը Ատր­պէյ­ճա­նի հան­րա­պե­տու­թիւ­նը ժա­մա­նա­կին, եւ 1991 թո­ւա­կա­նին երբ Ատր­պէյ­ճա­նը ան­կա­խա­ցաւ եւ ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թեան բլուզ­ման հե­տե­ւան­քով դար­ձաւ ան­կախ պե­տու­թիւն ­Ղա­րա­բա­ղը ար­դէն ինք­նո­րո­շել էր իր ա­ռան­ձին միա­ւոր լի­նե­լու մա­սին: ­Հոգ չէ, թէ մի­ջազ­գայ­նա­կա­նօ­րէն ա­զատ չէր ճա­նա­չո­ւած դեռ: ­Բայց մենք օգ­տո­ւել ենք օ­րո­ւայ հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րից, օ­րո­ւայ գոր­ծող ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թեան սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նից եւ ա­ռան­ձին միա­ւոր լի­նե­լու մա­սին ենք յայ­տա­րա­րել:

­Հիմ­նա­կան հա­րո­ւա­ծը այ­սօր ցա­ւոք սրտի մենք ստա­նում ենք ­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րից եւ ­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի պա­հո­ւած­քը մեզ հա­մար շատ ան­հասկ­նա­լի է, ե­թէ անվ­տան­գա­յին ա­ռու­մով ­Հա­յաս­տա­նը այ­սօր ի վի­ճա­կի չէ Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դի անվ­տան­գու­թիւ­նը ա­պա­հո­վել ա­պա մեր հա­մար խիստ ան­հաս­կա­նա­լի է նաեւ քա­ղա­քա­կան ե­րաշ­խա­ւո­րի իր դե­րից հրա­ժա­րո­ւե­լու փաս­տը:

Ատր­պէյ­ճան գրա­ւած շրջան­նե­րուն մէջ ի՞նչ փաս­տո­ւած վայ­րա­գու­թիւն­ներ կա­տա­րած է մեր մշա­կու­թա­յին կո­թող­նե­րու վրայ: Ու­նի՞նք տե­ղե­կու­թիւն­ներ:

Ամ­բող­ջա­կան, ման­րա­մասն տե­ղե­կու­թիւն­ներ չու­նենք բայց մաս մը տե­ղե­կու­թիւն­ներ բա­ւա­րար են որ­պէս­զի հե­տե­ւեալ հաս­տա­տում­նե­րը ա­նել: Ատր­պէյ­ճա­նը վա­րում է մշա­կու­թա­յին ցե­ղաս­պա­նու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն: ­Մի կող­մից փոր­ձում է ոչն­չաց­նել մեր մշա­կու­թա­յին կո­թող­ներն ու ար­ժէք­նե­րը, սկսած ե­կե­ղե­ցի, վանք, խաչ­քա­րեր, մշա­կու­թա­յին այլ կո­թող­ներ, միւս կող­մից նաեւ ալ­պա­նա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­թաց է տա­նում ցոյց տա­լով որ սրանք հայ­կա­կան չեն եւ ո­րե­ւէ առն­չու­թիւն չու­նեն ալ­պա­նա­կան մշա­կու­թա­յին կո­թող­ներ, իսկ ալ­պա­նա­ցի­նե­րը ատր­պէյ­ճան­ցի­նե­րուն նախ­նի­ներն են եւ այդ մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րը ո­րե­ւէ առն­չու­թիւն չու­նեն հա­յու­թեան հետ եւ հայ­կա­կան չեն: Այս ար­հես­տա­կան քայ­լե­րը մենք գի­տենք որ­քա­նով հա­րին են ատր­պէյ­ճա­նա­կան եւ թրքա­կան կող­մին եւ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ի­րենք այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը կա­րո­ղա­ցել են դարձ­րել ի­րենց հա­մար ա­ռօ­րեայ եւ դրա­նով սե­փա­կա­նաց­նե­լով ու­րիշ­նե­րի մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րը յայ­տա­րա­րե­լով դրանք իբր թէ ի­րենց սե­փա­կան ար­ժէք­նե­րը: ­Մեր կող­մից հա­մա­պա­տաս­խան ազ­դակ­ներ եւ զե­կոյց­ներ են ու­ղար­կո­ւել մի­ջազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րին, մաս­նա­ւո­րա­պէս UNESCO, ինչ­պէս նաեւ Մ.Ա.Կ.ի հա­մա­պա­տաս­խան քա­ղա­քակր­թու­թիւն­նե­րի դա­շինք կա­ռոյ­ցի, եւ­րո­պա­կան կա­ռոյց, եւ­րո­խորհր­դա­րան եւ տար­բեր կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի, տար­բեր ա­ռիթ­նե­րով խորհր­դա­ժո­ղով­ներ, գի­տա­ժո­ղով­ներ հան­դէս գա­լով մի­ջազ­գա­յին մա­կար­դա­կի գի­տա­ժո­ղով­նե­րի հան­դէս գա­լով փոր­ձում ենք ներ­կա­յաց­նել այն ի­րա­կան պատ­կե­րը ինչ որ ար­կայ է հիմ­նա­կան շեշ­տադ­րու­մը կա­տա­րե­լով իմ ներ­կա­յա­ցու­ցած այդ եր­կու թե­զէ­րին:
­Մի կող­մից հայ­կա­կան մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րի ոչն­չաց­ման միւս կող­մից ալ­պա­նա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­թա­ցին:

­Շու­շիի ­Ղա­զան­չե­ցոց ե­կե­ղեց­ւոյ վի­ճա­կին վե­րա­բե­րեալ զա­նա­զան լու­րեր ու­նինք, ո­րո՞նք են ձեր ու­նե­ցած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը:

Ի­րենք ծած­կել են եւ ու­նենք հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը մօ­տա­կայ բար­ձունք­նե­րից հե­տե­ւե­լու թէ ինչ է տե­ղի ու­նե­նում ար­տա­քին տես­քի վրայ: ­Ծած­կո­ւած է, ներ­սում ինչ է ա­նում են­թադ­րում ենք որ ա­մէն տեղ կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներ, կան ո­րոշ կա­րե­ւոր յի­շա­տա­կում­ներ ո­րոնք հա­ւա­նա­բար կը փոր­ձեն ոչն­չաց­նել, ինչ­պէս խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին, բայց մենք ու­նենք բո­լոր ա­նոնք փաս­տագրուած, վկա­յագ­րո­ւած, միւս կող­մից կը կար­ծես թէ ար­տա­քին տես­քի վրայ ո­րոշ փո­փո­խու­թիւն­ներ են կա­տար­ւում, մաս­նա­ւո­րա­պէս գմբէ­թը չկայ, զան­գա­կա­տան ո­րոշ փո­փո­խու­թիւն­ներ այ­նու­հան­դերձ ատր­պէյ­ճա­նա­կան կող­մը տար­բեր հար­թակ­նե­րում փոր­ձում է այդ ա­մէ­նը ներ­կա­յաց­նել այն­պէս, որ ի­րենք հոգ են տա­նում եւ նո­րո­գում են, բայց ­Շու­շիի ­Կա­նաչ ­Ժա­մը գրե­թէ փլո­ւած եւ պա­տե­րազ­մից յե­տոյ պայ­թե­ցո­ւած վի­ճա­կում է ո­րով­հե­տեւ հա­նուած նկար­ներ պա­տե­րազ­մից ան­մի­ջա­պէս յե­տոյ եւ ո­րոշ ժա­մա­նակ անց նոյն պատ­կեր­նե­րը մենք ու­նենք ­Հաթ­րու­թի շրջա­նում, մենք ու­նենք տար­բեր տե­ղեր, նոյ­նիսկ 90-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի պա­տե­րազ­մի զո­հե­րի յի­շա­տա­կին կա­ռու­ցո­ւած յու­շա­հա­մա­լիր­նե­րը ի­րենք հրա­պա­րա­կում են թէ ինչ վի­ճա­կի են հաս­նում եւ հիմ­նա­յա­տակ ա­ւե­րում են ի­րենց բար­բա­րո­սու­թեան հետ են ցոյց տա­լիս:

­Մենք սփիւռ­քէն, գործ­նա­կան գետ­նի վրայ, ի՞նչ կա­րե­լիու­թիւն­ներ ու­նինք զգա­լի օ­ժան­դա­կու­թիւն հասց­նե­լու Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դին:

Ն­կա­տե­լի է, որ սփիւռ­քում կայ մի մտայ­նու­թիւ­նը որ ­Ղա­րա­բա­ղը վեր­ջա­ցած է եւ մենք կորց­րել ենք ­Ղա­րա­բա­ղը: ­Կա­րե­ւո­րը որ­պէս­զի մենք կա­րո­ղա­նանք այս կեղծ մտայ­նու­թիւ­նը կոտ­րել: Ես չեմ մե­ղադ­րում մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րին, չեմ ու­զում մե­ղադ­րան­քի խօս­քով խօ­սել ո­րով­հե­տեւ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ 30 տա­րուց ա­ւե­լի սփիւռ­քը մեր թի­կուն­քին է:
30 տա­րուց ա­ւե­լի սփիւռ­քը իր հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը, եր­բեմն իսկ ա­ւե­լին ա­նում էր բո­լոր ա­ռում­նե­րով: Ես միշտ երբ որ անդ­րա­դառ­նում եմ սփիւռ­քի դե­րա­կա­տա­րու­թեան նկա­տի չեմ ու­նե­նում նիւ­թա­կան խնդիր­նե­րը: ­Նիւ­թա­կա­նը դա բա­ղադ­րիչ է: ­Կա­րե­ւո­րը նպա­տակն է, նպա­տակն ալ մի­ջոց է: ­Մեր նպա­տա­կին հաս­նե­լու եւ այդ ազ­գա­յին նպա­տակ­նե­րը ի­րա­կա­նաց­նե­լու ճա­նա­պար­հին, սփիւռ­քը Ար­ցա­խի կող­քին էր եւ մեր յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րի ար­ձա­նագ­րու­մը միաս­նա­կան ճա­կա­տով ստա­ցո­ւեց: Այ­սօր տես­նում եմ որ այդ մտայ­նու­թիւ­նը մտել է սփիւռ­քա­հայ տար­բեր ան­ձե­րի եւ նոյ­նիսկ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի կա­ռոյց­նե­րի մէջ որ ինչ ի­մաստ կայ ­Ղա­րա­բա­ղով յա­ւե­լեալ ներդ­րում­ներ ա­նե­լու: Ինչ ի­մաստ կայ ­Ղա­րա­բա­ղի հա­մա­պա­տաս­խան ա­ջակ­ցու­թիւն ցու­ցա­բե­րե­լու: Ինչ ի­մաստ կայ ­Ղա­րա­բա­ղի հա­մար քա­ղա­քա­կան պայ­քար տա­նե­լու, ո­րով­հե­տեւ ա­մէն ինչ վեր­ջա­ցած է: Այս մտայ­նու­թիւ­նը մենք պէտք է կոտ­րենք: ­Կար­ծեմ որ այս­տեղ մենք ա­նե­լիք ու­նենք, որ­պէս կու­սակ­ցու­թիւն, նոյն դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նե­ցող կա­ռոյց սփիւռ­քում, մեր ուղ­ղե­կից միու­թիւն­նե­րով, տար­բեր հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ օգ­տա­գոր­ծե­լով, ին­չու չէ նաեւ այ­ցե­լու­թիւն­նե­րով Ար­ցախ: ­Մենք գի­տենք ինչ­պի­սի դժո­ւա­րու­թիւն­ներ կան եւ թրքա­կան խո­չըն­դոտ­ներ են ստեղ­ծում մուտք գոր­ծե­լու Ար­ցախ, բայց մենք ու­նենք այդ հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը: ­Վեր­ջա­պէս, նրանք ով­քեր չու­նեն հայ­կա­կան անց­նագ­րեր, երկ­քա­ղա­քա­ցիու­թիւն կա­րող են ստա­նալ, դրա­նով ի­րենց ճա­նա­պար­հը հեշտ կ­ ըլ­լայ:

­Տար­բեր կա­ռոյց­նե­րը պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը կ­’այ­ցե­լեն Ար­ցախ: Այ­ցե­լու­թիւն­նե­րի անվ­տան­գու­թեան հարց չկայ: Այ­սօ­րե­րին, Հ.Օ.Մ.ի ­Կեդ­րո­նա­կան վար­չու­թեան ան­դամ­նե­րը այ­ցե­լել են Ար­ցախ եւ հան­դի­պել են Ար­ցա­խի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին, ըն­դա­մէ­նը շա­բաթ­ներ ա­ռաջ Հ.Յ.Դ. ­Բիւ­րո­յի ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը այ­ցե­լեց եւ հա­մա­տեղ հան­դի­պում­ներ ու­նե­ցանք պա­տաս­խա­նա­տու ան­ձե­րի հետ: