Ադրբեջանը դեռ 1990-ականներից էր ցանկանում խզել զինադադարը Ղարաբաղի հետ. Կազիմիրով

ԽՍՀՄ-ի և ՌԴ-ի պաշտոնաթող արտակարգ և լիազոր դեսպան, 1992-1996 թթ. Արցախյան հակամարտությունում ռուսական միջնորդական առաքելության ղեկավար Վլադիմիր Կազիմիրովը Regnum-ում գրում է, որ Բաքվի կողմից Ստեփանակերտի հետ կնքված զինադադարի ընթացքում տեղի ունեցած միջադեպերը նպատակ են հետապնդել իր հասարակությանը ցույց տալու, որ իշխող էլիտան չի հաշտվում նախորդ ձախողման հետ և վրեժ լուծելու պատրաստակամություն ունի:

«Ռուսաստանի ղեկավարության զգուշավոր և հավասարակշռված մոտեցումը Ղարաբաղում առկա հակամարտության գնահատման հարցում միանգամայն հասկանալի է: Այն հաշվի է առնում նաև Մոսկվայի ցանկությունը՝ կառուցել հավասար, կառուցողական հարաբերություններ ինչպես Բաքվի, այնպես էլ Երևանի հետ, թեև ոչ բոլորի կողմից է պատշաճ կերպով գնահատվում և հաշվի առնվում դա: Պաշտոնական Մոսկվան նույնպես պետք է հաշվի առնի ընդհանուր միջազգային իրավիճակը՝ կորոնավիրուսի համաճարակից մինչև որոշակի պետությունների հետ հարաբերություններ: Եվ հատկապես` իր միջնորդ դերը 1994-ի զինադադարում, ինչպես նաև` որ Ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման համար ստեղծված ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի երեք համանախագահներից մեկն է (ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի հետ):

Այս համատեքստում կարևոր է Վաշինգտոնի, Մոսկվայի և Փարիզի` ամենաբարձր մակարդակով համատեղ կոչը հակամարտող կողմերին՝ անմիջապես դադարեցնել ռազմական գործողությունները և վերադառնալ բանակցությունների: Հասկանալի է նաև Ռուսաստանի պահանջը՝ թույլ չտալ սիրիացի և այլ ահաբեկչական վարձկաններին մասնակցել այս հակամարտությանը: Առայժմ սա հակամարտության հատուկ խնդիրներից մեկն է, որի շուրջ Մոսկվան միանշանակ արտահայտվել է: Բայց այս ամենը քիչ է ռուսական հասարակությանը: Նա բացարձակապես անտարբեր չէ այն բանի նկատմամբ, թե ով է սկսել հենց ղարաբաղյան ռազմական հակամարտության նոր փուլը, որն արդեն մեկ շաբաթում ողբերգական է դարձել երկու ժողովուրդների համար: Արդյո՞ք Ադրբեջանն իսկապես «հակագրոհ» է սկսել սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան` իբր ի պատասխան հայկական հրթիռակոծության, թե՞ երկար ժամանակ պատրաստվել և սկսել է հարձակումը:

Անկեղծ ասեմ, որ ես նույնիսկ փոքր կասկած չունեմ, որ Բաքուն կանգնած է հակամարտության նոր սուր սրման հետևում: Եվ ոչ միայն այն պատճառով, որ 1990-կաններին Ադրբեջանը (և՛ Էլչիբեյի, և՛ Հեյդար Ալիևի օրոք) հավատում էր, որ ուժով կհաղթի հայերին, ուստի անտեսեցին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բոլոր չորս բանաձևերի հիմնական պահանջը՝ դադարեցնել կրակը և ռազմական գործողությունները, ինչպես նաև թշնամական գործողությունները (շրջափակում և այլն): Եվ ոչ միայն այն պատճառով, որ Ադրբեջանի ներկայիս նախագահ Իլհամ Ալիևը երկար տարիներ սպառնում էր դարձյալ ուժ կիրառել՝ շարունակելու համար այդ պատերազմը:

1990-ականներին ես պետք է լինեի Ռուսաստանի միջնորդական առաքելության ղեկավար և Ռուսաստանի նախագահի լիազոր ներկայացուցիչ այս հակամարտության կարգավորման համար` ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ: Ակամայից վերհիշվում են մի շարք դրվագներ և երևույթներ, որոնք որոշ չափով նման են այն բանին, ինչ հիմա այնտեղ կատարվում է: Այն ժամանակ հայերը լայնորեն մոբիլիզացվեցին՝ ներգրավելով հայրենակիցներ Ֆրանսիայից և այլ երկրներից: Պաշտոնական Բաքուն չի խորշում դրսից ներգրավել այլոց՝ Շամիլ Բասաևի կողմնակիցներին կամ Աֆղանստանից մոջահեդներին, թեև երկուսն էլ, չնայած իրենց կրոնական ազգակցությանը, շուտով հեռացան (ես կցանկանայի թուլացնել ԱՄՆ պետքարտուղարի կասկածները Ղարաբաղում «սիրիացի իսլամիստների» ներգրավման իրողության վերաբերյալ):

Կողմերի հետ 1993 թ. հունիսի 17-ին Ստեփանակերտի և Աղդամի վրա չկրակելու մասին իմ առաջին համաձայնագրի կապակցությամբ հիշում եմ, որ Բաքուն հրաժարվեց չթույլատրել այդ քաղաքների ռմբակոծումը, քանի որ հայերը չունեին մարտական ինքնաթիռներ,  ռմբակոծեց Ստեփանակերտը, մինչև ՀՀ ՀՕՊ-ը սովորեց ինքնաթիռներ խփել: Ավելի վաղ նրանք հրետակոծում էին Ստեփանակերտը մերձակա, բայց ավելի բարձր տեղակայված Շուշիի կողմից:

Ես հիշում եմ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 1993 թվականի ապրիլի 30-ի թիվ 822 բանաձևի առաջին պատմությունը: Քարվաճառի անկումից հետո Ադրբեջանը նախաձեռնել էր ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի գումարում, բայց դրա բանաձևը հստակորեն պահանջում է առաջին հերթին զինադադար և ռազմական գործողությունների դադարեցում, որոնք ձեռք չէին տալիս Բաքվին: Այդ տարվա մայիսին Լեռնային Ղարաբաղը պնդում էր այս բանաձևի իրագործումը: Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը, Իտալիան (այն ժամանակ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նախագահը) և նույնիսկ Թուրքիան հակամարտության կողմերին կոչ էին անում անհապաղ և ամբողջությամբ իրականացնել այն: Երևանն ու Ստեփանակերտը համաձայնեցին, բայց Բաքուն ամբողջովին լռեց: Այնուհետև Ադրբեջանը թույլ տվեց 60 օրով դադարեցնել ռազմական գործողությունները, բայց ոչ` վերացնել:

Ոչ առանց ընդհատումների, բայց զինադադարը շարունակվում էր ավելի քան 26 տարի: Դրա օրոք մեծացել է ադրբեջանցիների և հայերի «մեկ ու կես սերունդ», որոնք ուղղակիորեն չգիտեին ժամանակակից պատերազմի դժվարություններն ու սարսափները: Պետք է պատասխանատվության ենթարկել միջազգային լուրջ փաստաթղթի ակնհայտ ոտնահարման համար, որը լիովին հաճելի չէ, բայց պաշտոնապես ստորագրվել է իմ ներկայությամբ Բաքվում: Անգամ 1990-ականներին Ադրբեջանը հաճախ էր դիմում մերժումներին կամ շեղումներին Մոսկվայի կամ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի խաղաղապահ նախաձեռնություններից: Հավատում եմ, որ հիմա էլ նման բան կլինի: Ավելին` Թուրքիան միանշանակ անցել է Բաքվին հրահրելուն և բացահայտորեն աջակցելուն»: