Տղամարդկանց բանտարկում էին, տանջում, ապա խեղդում Եփրատի ջրերում

Գալուստ Գալուստյանի վկայությունը

Արաբկիր

Արաբկիրցի Գալուստ Գալուստյանը պատմում է 15.000 հայ բնակիչ ունեցող իր քաղաքի մասին, որտեղ հայերն աչքի էին ընկնում դպրոցներում և արհեստներում: Մինչև որ կառավարության կազմած հատուկ խմբերը՝ չեթեները, սկսեցին հայերի տներում խուզարկություններն ու վայրագությունները, հատկապես` հայ կանանց և աղջիկների նկատմամբ:  Տամարդկանց բանտարկել էին, տանջել, ապա տարել ու խեղդել Եփրատի ջրերում: Օրեր անց կանանց, երեխաներին ու տարեցներին տեղահանել են դեպի Մալաթիա՝ փորձելով իսլամացնել:

«Արաբկիր կը գտնուի Խար­բերդի վիլայէթին մէջ, Եփրատի արևմտեան կողմը, ունի 25000 բնակիչ, որոնց 15000-ը հայեր են և միայն 10000-ը` թուրքեր, իսկ գիւղերը մեծ մասամբ քիւրտեր են:

Հայերը ամէն տեսակէտով կը գրաւէին առաջնարկարգ դիրքեր թէ՛ դպրոցներու և թէ՛ արհեստներու կողմէ: Արհեստները շատ լաւ յառաջ գտ­ցած են և բոլորը հայերու ձեռքն է:

700 խանութ ունի Արաբկիրը, որոնց 550-էն աւելին հայերու ձեռքն է: Թիւրքերը բնաւ արհեստ չունին, միայն քիչ թուով վաճառականներ կան:

Հայերը ունին ազգ. բարձրագոյն ուսումնարան մը: Կայ նաև բարձրագոյն դպրոց մը աղջիկներու համար: Կայ նաև միջնակարգ վարժարան մը, ուր կ՚ուսանին 300-է աւելի աշակերտներ: Իսկ ասոնցմէ զատ կան 10 հատ թաղային վարժարաններ: Աշակերտու­թեան ընդհանուր թիւը կը հասնի 1200-ի:

Կառավարութիւնը կազմեց «չէթէ»ներու խումբերը, որոնք տեղացի հարուստ թուրքե­րէն էին և պիտի զբաղէին հայերու գործերով (զէնք հաւաքել): Այս նոր չէթէներու խումբերը մինչև իրիկուն խուզարկութիւններ կը կատարէին հայերու տուները, խուզարկութիլններէն զատ, մէկ ծայրէն միւսը ամէնաստորին միջոցներով կը ծեծէին հայ կիները, հայ հարսերը, հայ պատանիները և նոյնիսկ հայ երեխաները որպէս զի զէնքերը բերեն և յանձնեն իրենց, և եթէ մէկը յանդգնէր խօսք մը ըսելու, անմիջապէս հրացանի և կամ գաւազանի հարուածներով կը գլորէին գետնին: Մէկ խօսքով, ամէն հայ, երբ կը լսէր չէթէ բառը, կար­ծես մարմնով դող ելած կ՚ելլէր արդէն:

Պատմեմ փոքր դրուագ մը, որ կատարուած է անգութ չէթէներու կողմէ հայ 14 տարեկան աղջկայ մը վրայ: Ինչպէս ամէն օր չէթէները թաղէ թաղ կը խուզարկէին զէնք գտնելու պատրուակով, դարձեալ օրին մէկը պաշարեցին թաղ մը: Կարգով տուները խուզարկելէն վերջ եկան և դուռ մը զարկին: Այդ տունը կը բնակէր 14 տա­րեկան աղջիկ մը մինակը. 2 տարի առաջ իր հայրը և մայրը մեռած էին և ինք կը հոգացուէր իր ազգականներէն: Երբ չէթէները ներս կը մտնեն, կը հարցնեն, թէ ուր են հօրդ զէնքերը ևն., ևն.: Աղջիկը շուարած և վախցած, չի կրնար խօսիլ անոնց դէմ: Չէթէները կը հարկադրեն, որ տան ամէն մէկ ծակը և ծուկը ցուցնէ իրենց, որպէսզի իրենք փնտռեն և գտնեն: Խեղճ աղջիկը, ստիպուած, կառաջնորդէ չէթէներր իրենց տունը ցուցնելու: Երեք անձինք կ՚ընկերանան աղջկան: Աղջիկը կը ցուցնէ բոլոր սենեակները և տան ամէն յարկերը: Երբ կիյնան վար ու վարի մութ մառանը կը նային ճրագով, աղջիկը երբ ներս կը մտնէ այդ մառանն ալ ցոյց տալու, կը հետևին, և երբ բոլոր ներս կը մտնեն, չէթէներէն մէկը աղջկան ձեռքի ճրագը կը մարէ, իսկ միւս երկուքն ալ կը յարձակին աղջկան վրայ և բերանը գոցելով, որ ձայն չհանէ, իրենց վայրագ կամքը կատարելէն վերջ միայն դուրս կու գան, և գալով իրենց ընկերներուն քով, իրենց ըրած քաջագործութիւնները կը պատմեն: Աղջիկը 8 օր հիւանդ պառկելէն վերջ  անլեզու, 8-րդ օրը կը մեռնէր` անշուշտ այդ վայրագներու արարքին վրայ:

Չէթէները իրենց ցերեկուայ խուզարկութենէն զատ ունէին ևս իրենց գիշերուայ աշխատանքը, այն էր` հայ բանտարկեալները ծեծել աննկարագ­րելի տանջանքներու տակ: Բանտին մէջ բանտարկեալներէն շատերը ամիս­ներով ծեծէն, բռնութիենէն տխեղծ, հիւանդ վիճակի մէջ էին:

Չէթէները իրենց գիշերուայ աշխատանքը կը սկսէին իրիկուայ ժամը 1-ին և [կը շարունակէին] մինչև 8-ը (ը. թ.):

Զաւակը հօրը ծնկանց վրայ կը ծեծէին, և երբ հայրը զաւակին ցաւէն կու լար, կը զարնէին այնչափ գաւազան, ինչքան որ կը զարնէին զաւա­կին: Եւ այսպէս, հայերու ոտքերը գամեր գամելով, քահանաներու մօրուքները վառել և փետտել և այլն:

1915 մայիսի 15-րդ օրը 130 հոգիէ կազմուած հայ բանտարկեալներու շարան մը, վիզերնէն երկաթ շղթաներ անցուած, կը տանէին դէպի Եփրատ գետը մեռցնելու համար, բայց թուրք կառավարութիւնը կը խաբէր, թէ անոնք էլայէթը պիտի երթան:

Կը պատմեն, թէ 130 հոգին լեցնեէով բոլորն ալ խարխուլ նաւակի մը մեջ, նաւապետն ալ հետերնին, կը սկսին թիավարել, և երբ գետին մեջտեղը կու գան, խարխուլ նաւակին տակը արդէն առաջուց պատրաստած ծակերը նաւապետը գալով կը բանայ և ինքը գետը նետուելով կը լողայ և կանցնի միւս ափը, և այդ փոքր նաւակէ, որ իրականին մէջ 30 մարդ միայն կրնայ տեղաւորել, մինչ 130 մարդ լեցուած են բուրգի պէս իրարու վրայ – կը սկսի կամաց-կամաց ընկղմիէ և մէջի ժողովուրդն ալ հետը մէկտեղ: 10 րոպէ վերջ նաւակը արդէն ջուրին տակն էր իր հայերով:

Ատկէ 2 օր վերջը 250 անձերէ բաղկացեալ հայեր դարձեալ երկաթ շղթաներով կը տանէին դէպի Եփրատ՝ մեռցնելու: Եւ ահա հայ բանտարկեալները բոլորն ալ տարուեցան Եփրատ գետը, և թափելով մէջը, բոլորն ալ խեղդուեցան, իսկ Արաբկիրի ժողովուրդը (կինե­րը, երախաները) այն համոզումը ունէին, թէ հայ տղամարդիկը դեռ ողջ են:

Ատկէ 2 շաբաթ վերջ թուրք կառավարութիւնը ծանր հրամաններ կը տեղար մնացեալ հայ ընտանիքներուն վրայ, ստիպելով զանոնք, որ իրենց բոլոր գոյքերը ծախեն, ինչու որ Ուրֆա պիտի երթան, կ՚ըսէր: Եւ հայ ըն­տանիքները, արդէն անտէր, սկսան ծախել իրենց գոյքերը շատ վատ գինե­րով:

Յունիսի մէջ էր և ահա՛ Արաբկիրի հայ ընտանիքները ճամբայ կ՚ելլէին երթալու դէպի Ուրֆա (Միջագետք): Ճամբայ ելանք յունիսի մէջ և  հասանք վերջապէս Մալաթիա, հոն մեզ իսլամացուցին: Զիս հարիւրապետը տուաւ շեյխի մը, որուն քովը մնացի 2 տարի` տաժանակիր մի կեանք:

1917 թ. յունուարի 13-ն էր, երբ շեյխես ձանձրացած` ճամբայ ելայ դեպի Խարբերդ: Ես իբրև իսլամ ունէի արտօնութիւններ: Խարբերդ 3 շաբաթ մնալով, տերսիմցի քիւրտերու հետ ճամբայ ինկայ Երզնկա: 6 օրէն հասա Երիզայի ռուս սահմանագլուխը, ուր վերջապէս ողջունեցի Ազատութեան արշալոյսը և մինչև հիմա ալ կը ծառայեմ ազգիս պըճըլիկներուն կրթութեան:

Բնիկ արաբկիրցի Գալուստ Գալուստեան

1917 յունիս 21

Բաբերդ

Որբու դպրոց»

ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 487, թթ. 1-28, բնագիր, ձեոագիր:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 308 -321: