Փոքր քաղաքները երկրի զարգացման հզոր ռեսուրս են

Ամբողջ աշխարհում փոքր քաղաքները մշակութային ժառանգության եւ ազգային ինքնատիպության պահապաններն են։ Հենց դրանք պետք է լինեն զարգացած պետության տարաբնակեցման համակարգի կարկասը, սակայն վերջին տարիների սոցիալ-տնտեսական վերափոխումները հաճախ իրականացվել են առանց փոքր բնակավայրերի յուրահատկությունները հաշվի առնելու, ինչը ոչ միայն չի նպաստել դրանց զարգացմանը, այլև խորացրել է ճգնաժամային երևույթները։ Երկրի զարգացման, անվտանգության և կայուն ապագայի ապահովման ամենակարևոր խնդիրը փոքր քաղաքների զարգացումն է։ Բայց Հայաստանում փոքր քաղաքներն ունեն բազմաթիվ չլուծված խնդիրներ։ Երկրի տնտեսական ու սոցիալական նոր պայմաններում հենց փոքր քաղաքներն են գործնականում անպաշտպան եղել։ Դրանց բնակիչներն ավելի քան որեւէ մեկը զգացել են արտադրության անկում, երբեմն միակ գործարանի փակում, աշխատավարձերի ուշացում։ Միեւնույն ժամանակ, փոքր քաղաքները հատկապես կարեւոր են Հայաստանի քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական եւ մշակութային կյանքում:

Փոքր քաղաքների խնդիրները լուծելու համար արդեն մշակվել են նպատակային ծրագրեր, սակայն դրանցից ոչ մեկը նկատելի արդյունք չի տվել։ Փոքր քաղաքների բնակչությունը փնտրում է ինքնուրույն գոյատեւման ուղիներ: Ցանկացած փոքր քաղաքի զարգացման հեռանկարները որոշելիս անհրաժեշտ է հենվել դրանց ֆունկցիոնալ նշանակության վրա՝ հաշվի առնելով զարգացման արտաքին ներուժը՝ կապված երկրի զարգացման ընդհանուր վեկտորի հետ։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել զարգացման համար բարենպաստ եւ այն սահմանափակող գործոնները: Տեղական իշխանությունները պետք է մշակեն զարգացման իրենց ռազմավարությունը՝ ելնելով մրցակցային առավելություններից: Արդյունաբերական արտադրությունը չպետք է լինի փոքր քաղաքների զարգացման միակ միջոցը, պետք է վերաուղղորդել ոչ արդյունաբերական գործառույթներ իրականացնելուն՝ գիտական և կրթական, զբոսաշրջային, կազմակերպական և տնտեսական, տրանսպորտային, սոցիալ-մշակութային և այլն:

Հայաստանի փոքր քաղաքների զարգացման խնդիրների շարքում կարելի է առանձնացնել՝

- ծայրահեղ անբարենպաստ ժողովրդագրական իրավիճակը՝ երիտասարդների արտագաղթն ավելի մեծ քաղաքներ, բնակչության բնական անկումը,

- առողջապահության ցածր մակարդակը,

- տնտեսական բազայի սահմանափակումը և ոչ շահավետ մրցակցային դիրքերը որակյալ կադրերի ու ներդրումների ներգրավման գործում,

- սոցիալ-մշակութային ոլորտի զարգացման անբավարար մակարդակը,

- բնակչության ցածր վճարունակությունը, որը խանգարում է փոքր բիզնեսի զարգացմանը,

- արտադրական և ոչ արտադրական ոլորտների զարգացման անհամամասնությունները, բնակարանային-կոմունալ տնտեսության զարգացման հետընթացը, քաղաքային միջավայրի ցածր որակը,

- հիմնական միջոցների մաշվածության բարձր մակարդակ, աշխատատեղերի բացակայությունը և գործազրկության աճը

- տեղական ռեսուրսների եւ հնարավորությունների թույլ օգտագործումը։

Փոքր քաղաքների տնտեսության կառուցվածքը առավել հաճախ չի համապատասխանում շուկայական տնտեսության ժամանակակից պահանջներին։ Այս քաղաքների արդյունաբերական ձեռնարկությունները բնութագրվում են տեխնոլոգիական հետամնացությամբ, հիմնական միջոցների մաշվածության բարձր մակարդակով և ցածր մրցունակությամբ: Քաղաքային ենթակառուցվածքները (ճանապարհներ, կոմունալ ծառայություններ, բնակարաններ, կրթական, մշակութային, բժշկական հաստատություններ) նույնպես ցածր մակարդակի վրա են: Դրանց բնորոշ է, ընդհանուր առմամբ, սոցիալական ակտիվության ցածր մակարդակը, ինչը պայմանավորված է շուկայական տնտեսության պայմաններում բնակչության և վարչակառավարչական կադրերի թույլ պատրաստվածությամբ։

Փոքր քաղաքների այս և այլ խնդիրները լուծելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել տնտեսական, սոցիալական և մշակութային զարգացման պայմաններ, որպեսզի վերածվեն կայուն ինքնազարգացող վարչական միավորների` ակտիվացնելով իրենց սեփական տնտեսական հնարավորությունները։ Հայաստանի փոքր քաղաքների զարգացման խնդիրների լուծման համար հետաքրքիր կարող է լինել արտասահմանյան առաջատար երկրների զարգացման պրակտիկային անդրադառնալը։

Նման պրակտիկաների շարքում կարելի է առանձնացնել՝

- նախագծերի մշակման և իրականացման բոլոր մասնակիցների խորացված ուսուցում,

- փոքր քաղաքների կայուն զարգացման ամենամյա միջազգային համաժողովների կազմակերպում՝ տեղական և տարածքային կառավարման մարմինների ներկայացուցիչների ներգրավմամբ,

- փոքր քաղաքներում թեմատիկ ստուգատես-մրցույթների կազմակերպում, մշակութային ավանդույթների վերածնունդ, զբոսաշրջության, բնապահպանության, բարեկարգման զարգացում և այլն,

- փոքր քաղաքներում մասնագիտական վերապատրաստման սեմինարների անցկացում` ստեղծագործական նախաձեռնության, մշակույթի, փոքր բիզնեսի, էկոլոգիայի, զբոսաշրջության զարգացման վերաբերյալ

- հանրության ուշադրության սևեռում փոքր քաղաքների զարգացման հիմնախնդիրներին, տեղեկատվության փոխանակման արագացմանը, ինչպես նաև այս ոլորտում տարբեր ուժերի և կազմակերպությունների ջանքերի համախմբմանը,

- փոքր քաղաքների սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի և քաղաքաշինական նախագծերի մշակման գործընթացում ձեռնարկությունների ղեկավարների, փոքր և միջին բիզնեսի ներկայացուցիչների, կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների ակտիվ ներգրավվածություն այդ նախագծերի իրականացման համար առավել բարենպաստ պայմաններ ստեղծելու նպատակով,

- պետական և տարածաշրջանային մակարդակներում փոքր քաղաքների սոցիալ-տնտեսական զարգացման աջակցության ծրագրերի մշակում։

Այսպիսով, ամփոփելով վերը նշվածը, կարելի է ասել, որ փոքր քաղաքները կորցրել են իրենց նշանակությունը, տարածաշրջանի մշակութային և արդյունաբերական կենտրոնի կարգավիճակը, սակայն քաղաքների արդյունաբերության և ենթակառուցվածքների զարգացումը հնարավորություն կտա հասնելու բնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը, դուրս գալու կրիտիկական իրավիճակից և կրկին ձեռք բերելու տարածաշրջանի մշակութային և արդյունաբերական կենտրոնի կարգավիճակ: Ինքնազարգացման և ինքնաֆինանսավորման սկզբունքները մեր երկրի փոքր քաղաքների պահպանման և վերականգնման համակարգի գլխավոր բաղադրիչներն են։ Յուրաքանչյուր փոքր քաղաք ունի իր ուրույն կյանքի ձևը, իր ուրվագիծը, ինքնատիպ միտքն ու հիշողությունը: Փոքր քաղաքների բնակչությունն այնքան անտարբեր չէ իրենց բնակության վայրի նկատմամբ, որքան մեծ քաղաքներում: Մարդիկ անկեղծորեն հպարտանում են իրենց «փոքր հայրենիքով»: Հայաստանի փոքր քաղաքները եզակի են: Դրանց պատմական ուրվագիծը, մշակույթի հուշարձանները, տեղական համն ու հոտը զարգացման հզոր ռեսուրս են: Պետության ուշադրությունը, տնտեսական քաղաքականությունը պետք է օգնեն փոքր քաղաքների վերածննդին ու հզորացմանը։ Այդ ժամանակ շատ բան կստացվի:

Մհեր Մելքոնյան

ՀՅԴ Արթիկի «Թաթուլ Կրպեյան» կոմիտեի ներկայացուցիչ