կարևոր
2029 դիտում, 1 տարի առաջ - 2023-10-17 13:47
Հասարակություն

Եթե դա չանենք հիմա, ապա ո՞ր մշակույթը կլինի հաջորդը. վանդալիզմի ու կեղծիքների սպասումով․ «Փաստ»

Եթե դա չանենք հիմա, ապա ո՞ր մշակույթը կլինի հաջորդը. վանդալիզմի ու կեղծիքների սպասումով․ «Փաստ»

«Փաստ» օրաթերթը գրում է.

Ամերիկյան time.com հրատարակությունը «Ինչպիսին կլինի մշակութային ցեղասպանությունը Լեռնային Ղարաբաղում» վերնագրով հոդվածում գրում է, որ ավելի քան 100 հազար հայ լքել է Լեռնային Ղարաբաղը։ Բնիկ ժողովրդի այդ զանգվածային արտագաղթին Հայաստան նախորդել էր պաշարման պատճառով իննամսյա սովը, որը ավարտվեց 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի արյունալի ռազմական հարձակմամբ: Հայ տղամարդիկ, կանայք և երեխաները, վախենալով իրենց կյանքի համար, թողեցին իրենց հայրենիքը՝ իրենց դպրոցներն ու խանութները, արտերը, նախիրներն ու խաղողի այգիները, նախնիների գերեզմանները։ Նրանք թողել են նաև եկեղեցիներ՝ մեծ ու փոքր, հին ու ավելի ժամանակակից, վեհ ու խոնարհ, որտեղ հավաքվել ու աղոթել են դարերով։ Նրանք նաև թողել են կամուրջներ, կոմունիկացիաներ, վաղ ժամանակների ու խորհրդային ժամանակաշրջանի հուշարձաններ, ինչպիսին է, օրինակ՝ սիրելի «Մենք ենք մեր սարերը» արձանը:

Հիմա ի՞նչ է լինելու դրանց հետ։ Ոչ մի կասկած: Մենք լավ գիտենք, թե ինչ կատարվեց Ջուղայում՝ Նախիջևանում. 16-րդ դարի հայկական տապանաքարերի տպավորիչ լանդշաֆտը Ադրբեջանի կողմից մի քանի տարվա ընթացքում ջնջվեց քարտեզից։ Մենք գիտենք, թե ինչ է պատահել Ջեբրայիլի Աստվածածին եկեղեցուն և Մեծ Թաղեր գյուղի հայկական գերեզմանատանը. երկուսն էլ ամբողջությամբ հողին են հավասարվել բուլդոզերներով: Մենք գիտենք, թե ինչ եղավ Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցու հետ, որը պատերազմի ժամանակ գնդակոծվել էր. ծածկվեց գրաֆիտիներով, «վերականգնվեց» առանց հայկական գմբեթի և այժմ դարձել է «քրիստոնեական» տաճար։ Այս գործողությունների լկտիությունը, ինչպես գրել է լրագրող Ջոշուա Կուչերան, «խոսում է այն աճող վստահության մասին, որ Բաքուն կարող է վերակառուցել իր նոր ստացած տարածքները ցանկացած պատկերով»:

Արցախում հազարավոր տարիների հայկական հետքի ոչնչացումը հնարավոր դարձավ նրանց անգործության և թվացյալ անտարբերության շնորհիվ, ովքեր կարող էին կանխել դա։ ԱՄՆ-ը ու ԵՄ-ն շռայլորեն են խոսում մարդու համընդհանուր իրավունքների մասին, բայց ոչինչ չարեցին ինն ամիս, երբ Արցախի բնակիչները զրկված էին սննդից, դեղորայքից, վառելիքից և այլ կենսական անհրաժեշտություններից: Նրանք ոչինչ չարեցին Արդարադատության միջազգային դատարանի վճիռն իրականացնելու համար, որը դեռ 2023 թվականի փետրվարին պահանջում էր Ադրբեջանից դադարեցնել շրջափակումը։ Այդ անգործությունն էլ ակնհայտորեն խրախուսեց Ադրբեջանին հարձակվել, ճիշտ այնպես, ինչպես կխրախուսի մյուսներին անել նույնը այլուր: Կարևոր է հասկանալ, թե ինչն է վտանգված այդ տեսակի մշակութային ջնջման մեջ: Այդ հուշարձաններն ու քարերը վկայում են հայության սերունդների մասին, ովքեր պաշտել ու պահպանել են դրանք:

Ոչնչացնել դա՝ նշանակում է երկրի երեսից ջնջել ոչ միայն մշակույթը, այլ նաև ժողովրդին։ Ինչպես արվեստի պատմաբան Բարրի Ֆլոդն է նշել 2016 թվականին՝ կապված, այսպես կոչված, «Իսլամական պետության» կողմից մշակութային ժառանգության ոչնչացման հետ, «արտեֆակտների և հուշարձանների ֆիզիկական ոչնչացումը, որոնք մարմնավորել են բարդ միկրոպատմություններ, նշանակում է, որ կլինեն բաներ, որոնք անհնար է վերականգնել, և դրանք երբեք հայտնի չեն լինի»: Նման կորստի ողբերգական օրինակ է Ջուղայի գերեզմանատունը։ Եթե հենվենք պատմության վրա, ապա էթնիկ զտումներին սովորաբար հաջորդում են մշակութային զտումները՝ վանդալիզմից մինչև լանդշաֆտի ամբողջական ջնջում: Այդ մարտավարությունը կկիրառվի ավելի փոքր, քիչ հայտնի եկեղեցիների դեմ: Դա չարագուշակ միջոց կլիներ քանդելու ավելի քիչ հայտնի հայկական հուշարձանները, և դա կծառայեցվի այն հորինվածքին, որ վաղ դարաշրջանում այնտեղ հայեր չեն եղել: Կլինի նաև կեղծիք, որոնցով հայկական հուշարձաններին կվերագրվեն նոր պատմություններ և համատեքստեր։

Օրինակ՝ 13- րդ դարի Դադիվանքի (Քելբաջարի շրջանում) և Գանձասարի (Մարտակերտ) վանքերը՝ միջնադարյան հայկական ճարտարապետության այդ հոյակապ և բնորոշ նմուշները, արդեն վերանվանվել են «հին կովկասյան ալբանական տաճարներ»։ Ակնկալվում է, որ այս և այլ վայրերում կանցկացվեն կոնֆերանսներ և սեմինարներ «հին կովկասյան ալբանական մշակույթի» թեմայով: Ինչ վերաբերում է այդ շենքերի, խաչքարերի և տապանաքարերի վրա առկա անթիվ հայերեն գրություններին, ապա դրանք, ինչպես Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևն է հայտարարել, հայկական կեղծիքներ են և «կվերականգնվեն» իրենց «բնօրինակ ձևով» (ենթադրաբար ջնջելով հայկական արձանագրությունները, ինչպես արվել է նախկինում): Եվ, վերջապես, Ադրբեջանի «մուլտիկուլտուրալիզմի» տոնակատարություն է լինելու։

«Եկե՛ք Ղարաբաղ՝ հին քրիստոնյաների հայրենիք,- կասեն մարդկանց,- խնդրում ենք անտեսել քարերի վրայի փորագրված տառերը, քանի որ դրանք հայերեն գրություն չեն։ Այստեղ երբեք հայեր չեն եղել»։ Իհարկե, կասեն ու կհրավիրեն, բացառությամբ հայ զինվորների մոմե արձանիկներով Բաքվի դատապարտելի թանգարանի, մի այնքան անմարդկային տեսարան, որ միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները, այդ թվում՝ ադրբեջանցի ակտիվիստները, պահանջում են փակել այն։ Այդպես է խաղարկվում մշակութային ցեղասպանությունը։ Ավելի քան 100 տարի առաջ Օսմանյան կայսրությունն իրականացրեց Հայոց ցեղասպանությունը, որին հաջորդեցին համատարած կողոպուտը, վանդալիզմը և հայկական հուշարձանների ոչնչացումը ներկայիս Թուրքիայի տարածքում:

Երկրորդ մշակութային ցեղասպանության հեռանկարն արդեն սեղանին է: Ուղղակի հիմա հայերը առցանց են դիտելու խաղարկվող դրաման, և հուշարձան առ հուշարձան ցավ են զգալու: 2020 թվականին հայ ակտիվիստները կոչ են արել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին և մշակութային ժառանգության այլ կազմակերպություններին՝ միջազգային մոնիտորինգ իրականացնել Լեռնային Ղարաբաղի խոցելի վայրերի նկատմամբ։ Բայց ոչինչ չի եղել: Եկել է ժամանակը, որ աշխարհը պաշտպանի այն, ինչ մնացել է հայկական մշակույթից Լեռնային Ղարաբաղում: Եթե դա չանենք հիմա, ապա ո՞ր մշակույթը կլինի հաջորդը:

Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում