Ազատագրուած Վասպուրականում. «ԱՐԵՒ», Բաքու, 1915, թիւ 97, յուլիսի 15

ՎԱՆ, 21 յունիսի

Յովհանես վարդապետի կարծիքով, ոչ ոքի համար գաղտնիք չի եղել կառավարութեան հայաջինջ քաղաքականութիւնը, անկախ արտաքին բարեկամութիւնից, շողոքորտութիւնից: Փոխադարձաբար պատարաստուել են երկար ժամանակ և եթէ կարողացել են մի քանի ամսով յետափգել դէպքերը, դա պիտի վերագրել նախ Վռամեանի միջամտութեան, և ապա հայկական ջարդերը թոյլատրող Պոլսի հրահանգին:

«Ապրիլի 5-ին Շատախը իրարանցումի մէջ է: Թիւրք-քրդական հօրդաները առիթ են ստեղծում և անցնում գործի: Ջէվդէթը անմեղ ձևանալով` խնդրում է հաշտարարաի պաշտօնով ուղարկել Իշխանին, որը և մեկնում է անմիջապէս: Նոյն օրը տմարդօրէն սպանվում է Իշխանը իր ընկերներ Միհրանի, Վահանի, Պօղոսի հետ միատեղ, Ջէվդէթի ուղարկած չէրքեզների ձեռքով:

Իշխանի, Ղարաբաղի այդ հպարտ զաւակի և վասպուրականի անձնուէր գործչի սպանութիւնը ինքնին բաւական էր ժողովուրդը ցնցելու, իրականութեան լրջութիւնը ըմբռնելու համար: Նորից հաւատալ Ջէվդէթին, վերստին մտածել բարեկամութեան մասին, իրօք անմտութիւն էր, սակայն եղան մարդիկ, անձնազոհ, ժողովրդասէր մարդիկ, որոնք իրանց կեանքի գնով փրկել ուզեցին վասպուրականի հայութիւնը:

Վռամեանը այդ մարդկանց թուին էր պատկանում, որ գիտակցաբար արձագանք տուեց Ջէվդէթի հրաւերին և ձերբակլուելով, աքսորուեց Բիթլիս: Նրա ճակատագիրը ցարդ անորոշ է:

Անհաւասար ու ահաւոր կռիւն սկսուած էր արդէն: Հայերը յայատրարաում են, որ այլևս չեն կարող բանակցել մի դաւադիր կառավարիչի հետ և զէնք են վերցնում իրանց կեանքն ու պատիվը պաշտպանելու նպատակով, վստահեցնում եմ ձեզ, հակառակ իրանց բուռն ցանկութեան:

Ապրիլի 6ին դէպքը սկսուել է Արճեծում, իսկ հետևեալ օրը Բերկրի, Թիմար և Աբաղայ:

Երբէք այսպիսի ծաւալով ու վայրագութեամբ ջարդ չի եղել: Սա բնաջնջման մի մտածուած ծրագիր է, կառավարութեան հրահանգով ու հովանաուորութեամբ: Եւ ինչպէս լսել ենք, գրեթէ բոլոր վայրերում միօրինակ ու միատեսակ:

Զանազան պատրուակներով կանչեցին բոլոր տղամարդկանց, իրար թեւից կապեցին ու ծովի և գետերի ափին արախողխող արին ամենքին: Մի քանի գիւղերում դիմադրեցին և հասկացնել տուին, որ թեև այս անգամ աւելի դաժան է հակառակորդի հարուածը, բայց հայն էլ դիւրութեամբ չպիտի զոհէ իր կենաքը: Ու փառք այդ սակավաթիւ մարտիկներին, որոնք կարողացան գէթ փրկել մեր ժողովրդի մի մասը և հասցնել կղզին: Բնութիւն իսկ մեզ խնայեց, եթէ չլիներ և այս ապաստանը, այսօր մեր բոլորիս այլանդակուած դիակաները միայն պիտի տանեինք: Ալիւր և հարևան գիւղերում ժողովուրդը հաւատաց թիւրքերու քիւրդերի համրաշխութեան կոչին և մնաց իր տանը, վստահ որ ապահուած է իր գոյութիւնը: Տմարդի թշնամին վրայ տուեց գիշերը և չնայած գիղացիների ուժեղ դիմադրութեան, սրի քաշեց հայութեան ստվար մասը, իսկ աննշան մնացորդը կռուով նահանջեց ու նաւակ նստելով` վերստին կղզի ապաստանեց:

Մեր դերը շատ համեստ էր այդ դաժան օրերին: Ամեն օր, մթնաժամից մինչև լուսաբաց, նաւակով պատում էինք ծովի վրայ և լճափի լքուած ոի յուսահատ ժողովուրդը գաղտագողի մեզ մօտ փախցնում: Ու այդպես, մի քանի օր շարունակ, կարողացանք մօտ ութ հազար հայ ազատել անխիղճ ջարդարարների արիւնարբու ճանկերից ու մի կերպ հոգալ նրանց սնունդը, անհրաժեշտ պէտքերը:

Ալիւր, Տիրամայր, Ջանիկ, Նորաշէն և շրջանի բոլոր հայ գիւղերը թալանուած են բառիս ընդարձակ իմաստով և մինչև ձեր ժամանումը, անպատիժ ամբոխը շարունակում էր իր աւերը:Էլ մեզ ոչինչ չմնաց: Կին ու երեխայ, մեծ ու փոքր սրտամաշ օրեր ապրեցինք: Հիմա քաղցած ենք, ուտելու շատ քիչ բան մնաց.քնելու տեղ անգամ չկայ: Վանքի շինութիւնները կաթում են, քաղցից ու ցրտից հիւանդութիւնները մեծ ծավալ են ստանում: Բժշկական օգնութիւն չկայ. Կանայք իսկ մերկ են, տկար ու կարիքաւոր:

Այնքան ծանր է մեր վիճակը բայց չենք յուսահատւում, որովհետև գիտենք, թէ վերջ պիտի ունենան մեր զրկանքները և ձեր գալուստը ազատութեան ու յոյսի ճամբայ պիտի բանայ մեր խաւար միջավայրում...

Օրհնեալ լինին մեր Կովկասահայ եղբայրները»:

Ս. Արարատեան