Օսմանեան կայսրութեան Պետական Որբանոցներուն Կիրառուող Թրքացման Մեթոտները

Հայոց ցեղասպանութիւնը իր ամբողջութեան մէջ ունի բազմաթիւ մանրամասնութիւններ։ 1915 թիւնը հայ ժողովուրդի իրողութեան մէջ անհամեմատօրէն բարձր թիւերով որբերու յայտնութեան երեւոյթ մըն է նաեւ։ Արդարեւ կ՚արտատպենք այս մասին ուշագրաւ յօդուած մը, որ լոյս տեսած է «Ասպարէզ»ի 24 Ապրիլ 2019 թուին մէջ։ 

Ցե­ղաս­­­պա­­­­­­­նու­­­թեան տա­­­րինե­­­րուն հայ որ­­­բե­­­­­­­րու նկատ­­­մամբ թրքա­­­կան որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն գոր­­­ծած է պատ­­­ժա­­­­­­­միջոց­­­նե­­­­­­­րու ու բռնու­­­թիւննե­­­րու մի ամ­­­բողջ ցանկ։ Սա եւս մէկ ան­­­գամ կը փաս­­­տէ, որ կրօ­­­նափո­­­խու­­­թիւնը ու անո­­­ւանա­­­փոխու­­­թիւնը իրա­­­կանա­­­ցուած են բռնի մի­­­ջոց­­­նե­­­­­­­րով։ Որ­­­բա­­­­­­­նոց մտնե­­­լու առա­­­ջին պար­­­տա­­­­­­­դիր պայ­­­մանն անո­­­ւանա­­­փոխու­­­թիւնն էր։ Իրենց յու­­­շագրու­­­թիւննե­­­րուն այս մա­­­սին կը յի­­­շատա­­­կեն գրե­­­թէ բո­­­լոր որ­­­բե­­­­­­­րը։

Ան­­­թուրա­­­յի որ­­­բա­­­­­­­նոցին շուրջ երե­­­քու­­­կէս տա­­­րի ան­­­ցուցած Գառ­­­նիկ Բա­­­նեանը իր յու­­­շե­­­­­­­րուն մէջ կը պատ­­­մէ, որ որ­­­բա­­­­­­­նոցը անոր տրո­­­ւած է 549 թի­­­ւը եւ Ահ­­­մետ անու­­­նը։ Նոյն որ­­­բա­­­­­­­նոցի սան Մել­­­քոն Պետ­­­րո­­­­­­­սեանին տրո­­­ւած է Նե­­­ճիպ անու­­­նը եւ ութ թի­­­ւը։ Յա­­­րու­­­թիւն Ալ­­­պո­­­­­­­յաճեանը եր­­­կու ան­­­գամ անո­­­ւանա­­­փոխուած է։ Առա­­­ջին ան­­­գամ Դե­­­րային, այ­­­նուհե­­­տեւ՝ Ան­­­թուրա­­­յին, որ­­­տեղ ստա­­­ցած է Շիւքրիւ անու­­­նը եւ 534 հա­­­մարը։ Խո­­­րէն Գլը­­­ճեանին Հա­­­լէպէն տա­­­րած են Կ. Պո­­­լիս, «Հար­­­պի­­­­­­­յէ» զի­­­նուո­­­րական կեդ­­­րո­­­­­­­նական դպրոց։ Այստեղ բո­­­լորին պղնձէ կնիք­­­ներ բա­­­ժանած են իրենց նոր թրքա­­­կան անու­­­նով։ Ան ստա­­­ցած է «Ալի օղ­­­լու իս­­­լամ» անու­­­նով կնի­­­քը, որը տնօ­­­րէնու­­­թեան կար­­­գադրու­­­թեամբ միշտ պէտք է վզէն կա­­­խուած ըլ­­­լար։ Մար­­­տի­­­­­­­նի երկսեռ թրքա­­­կան որ­­­բա­­­­­­­նոցի սան Մա­­­րի Գրի­­­գորեանը, որուն բա­­­ժին հա­­­սած էր Այ­­­շէ անու­­­նը, անո­­­ւանա­­­փոխու­­­թեան արա­­­րողա­­­կար­­­գի մա­­­սին կը պատ­­­մէ. «…ամէ­­­նուս հա­­­մար ինքնու­­­թեան թուղթեր շի­­­նուե­­­ցան, ուր առանց բա­­­ցառու­­­թեան բո­­­լորիս հայ­­­րե­­­­­­­րը կո­­­չուե­­­ցան Ապ­­­տուլլահ, իսկ մայ­­­րե­­­­­­­րը՝ Սա­­­լիհա…»։ Ատա­­­նայի որ­­­բա­­­­­­­նոցը շուրջ վեց տա­­­րի ան­­­ցուցած, Մեհ­­­մետ Օղ­­­լու անու­­­նը ստա­­­ցած Երո­­­ւանդ Փոս­­­տալճեանն իր յու­­­շե­­­­­­­րուն կը գրէ. «Մենք՝ որ­­­բերս, մեր անուննե­­­րը չմոռ­­­նա­­­­­­­լու հա­­­մար, թուղթե­­­րու վրայ գրո­­­ւած մեր վրայ կը պա­­­հէինք»։

Նո­­­րեկ­­­նե­­­­­­­րուն կը բա­­­ժանէին ըստ դա­­­սարան­­­նե­­­­­­­րու, տաս­­­նա­­­­­­­պետ կը նշա­­­նակէին՝ ով պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­նատու էր իր խումբի հա­­­մար։ Օրա­­­կան մի քա­­­նի ժամ զի­­­նուո­­­րական ձե­­­ւով կը մար­­­զո­­­­­­­ւէին։ Ցան­­­կա­­­­­­­ցած սխալ քայլ կը դա­­­տապար­­­տո­­­­­­­ւէր ծե­­­ծի։

Հ. Ալ­­­պո­­­­­­­յաճեանն կի­­­րառո­­­ւող բռնու­­­թիւննե­­­րու վե­­­րաբե­­­րեալ կը գրէ. «Եթէ որե­­­ւէ մէ­­­կը հա­­­յերէն կը խօ­­­սէր… Անոր խիստ կը պատ­­­ժէին։ Կամ կը ծե­­­ծէին կամ կը ստի­­­պէին ճա­­­շարա­­­նի կտու­­­րին կանգնել ու երեք-չորս ժամ արե­­­ւին նա­­­յելու։ Յա­­­ճախ որ­­­բա­­­­­­­նոցէն ան­­­տառ ու­­­տե­­­­­­­լիքի հա­­­մար փախ­­­չող երե­­­խանե­­­րուն ալ 24 ժամ կը բան­­­տարկէին ու ոչինչ չէին տար ու­­­տե­­­­­­­լու՝ ճա­­­շի ժա­­­մին բո­­­լորի ներ­­­կա­­­­­­­յու­­­թեամբ են­­­թարկե­­­լով ֆա­­­լախա­­­յի։ Ֆա­­­լախա­­­յի կի­­­րառ­­­ման հա­­­մար որ­­­բա­­­­­­­նոցին գոր­­­ծած է յստակ «ու­­­ղե­­­­­­­ցոյց», որ­­­տեղ նշո­­­ւած է, թէ ո՛ր «յան­­­ցա­­­­­­­գոր­­­ծութեան» դէպ­­­քին քա­­­նի՛ ան­­­գամ պէտք է ֆա­­­լախա­­­յի են­­­թարկել։ Դա­­­սերը ըն­­­թա­­­­­­­ցել են նա­­­խատինքնե­­­րու, վի­­­րաւո­­­րական խօս­­­քե­­­­­­­րու, պա­­­տի տակ դրո­­­ւած ծանր քա­­­րերու, անոր կը հե­­­տեւին տար­­­բեր չա­­­փերու գա­­­ւազան­­­նե­­­­­­­րու, ֆա­­­լախա­­­յի գոր­­­ծի­­­­­­­քի առ­­­կա­­­­­­­յու­­­թեամբ։

Թրքա­­­կան «ման­­­կա­­­­­­­վար­­­ժութիւն»ը կի­­­րառո­­­ւած է հնա­­­րաւոր բո­­­լոր ձե­­­ւերը. Մար­­­տի­­­­­­­նի որ­­­բա­­­­­­­նոցին մէջ դա­­­սըն­­­թացքի ժա­­­մանակ աղ­­­մուկը պատ­­­ճառ կը դառ­­­նար, որ ու­­­սուցչու­­­հին «օրհնեալ գա­­­ւազա­­­նով» ծե­­­ծի են­­­թարկէ երա­­­խանե­­­րուն, յե­­­տոյ ալ դա­­­ժան ցրտին բակ դուրս բե­­­րէ՝ անուննե­­­րը կար­­­դա­­­­­­­լու պատ­­­րո­­­­­­­ւակով։

Նման որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն պար­­­տա­­­­­­­դիր էին նաեւ իս­­­լա­­­­­­­մի դա­­­սերը։ Մել­­­քոն Պետ­­­րո­­­­­­­սեանը իր յու­­­շագրու­­­թեամբ քա­­­նի մը դրո­­­ւագ­­­ներ կը բե­­­րէ այդ դա­­­սերէն։ Ֆէյ­­­զի փա­­­շան քրիս­­­տո­­­­­­­նէու­­­թեան մա­­­սին խօ­­­սելու ատեն նշած է. «…ձա­­­գուկներս, ձեր կրօ­­­նը հին­­­ցած է ինչպէս կրա­­­կապաշ­­­տութիւ­­­նը, նոյնպէս ձեր Յի­­­սուս մար­­­գա­­­­­­­րէն հին­­­ցած է, շա­­­պիկ մը որ հին­­­նայ՝ կը նե­­­տեն, նո­­­րը կը հագ­­­նին»։ Մար­­­տի­­­­­­­նի որ­­­բա­­­­­­­նոցին իս­­­լա­­­­­­­մի դա­­­սերուն պար­­­տա­­­­­­­դիր հա­­­տուած­­­ներ սո­­­վորած են Քու­­­րա­­­­­­­նէն, անոր զու­­­գա­­­­­­­հեռ սոր­­­ված են նաեւ իս­­­լա­­­­­­­մական օրէնքնե­­­րու հա­­­մաձայն լո­ւացուիլ ու նա­­­մազ ընել։

Որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րու պար­­­տա­­­­­­­դիր պայ­­­մաննե­­­րէն եղած է նաեւ թլփա­­­տու­­­մը։ Եթէ երա­­­խանե­­­րը անո­­­ւանա­­­փոխու­­­թեան կամ իս­­­լամ ըն­­­դունե­­­լու փաս­­­տը ինչ-որ կերպ կ՚ըն­­­դունէին ու հա­­­մակեր­­­պէին՝ թէ­­­կուզ առե­­­րես, ապա թլփատ­­­ման արա­­­րողա­­­կար­­­գին անոնք ամե­­­նաշա­­­տը կ՚ընդդի­­­մանա­­­յին։ Որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն, երբ այդ մա­­­սին լու­­­րեր կը տա­­­րածո­­­ւէին, տղա­­­ներէն շա­­­տերը փա­­­խուստի կը դի­­­մէին։ Ատա­­­նայի որ­­­բա­­­­­­­նոցի սան Երո­­­ւանդ Փոս­­­տալճեանն իր յու­­­շե­­­­­­­րուն կը գրէ, որ որ­­­բա­­­­­­­նոցի տնօ­­­րէնը թեր­­­թի մէջ յայ­­­տա­­­­­­­րարու­­­թիւն կու տուր ու թուրք հա­­­ւատա­­­ցեալ­­­նե­­­­­­­րուն որ­­­բա­­­­­­­նոցի հայ երա­­­խանե­­­րու թլփատ­­­ման արա­­­րողու­­­թեանը ներ­­­կայ գտնո­­­ւելու կոչ կ՚ընէր։ Խո­­­րէն Գլը­­­ճեանը կը յի­­­շէ, որ իրենց որ­­­բա­­­­­­­նոցի տնօ­­­րէնու­­­թեան հրա­­­մանով բո­­­լոր հայ երա­­­խանե­­­րուն տա­­­րած են Կ. Պո­­­լիս ու թլփա­­­տած։

Թուրք ղե­­­կավար­­­նե­­­­­­­րը պար­­­բե­­­­­­­րաբար ստու­­­գայցեր կը կա­­­տարէին որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն, ին­­­չը միշտ կ՚ու­­­ղեկցո­­­ւէր տօ­­­նախմբու­­­թեամբ ու բարձր ծա­­­փող­­­ջոյննե­­­րով։ Ման­­­կա­­­­­­­կան յու­­­շագրու­­­թիւննե­­­րուն այդ իրա­­­դար­­­ձութիւ­­­նը միշտ նոյ­­­նա­­­­­­­ցուած է հա­­­մեղ ու­­­տե­­­­­­­լիք­­­նե­­­­­­­րու, տօ­­­նական ու կեղծ բա­­­րիդ­­­րա­­­­­­­ցիական մթնո­­­լոր­­­տի հետ։ Ճե­­­մալ փա­­­շան մի քա­­­նի ան­­­գամ այ­­­ցե­­­­­­­լած է Ան­­­թուրա­­­յի որ­­­բա­­­­­­­նոց, Էն­­­վէր եւ Թա­­­լէաթ փա­­­շանե­­­րը՝ Հար­­­պիէի։

Որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն երե­­­խանե­­­րու թի­­­ւը նո­ւազեց­­­նե­­­­­­­լու հա­­­մար եղած են նաեւ թու­­­նա­­­­­­­ւոր­­­ման դէպ­­­քեր։ Յա­­­ճախ «բնա­­­կան ճա­­­նապար­­­հով» թու­­­նա­­­­­­­ւորած են ջու­­­րը, երբ դիակ­­­ներ գցած են որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն ջուր մա­­­տակա­­­րարող ջրհոր­­­նե­­­­­­­րու մէջ։ Մար­­­տի­­­­­­­նի որ­­­բա­­­­­­­նոցին մէջ թու­­­նա­­­­­­­ւոր­­­ման դէպ­­­քե­­­­­­­րը կա­­­պուած էին յատ­­­կա­­­­­­­պէս հա­­­ցի օգ­­­տա­­­­­­­գործման հետ։ 1918թ. վեր­­­ջին Ան­­­թուրա­­­յի որ­­­բա­­­­­­­նոցի թրքա­­­կան անձնա­­­կազ­­­մը հե­­­ռանա­­­լէ առաջ դե­­­ղագործ Ռը­­­զա պէ­­­յին պա­­­տուի­­­րած է վեր­­­ջին ընթրի­­­քի ժա­­­մանակ բո­­­լոր որ­­­բե­­­­­­­րուն թու­­­նա­­­­­­­ւորել։ Բայց Ռը­­­զա պէ­­­յը չէր հա­­­մաձայ­­­նած նման ոճ­­­րա­­­­­­­գոր­­­ծութեան։ Ու­­­շագրաւ է այն փաս­­­տը, որ Ռը­­­զա պէ­­­յի հարցման ըն­­­թացքին ճա­­­շարա­­­նին նստած բո­­­լոր երա­­­խանե­­­րը յի­­­շած են իրենց հայ­­­կա­­­­­­­կան անուննե­­­րը։

Այսպի­­­սով, երիտ­­­թուրքա­­­կան կա­­­ռավա­­­րու­­­թեան ռազ­­­մա­­­­­­­վարու­­­թիւնը նպա­­­տակ ու­­­նէր թի­­­րախա­­­յին խմբին, տո­­­ւեալ դէպ­­­քին՝ հայ երա­­­խանե­­­րուն զրկե­­­լու սե­­­փական կեն­­­սա­­­­­­­բանա­­­կան բնո­­­րոշումնե­­­րէն, ինքնու­­­թիւնէն՝ աս­­­տի­­­­­­­ճանա­­­բար վե­­­րածե­­­լով մի այլ ինքնու­­­թեան։ Ան հե­­­տեւո­­­ղակա­­­նօրէն, ծրագ­­­րո­­­­­­­ւած հե­­­տամուտ եղած է այս քա­­­ղաքա­­­կանու­­­թեան մին­­­չեւ 1918թ. Մուդրո­­­սի զի­­­նադա­­­դարի կնքու­­­մը, յե­­­տագա­­­յին թրքա­­­կան որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րը յանձնո­­­ւած են մի­­­սիոնե­­­րական, օտա­­­րերկրեայ եւ հայ­­­կա­­­­­­­կան կազ­­­մա­­­­­­­կեր­­­պութիւննե­­­րուն։

Հայ որ­­­բե­­­­­­­րու թրքաց­­­ման գոր­­­ծընթա­­­ցը իրա­­­կանա­­­ցած է քա­­­նի մը փու­­­լով, որ­­­մէ առա­­­ջինը հա­­­ւաքագրման ու տե­­­ղափոխ­­­ման հար­­­ցե­­­­­­­րու լու­­­ծումն էր։ Օս­­­մա­­­­­­­նեան կա­­­ռավա­­­րու­­­թիւնը կը շտա­­­պէր անոնց հա­­­ւաքագ­­­րել, քա­­­նի որ մտա­­­վախու­­­թիւն ու­­­նէր, որ մի­­­սիոնե­­­րական, բա­­­րեգոր­­­ծա­­­­­­­կան կազ­­­մա­­­­­­­կեր­­­պութիւննե­­­րը իրենցմէ շուտ կը յա­­­ջողին այդ գոր­­­ծին մէջ։ Երկրորդ փու­­­լով անոնք, հայ որ­­­բե­­­­­­­րուն կեդ­­­րո­­­­­­­նաց­­­նե­­­­­­­լով որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն մէջ, կը սկսէին բուն գոր­­­ծընթա­­­ցը՝ անոնց անո­­­ւանա­­­փոխե­­­լով, թլփա­­­տելով, իս­­­լա­­­­­­­մի դա­­­սեր կազ­­­մա­­­­­­­կեր­­­պե­­­­­­­լով։ Թրքա­­­կան կող­­­մը կը խու­­­սա­­­­­­­փէր նմա­­­նօրի­­­նակ ման­­­րուքնե­­­րէն ան­­­գամ, որը հայ որ­­­բե­­­­­­­րուն կը յի­­­շեց­­­նէր իրենց ան­­­ցեալը։ Անոնք կը նա­­­խընտրէին երա­­­խանե­­­րուն դի­­­մել միայն իրենց թո­­­ւերով՝ զրկե­­­լով անոնց ոչ միայն ազ­­­գա­­­­­­­յին ինքնու­­­թիւնէն, այլ նաեւ ան­­­հա­­­­­­­տակա­­­նու­­­թե­­­­­­­նէն։ Դէպ­­­քեր եղած են, երբ ղե­­­կավա­­­րու­­­թիւնը որ­­­բա­­­­­­­նոցի աշ­­­խա­­­­­­­տակից­­­ներ չու­­­նե­­­­­­­նալու պա­­­րագա­­­յին ալ հե­­­ռացու­­­ցած է որ­­­բա­­­­­­­նոցի մէջ աշ­­­խա­­­­­­­տող հայ կա­­­նանց՝ վախ­­­նա­­­­­­­լով, որ անոնց ներ­­­կա­­­­­­­յու­­­թիւնը որ­­­բե­­­­­­­րու հա­­­մար կա­­­րող է հայ­­­կա­­­­­­­կան ինքնա­­­գիտակ­­­ցութեան խթան դառ­­­նայ։

Վա­­­խի մթնո­­­լոր­­­տը, պատ­­­ժա­­­­­­­միջոց­­­նե­­­­­­­րու կի­­­րառու­­­մը առա­­­ջին հա­­­յեաց­­­քին կար­­­ծես կը յա­­­ջողին. որ­­­բե­­­­­­­րը կը դադ­­­րին մի­­­մեանց հետ խօ­­­սիլ հա­­­յերէն, սա­­­կայն յու­­­շագրու­­­թիւննե­­­րուն բո­­­լոր հե­­­ղինակ­­­նե­­­­­­­րը կը նշեն, որ քնե­­­լէ առաջ ծած­­­կո­­­­­­­ցի տակ միշտ խա­­­չակնքած են, ծնող­­­նե­­­­­­­րէն լսած «Հայր Մեր»էն հա­­­տուած­­­ներ կրկնած, եր­­­բեմն ալ աղօթք չյի­­­շելով՝ իրենց ու իրենց հա­­­րազատ­­­նե­­­­­­­րու անուններն են կրկնած՝ չմո­­­ռանա­­­լու հա­­­մար։

Թրքա­­­կան կա­­­ռավա­­­րու­­­թիւնը իր այս քա­­­ղաքա­­­կանու­­­թեան իրա­­­գործման ըն­­­թացքին միշտ ալ մտա­­­վախու­­­թիւն ու­­­նե­­­­­­­ցած է եւ վե­­­րապա­­­հու­­­թիւնով մօ­­­տեցած է իս­­­լա­­­­­­­մացած հա­­­յերուն։ Նշենք, որ Կ. Պոլ­­­սէն հրա­­­ման եղած է, որով իս­­­լա­­­­­­­մանա­­­լու թոյլտո­­­ւու­­­թիւն տրո­­­ւած է միայն կեդ­­­րո­­­­­­­նական իշ­­­խա­­­­­­­նու­­­թիւննե­­­րու հա­­­ւանու­­­թիւնը ստա­­­նալէ յե­­­տոյ կամ ալ միայն մու­­­սուլման­­­նե­­­­­­­րու հետ ամուսնա­­­ցած կա­­­նանց։ Որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րուն աւե­­­լի հեշտ էր վե­­­րահսկել իս­­­լա­­­­­­­մաց­­­ման գոր­­­ծընթա­­­ցը, որուն ալ ի սկզբա­­­նէ մի­­­տուած էր թրքա­­­կան կա­­­ռավա­­­րու­­­թիւնը։ Սա­­­կայն անոր քա­­­ղաքա­­­կանու­­­թիւնը եր­­­կար չի գոր­­­ծեր։ 1919թ.՝ զի­­­նադա­­­դարի առա­­­ջին վեց ամիս­­­նե­­­­­­­րուն, կա­­­րեւոր մի­­­ջոց­­­ներ կը ձեռ­­­նարկո­­­ւին որ­­­բե­­­­­­­րուն վե­­­րադարձնե­­­լու ուղղու­­­թեամբ։ «Որ­­­բա­­­­­­­հաւա­­­քի» ժա­­­մանակ հայ­­­կա­­­­­­­կան եւ մի­­­ջազ­­­գա­­­­­­­յին կազ­­­մա­­­­­­­կեր­­­պութիւննե­­­րը կը կա­­­րողա­­­նան որ­­­բա­­­­­­­նոց­­­նե­­­­­­­րէն դուրս բե­­­րել եւ փրկել թրքաց­­­ման ճա­­­նապար­­­հին գտնո­­­ւող բազ­­­մա­­­­­­­թիւ հայ երա­­­խանե­­­րուն։ Սա­­­կայն պէտք է նշել, որ առա­­­ւել փոքր տա­­­րիքի երա­­­խանե­­­րու մի ստո­­­ւար հա­­­տուած, չյի­­­շելով իր ինքնու­­­թիւնը, եր­­­բեմն ալ ան­­­ցեալի վե­­­րապ­­­րումնե­­­րը կրկնո­­­ւելու վա­­­խէն ել­­­նե­­­­­­­լով՝ նա­­­խընտրած է լռել իր հայ ըլ­­­լա­­­­­­­լու մա­­­սին եւ այս ճա­­­նապար­­­հով ձուլման են­­­թարկուած է։

ՆԱՐԻՆԷ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ

ԱԿՕՍ