Մեծ մորս դաջվածքները (տեսանյութ)

Որպես երեխա՝  ես երբեք չէի համարձակվում նրան հարցնել իր դաջվածքների մասին։ Միայն հիմա եմ  գիտակցում, թե ինչ էին այդ տարօրինակ նշանները։ Միայն հիմա եմ հասկանում, որ դրանք արվել են բռնանալու եւ ստրկացնելու նպատակով։

 Շվեդահայ ռեժիսոր Սյուզան Խարտալյանի այս կարճ  բացատրությունն  իր նորավարտ` «ՄԵԾ ՄՈՐՍ ԴԱՋՎԱԾՔՆԵՐԸ»  կինոնկարի  սինոպսիսն է: Կինոնկարն արդեն պատրաստ է և շուտով` սեպտեմբերի 21-ին, Ստոկհոլմում  կհանձնվի հանդիսատեսի գնահատականին:

-  Ֆիլմի մասին բացատրությունդ շատ զգացմունքային է: Արդյոք այդ զգացմո՞ւնքն էր,  կինոնկարի ստեղծման պատճառը:

- Ոչ, ամենևին: Այդ զգացումներն ապրել եմ կինոնկարի աշխատանքների ժամանակ:Սկզբում  ցանկանում էի ֆիլմ նկարել Ռուանդայի ցեղասպանության թեմաներով: Նպատակս գենդերային խնդիրները  բարձրաձայնելն էր, թե ինչպես են  կանայք կրում ցեղասպանության բեռը: Ինչ որ տեղ ցանկանում էի զուգահեռներ տանել  Ռուանդայի, Կամբոջայի, Դարֆուրի,  Գերմանիայի դեպքերի միջեւ:  Բայց երբ ուսումնասիրեցի  խնդիրը, նկատեցի որ բոլոր ժամանակների ցեղասպանություններն  իրար նման են: Եվ ինչպես վերը նշված դեպքերում,  Հայոց ցեղասպանության պարագայում էլ կանայք եղել են իրենց ուսերին ամենածանր բեռը կրողները: Հանդիպելով փաստերի միանմանությանը` աչքիս առաջ եկավ մեծ մայրս, որի դեմքն ամբողջովին պատված էր դաջվածքներով:  Հայոց ցեղասպանության  մասին վկայություններ  շատ կան, բայց չկան կամ շատ սուղ են փաստացի տվյալները, թե հայուհիները  Ցեղասպանություն  արհավիրքն ինչպես կրեցին, ինչ հանգրվաններով անցան:

-Եվ ինչպե՞ս պարզվեց, որ դաջվածքները  ուղղակի կապ ունեն Ցեղասպանության հետ:

- Շատ պատահական: Փարիզի Նուբարյան գրադարանում  գտա կանանց նկարներ, որոնք տարիներ շարունակ մնացել էին արխիվներում: Այնտեղ կային ֆայլեր բռնաբարված կանանց մասին` ահավոր մանրամասնություններով: Երբ ուսումնասիրում էի դաջվածքներով աղջիկների նկարները, մի նկար տեսնելով, կարծես, էլեկտրահարվեցի: Մեծ մորս դաջվածքներն էին: Ապշած էի: Չնայած երկար տարիներ աչքիս առաջ էր եղել, բայց երբեք մտքովս չէր անցել, որ նա նույնպես այդ ահավոր  ողբերգության միջով էր անցել: Հետո մանկությանս հիշողությունների բեկորներով սկսեցի աշխատել, որովհետեւ դրանք էին այն ամենը, ինչ ունեի:

Վերապրող չէր մնացել, որ կարողանայի հարցազրույց անել, բացի մեծ մորս քրոջից, որն ապրում էր Լոս Անջելեսում եւ նույն դաջվածքներն ուներ: Բարեբախտաբար, հասցրեցի նրա հետ հարցազրույց անել: Դաջվածքների վերաբերյալ  նրանք իրենց պատմությունն էին հյուսել:  Ասում էին`  դե երեխա էինք, խաղալու համար էինք անում: Բայց դա ամոթը թաքցնելու միջոց էր: Մեծ մորս քույրը չէր ցանկանում խոսել այդ մասին, նա ինձ նույնիսկ չընդունեց, ասում էր, որ դաջվածքները ոչ մի բանի հետ կապ չունեն...Նա պատմում էր իրենց պարտեզի, ճուտիկների, իրենց խաղերի մասին եւ ուզում էր այդ պատկերի մեջ մնալ: Ինքն իր մեջ խեղդել էր վիշտը:

-    Փաստորեն, գենդերային  թեմային անդրադառնալը,  քեզ նոր թեմա տվեց:

-    Ես այդ մասին շատ եմ խոսել, գրել, բայց երբեք մտքովս չի անցել, որ նման բան տեղի  է ունեցել նաեւ իմ ընտանիքի հետ: Այն, ինչ ինձ համար գրքերի մեջ էր, հանկարծ դարձավ իրականություն. 12 տարեկան հասակում առեւանգված եւ բռնաբարված, 7 տարի այդ տղամարդու հետ ապրած, հավանաբար նաեւ նրան երեխաները ծնած... Դա ուղղակի շոկ էր ինձ համար: Դրա մասին մեր տանը չէին խոսում: Ամոթի զգացում  կար հայ ընտանիքներում, դրա մասին խուսափում էին խոսել:  Նույնը նաեւ Ռուանդայում էր: Կանայք ամաչում են խոսել  մի բանի մասին, որի մեղավորն  իրենք չեն: Երեւի շրջապատի վերաբերմունքը շատ կարեւոր է: Այս ֆիլմում առաջին անգամ  խոսվում է այդ մասին:

-      Այսինքն` նույն շրջապատից մեկը, ով անցել է այդ ողբերգության միջով, չի ՞ ընդունում հակառակ սեռի ներկայացուցիչ իր բախտակցի տառապանքները:

-  Այդ խնդիրը և' նախկինում է եղել, և' հիմա էլ կա: Ցեղասպանությունից հետո ակցիաներ են եղել` անապատներից, արաբական, քրդական տարբեր ընտանիքներում ապրող հայ աղջիկներին  հավաքելու-բերելու, բայց այդ աղջիկների հանդեպ նաև հատուկ վերաբերմունք է եղել` մերժում հայ տղաների կողմից: Առաջին անգամ Ամերիկայում  հայ կնոջ վրայից են փորձել լազերային ճանապարհով դաջվածքները վերացնել:  Նույնը` կուսությունը վերականգնելու առաջին փորձերը Ամերիկյան համալսարանի բժիշկներից մեկը` Գրիգորյան ազգանունով, կատարել  է Լիբանանում` հայ կանանց շրջանում, որպեսզի նրանք կարողանան իրենց բախտը դասավորել: Սակայն հայ տղամարդկանց մերժումը բնազդային չէր, այն նաեւ սեփական  ամոթից էր գալիս, բայց այդ մասին մենք երբեք չենք խոսում: Չենք խոսում, թե ինչպես հայ տղամարդը  չկարողացավ լիարժեք  տեր կանգնել իր ազգակից կանանց, որովհետև չենք պատկերացնում, թե  ինչպես կարելի է այս պատմությունը պատմել եւ չնսեմացնել հայ տղամարդկանց: Հայ տղամարդու այս լոգիկան ես հասկանում եմ: Ասում ենք` ինչո՞ւ  է Ցեղասպանությունը մեզ լալկան դարձրել, որովհետեւ յուրաքանչյուր ընտանիքում ես տեսնում եմ այդ իրականությունը, եթե նույնիսկ մանրամասներ չգիտենք, ինչպես իմ ընտանիքի դեպքում: Դրաման կա, եւ եթե նույնիսկ չխոսեն այդ մասին, դա գենետիկորեն փոխանցվում է:

Ֆրեզնոյում հանդիպեցի կանանց, որոնք դաջված կանանց երեխաներ էին: Նրանք պատմեցին, որ 1919-ին մոտ 5000 հայ կանայք, որոնք փրկվել էին, եւ նրանցից շատերը դաջվածքներ ունեին, ուղարկվել են Ֆրեզնո, եւ այստեղ նրանք այնքան շատ են եղել, որ տեղական իշխանությունները նրանց անվանել են «կապույտ շրթունքներով կանայք»:

- Իսկ «կապույտ շրթունքներով կանանց» սերունդները ի՞նչ են պատմում, նրանք է՞լ են նախընտրում լռել:

- Երբ ես փորձեցի նրանց սերունդներին գտնել, հետաքրքիր պատմություններ բացահայտեցի: Նախ`այո,  նրանք էլ են հրաժարվում  խոսել:  Մի կին կար, անունը Անահիտ:  Ասում էր. «Մորս մասին ոչինչ չկա խոսելու: Դուրս եկեք իմ տանից, իմ մայրը դաջված չէր»: Եվ ինձ ու իր ազգականին, ով ուղեկցել էր ինձ, ուղղակի  դուրս վռնդեց: Մեկ այլ պատմություն. ամբողջ կյանքի ընթացքում մայրը ոչինչ չի ասել, բայց բոլորը զգացել են, որ ինչ-որ ահավոր բան է պատահել: Կնոջ մահանալուց հետո նրա որդին, որ Կալիֆոռնիայի թատրոնի նշանավոր դեմքերից է, մոր հուղարկավորության  ժամանակ ամենատարեց ազգականներից մեկից է իմացել իրականությունը: Տարեց ազգականն արտասվելով ասել է. «Վայ, վայ քեզ ինչ եղավ, 4 երեխա ունեիր, կորցրիր եւ անապատում թաղեցիր, հետո երկու երեխա ունեցար, թողեցիր փախար, իսկ այստեղ ունեցածդ երեխաներին չկարողացար գրկելե: Որդին զարմանում է. «Ո՞ւմ մասին ես խոսում, իմ մո՞ր»: Զավակները, փաստորեն, չէին իմացել, որ իրենց մայրը 4 երեխա է ունեցել, հետո ամուսնացել երկրորդ անգամ, ապա` փախել ու հասել Ամերիկա: Պատմությունները շատ են եւ խոսում են այն մասին, թե ինչքան խորն է այս երեւույթը` բռնաբարություններ, պարտադրված ամուսնություններ ու երեխաների ծնունդներ, որ տեղի են ունեցել Թուրքիայում: Այս խնդիրը Թուրքիայում էլ կա:  Այն գրքերը, որ վերջին տարիներին լույս են տեսել Թուրքիայում, ծեր կանանց մասին, այդ մասին են: Խառնամուսնությունների ծնունդ երեխաներն իրար ընդունելու խնդիր ունեն, կամ իսլամացած հայերը հիմա հա՞յ են, թե՞ ոչ:

- Վերքը որքան էլ բուժես, սպին կմնա և կհիշեցնի վերքի մասին:

-Այո, մի մարդ, ում մայրն էր պատմել տեղի ունեցածի մասին, քաջություն ունեցավ Թուրքիայի իր եղբորը հրավիրել Ամերիկա: Պատմում է, որ շուրջ երկու շաբաթ իր բռնաբարված մոր երեխան մնացել է իր տանը: Երկու շաբաթվա ընթացքում ոչ մի բառ չեն խոսել, որովհետեւ չգիտեին, թե որտեղից պետք է սկսեն:

Այսինքն` Ցեղասպանության հարցը միայն մեկ հարվածով, քաղաքական մեկ որոշումով վերացնելու խնդիր չէ: Յուրաքանչյուր ընտանիքում ցավ կա, այդ ցավը դեռ մեր մեջ է եւ վերականգնվելու խնդիր ունենք:

-    Ֆիլմի ընթացքում մտածում էի՞ր , որ  սկսածդ թեման դարձյալ «հայկականալու» է:

-    Սկզբում չէի  մտածում, իսկ հետո, երբ ավելի ծանոթացա խնդրին,  աչքիս առաջ ունենալով մեծ մորս կերպարը, փորձում էի չմտածել ամենավատի մասի: Ինձ համոզում էի` տարել, աշխատեցրել են, սպասուհի է եղել: Սակայն վատագույնը չսպասելով` ստացա վատագույնը: Հիշեցի, որ մանկությանս տարիներին մեր տանը շշուկով խոսում էին նավի մասին, նավի վրա եղած երեխայի մասին: Հետո պարզվեց, որ նավի վրա մեծ մաման եւ նրա քույրը բռնաբարվել են 12 տարեկան հասակում: Հավանաբար մեծ մայրս այդ մարդուց երեխա է ունեցել: Եվ սա գրքի մեջ գրված պատմություն չէր, իմ ընտանիքի, իմ արյան պատմությունն էր, եւ մենք շոկի մեջ էինք երկար ժամանակ: Ի վերջո, բռնաբարված կնոջ վիրավորանքը միշտ մնում է եւ փոխանցվում է աղջկան, թոռնիկին: Մինչ նավ նստելը, տատիկս, որ շատ գեղեցիկ երեխա է եղել, երեսը մոխիրով է պատել, կեղտոտել հագուստը, որ ուշադրություն չգրավի: Իսկ դաջվածքը, որ հիմնականում արվում էր Դեր-Զորի անապատներում, ստրկության նշան էր, որ այդ կինը պատկանում է ինչ-որ ցեղախմբի, եւ ոչ ոք իրավունք չունի նրան մոտենալու: Բայց մի պատմություն էլ կա: Նավով քրդեր են նաեւ ճանապարհորդել: Նրանց երեխաներից մեկը վախեցել է դաջվածքներով կանանցից, սակայն երեխայի հայրը, բռնելով նրա  ձեռքը, մոտեցրել է նրանց ու ասել. «Այս կանայք հայ ժողովրդի հերոսներն են: Այս կանայք հայ ժողովրդին նոր ծիլեր տվողներն են»: Եվ այս կանանց վրա մենք ինչքան բեռ ենք դրել` իբրեւ քաղաքականություն: Եվ եթե կարդանք այդ ժամանակների մամուլը, հնչում են խոսքեր հայ կանանց մաքրագործելու, բյուրեղացնելու մասին, որպեսզի դրանից հետո նրանք հայ ժողովրդին նոր ծնունդ տան:

- Հիմա երբ ֆիլմն ավարտել ես, ի՞նչ զգացում ունես:

- Տպավորություն է, որ երեխադ ծնվել է, բայց  դեռ ձեռքդ չէ: Հաճախ մտածում եմ`  ո՞ւմ համար եմ արել, ինչո՞ւ : Բայց ժամանակն է, որ մենք  Ցեղասպանության թեման ներկայացնենք  այն տեսանկյունից, որ այսօրվա աշխարհը հետաքրքրություն ցույցաբերի: Օրինակ` գենդերային խնդիրը, որի մասին ամբողջ Եվրոպան է խոսում: Ֆիլմը պետք է հետաքրքրություն առաջացնի, ինչ որ բան տա, սովորեցնի, հաճելի լինի եւ այլն, եթե դրանք չկան, կնշանակի, որ ֆիլմ ընդհանրապես չի եղել: Եթե մարդկանց սրտին, հույզերին չդիպչի, կնշանակի անիմաստ է:  Հայը, շվեդը, արաբը, քուրդը, ինչու չէ, նաեւ թուրքը  պետք է տեսնի նմանություն իր պրոբլեմի հետ: Կարեւոր չէ` Ցեղասպանություն վերապրած լինի, կարող է ընտանեկան տրավմա է, եւ այդ գաղափարն իր մեջ անուղղակիորեն ցեղասպանության զգացողություն առաջացրած լինի:

Հարցազրույցը` Հարություն ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ