Հայ իշխան Վահան Խոսրովորդու դեգերումները՝ իսլամացած Վահապէն մինչ սուրբ Վահան Գողթնեցի

705 թիւն էր։ Հա­­յաս­­տա­­­նում հաս­­տա­­­տուել էր արա­­բական տի­­րապե­­տու­­թիւն եւ Ար­­մի­­­նիայում կ՚իշ­­խէին արաբ Ոկը բա զօ­­րավարն ու Կասմ(Քա­­սըմ) ոս­­տի­­­կանը։ Այդ տա­­րի արաբ­­նե­­­րի խա­­լիֆ Ապ­­տիւլմե­­լիքը կնքել էր իր մահ­­կա­­­նացուն եւ գա­­հը ժա­­ռան­­գել էր նրա որ­­դի Վա­­լիտը, ում մեր պատ­­մա­­­գիր­­նե­­­րը Վլիթ անու­­նով կը յի­­շեն։ Սրանք նաեւ Եղիայի կա­­թողի­­կոսու­­թեան տա­­րիներն էին։

Ոկը բա զօ­­րավա­­րը խա­­բեու­­թեամբ կը հրա­­ւիրէ 703-705 թթ.-ին զի­­նուած ապստամ­­բութիւն բարձրաց­­րած եւ նրանց դէմ պայ­­քա­­­րող հայ իշ­­խաննե­­րին եւ երե­­ւելի­­ներին։

Քա­­սըմը նրանց կը փա­­կէ Նա­­խիջե­­ւանի եւ Խրա­­մի եկե­­ղեցի­­ներում եւ ողջ-ողջ հրի կը մատ­­նէ։ Տա­­րին հա­­յոց յու­­շե­­­րում կը մնայ որ­­պէս «կրա­­կի» կամ «հրոյ» տա­­րի։ Հա­­յաս­­տա­­­նը կը զրկուի բազ­­մա­­­թիւ նա­­խարա­­րական տոհ­­մե­­­րէ։

Ող­­ջա­­­կիզո­­ւած­­նե­­­րի մէջ էր նաեւ Գողթնի իշ­­խան Խոս­­րո­­­վը, ում ման­­կա­­­հասակ («մա­­նուկ մի փոք­­րիկ իբ­­րեւ ամաց չո­­րից») որ­­դի Վա­­հանը կը փրկուի սպան­­դէն։

Ալի­­շանը այսպէս կը պատ­­կե­­­րէ. «այսպի­­սի հրա­­ծաւալ ծի­­րանի ծո­­վու մը խռո­­ւացեալ եղե­­գէն դուրս վա­­զեց յե­­տին պա­­յազատն Գող­­թան, պա­­տանե­­կիկն Վա­­հան, որոյ հայրն Խոս­­րով իր պա­­տուակ­­ցաց հետ սրոյ եւ հրոյ մէջ վկա­­յելով, վեր­­ջին եւ վե­­հագոյն ժա­­ռան­­գութիւն թո­­ղուց այս երե­­խայ որ­­դիքն իւր նա­­հատա­­կու­­թեան եւ սրբու­­թեան անու­­նը, զոր եւ սա սքան­­չե­­­լապէս ժա­­ռան­­գեց, աճե­­ցուց եւ փայ­­փա­­­յեց»։

Մնա­­ցեալ հայ իշ­­խա­­­նոր­­դի­­­ներու հետ Վա­­հանը գե­­րի կը տա­­րուի Դա­­մաս­­կոս եւ բռնի կեր­­պով կրօ­­նափոխ կ՚արո­­ւի։ Նրա անու­­նը այ­­լեւս Վա­­հապ է։

Վա­­հապը 14 տա­­րի կ՚ու­­սա­­­նի արա­­բական ար­­քունի­­քում, կը ստա­­նայ լաւ կրթու­­թիւն, կը տի­­րապե­­տէ լե­­զու­­նե­­­րի եւ քա­­նի որ լա­­ւագոյն աշա­­կեր­­տը կ՚ըլ­­լայ, շու­­տով կը դառ­­նայ ար­­քունի դի­­ւանադ­­պի­­­րը։

719 թո­­ւին արաբ խա­­լիֆ Օմա­­րը (Էօմեր) նե­­րում կը շնոր­­հէ հայ քրիս­­տո­­­նեանե­­րուն՝ թոյլ տա­­լով նրանց վե­­րադառ­­նալ հայ­­րե­­­նիք։ Այս գոր­­ծի մէջ մեծ էր նաեւ Յով­­հան Օձ­­նե­­­ցու աւան­­դը, ով եկել էր խա­­լիֆի մօտ։

Վա­­հապը նոյնպէս խա­­լիֆին ցան­­կութիւն կը յայտնէ դառ­­նալ իր եր­­կիր. «Արդ որ­­պէս քաղցրա­­ցոյց Աս­­տո­­­ւած զձեր գութդ առ իս ողոր­­մութեամբ, ար­­ձա­­­կեցէք, որ տե­­սանեմ զոր­­չա­­­փու­­թիւն աւե­­րածոյ երկրին իմոյ հայ­­րե­­­նեաց…»։

Էօմե­­րը, որ շատ կը սի­­րէր իւր դի­­ւանադ­­պի­­­րին, կը փոր­­ձէ յոր­­դորնե­­րով ետ պա­­հել Վա­­հապին. «մի թո­­ղուր զմեզ որ­­դեակ եւ եթէ պա­­կասու­­թիւն ինչ կար­­ծես զքո կե­­նացդ, երե­­ւելի թա­­գաւո­­րու­­թեանց իմում առ­­նեմ զքեզ փա­­ռաւոր իշ­­խա­­­նու­­թեամբ եւ գան­­ձիւք»։

Վա­­հանը հաս­­տա­­­տակամ էր։ Նա կը դառ­­նայ իր հայ­­րե­­­նի Գողթնը՝ վե­­րադար­­ձի պայ­­մա­­­նով։ 720-ին Էօմե­­րը կը վախ­­ճա­­­նուի։ Վա­­հանը իր եր­­դումը կա­­տարե­­լու իմաս­­տը այ­­լեւս չի տես­­ներ ու կը մնայ Հա­­յաս­­տա­­­նում։

Գողթնում նա կ՚ամուսնա­­նայ Սիւ­­նեաց իշ­­խա­­­նի դստեր՝ իր զար­­մուհու հետ եւ «13 հան­­գիստ» տա­­րիներ կ՚իշ­­խէ եւ կը շէնցնէ իր հայ­­րե­­­նի գա­­ւառը։

Սա­­կայն մա­­նուկ հա­­սակում իս­­լա­­­մացած լի­­նելու կնի­­քը հան­­գիստ չէր տա­­լիս Վա­­հանին։ Այդ մի­­ջոցին արաբ նոր խա­­լիֆը հրա­­ման կ՚ար­­ձա­­­կէ գտնել եւ ետ բե­­րել նրան Դա­­մաս­­կոս։ Ահա կը սկսէ Վա­­հանի դե­­գերումնե­­րի շրջա­­նը։

Դուրս գա­­լով Գողթնից՝ քա­­նի մը տա­­րի նա կը շրջէ երկրէ եր­­կիր, Վա­­յոց ձո­­րով «վաղ­­վա­­­ղակի կը հա­­սանէր յաշ­­խարհն Վրաց, որ անդն էին յա­­զատաց նո­­րա մեր­­ձա­­­ւորք», Գու­­գարքում 1 տա­­րի մնա­­լէ ետ­­քը նա «դար­­ձեալ եկն ի Հայս յԱ­­րագա­­ծոտն», ապա՝ Վա­­ղար­­շա­­­պատ, ուր կա­­թողի­­կոսը նրան կը յոր­­դո­­­րէ գնալ «յա­­նապատ ու­­րեք», ապա կը մեկ­­նի Շի­­րակի վան­­քե­­­րէն մի­­նը (են­­թադրա­­բար Խծկոնք)՝ ճգնե­­լու. «այս ան­­ծա­­­նօթ տե­­ղուան­­քը մտաւ Վա­­հան անոք անօգ­­նա­­­կան, , առանց պա­­շարի եւ պաշտպա­­նու­­թեան»։ Այստեղ «խա­­ղաղե­­ցաւ Վա­­հան ինչպէս ալե­­կոծեալ նաւն ի հանգստա­­րանն»։

Ապա կ՚իջե­­ւանէ Թե­­ղենեաց եւ Յով­­հաննու վան­­քե­­­րում, ետ­­քը կը հաս­­նէ Արծկէ քա­­ղաքի մօտ՝ Երաշ­­խա­­­ւոր վան­­քը, ուր նրան 3 օր կը հիւ­­րընկա­­լէ Ար­­տա­­­ւազդ-Աբ­­րա­­­համ վա­­նահայ­­րը, ով հե­­տագա­­յում կը գրէ Վա­­հանի վար­­քը։

Վա­­հանն ապա ինքնա­­կամ մեկ­­նել է Ռու­­ծափ՝ արաբ խա­­լիֆ­­նե­­­րի ամա­­րանոց, եւ խոս­­տո­­­վանել իր քրիս­­տո­­­նեայ ըլ­­լա­­­լը։ Եր­­կար չար­­չա­­­րանքնե­­րէ ետ­­քը գլխա­­տուել է՝ մար­­տի­­­րոսա­­կան պսակ ըն­­դունե­­լով եւ դա­­սուե­­լով սրբե­­րի շար­­քին։

Քոյ­­րը՝ Խոս­­րո­­­վիդուխտը նրան շա­­րական է ձօ­­նել, որ կ՚եր­­գո­­­ւի նրա յի­­շատա­­կու­­թեան օրը. «… որ­­պէս զքաջ նա­­հատակ պատ­­րաստեալ ի պա­­տերազմ, կա­­տարե­­ցեր զըն­­թացս քո արիաբար յազ­­գացն հարաւայնոյ…»։

ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

www.agos.com